Nr 5/2006 (75), Śladami wrocławskiego bibliotekoznawstwa. Artykuł
| | Nr 5/2006 (75), Śladami wrocławskiego bibliotekoznawstwa. Artykuł |
|
 | | | |
Olga Schabowicz
| |||
| | ||
| Współcześnie wielu ludzi zachwyca się potęgą Ameryki. Jej rozwój cywilizacyjny i kulturowy wzbudza niejednokrotnie zazdrość wśród obywateli innych państw. Często jednak nie myślą oni o tym, że gdyby nie chęć poznawania nowych światów, idea krzewienia wiary, a również i żądza bogactwa Europejczyków - ta potęga nigdy by nie powstała. Indianie - pierwotni mieszkańcy kontynentu amerykańskiego - mimo wielu osiągnięć natury duchowej, umiejętności stosowania roślin jako lekarstw itp., do momentu kolonizacji nie wyszli poza epokę kamienia gładzonego czy brązu.[1] Kolonizacja Ameryki Północnej rozwinęła się w pełni na początku XVII w. W tym czasie Ameryka Południowa i Środkowa były już niemalże całkowicie skolonizowane przez Hiszpanię i Portugalię. Do terenów tych można zaliczyć również Meksyk, na terenie którego kultura książki rozwijała się na wzór państw południowoamerykańskich. Problematyka ta nie będzie rozwijana w tej pracy ze względu na zbyt rozległy zakres oraz zbyt duże różnice kulturowe z Ameryką Północną. Największą rolę w podboju kontynentu północnoamerykańskiego odegrali Francuzi i Anglicy (próbowali z nimi rywalizować również Holendrzy).[2] To właśnie te dwa kraje miały największy wkład w kształtowanie państwa amerykańskiego - zarówno jego polityki, jak i kultury. Stosunki z plemionami indiańskimi były różnorodne, zarówno w poszczególnych latach, jak i na terenie poszczególnych kolonii. Francuzi prowadzili handel z plemieniem Montagnais, walczyli wspólnie z Hugonami, wysyłali młodych Indian do szkół we Francji; Anglicy prawdopodobnie nie przetrwaliby pierwszej zimy, gdyby nie pomoc Indian Wapanog, którzy ofiarowali im również ziemię; Holendrzy dokonywali transakcji handlowych z Mohikanami, Mohawkami, Algonkinami, Irokezami i innymi. Towarem wymiennym były nie tylko skóry, broń, jedzenie, ubrania, ale również książki, choć z pewnością w mniejszym stopniu. DRUKARSTWOAż do lat czterdziestych XVII stulecia kolonie amerykańskie nie posiadały własnych drukarń. Książki i gazety sprowadzano z Europy. Kolonie angielskie zlecały te zadania drukarni w Cambridge w Anglii, a francuskie wydawały swe dzieła w Drukarni Królewskiej w Paryżu.[3] Importowano również książki z Hiszpanii, Niemiec, Holandii, a nawet Skandynawii.[4] Drukarstwo na kontynencie amerykańskim rozpoczęło się wraz z założeniem pierwszej drukarni w 1638 r. przy Harvard College w Cambridge (Massachusetts). Jej właścicielką była wdowa po Jose Gloverze, który był pomysłodawcą utworzenia zakładu drukarskiego w Ameryce,[5] natomiast kierował nią Stefan Daye,[6] którego Glover wybrał na współpracownika. W 1639 r. spod prasy tej drukarni wyszedł pierwszy druk na ziemiach Nowego Świata - The Freeman's Oath.[7] Niestety, żaden z egzemplarzy tego jednokartkowego wydawnictwa nie zachował się do naszych czasów. Drukowano tu również psałterze, almanachy (m.in. bardzo popularny The Bay Psalm Book), kazania itp. Kolejne zakłady drukarskie zaczęły powstawać dopiero po 1675 r. W tym właśnie roku John Forster założył oficynę w Bostonie, w 1685 r. - William Bradford w Filadelfii, a w 1693 r. w Nowym Jorku, w 1709 r. - Thomas Short w New London, w 1727 r. - James Franklin w Newport, w 1730 r. - William Parks w Jamestown, w 1749 r. - James Davis w Newbern, w 1756 r. - Daniel Fowle w Portsmouth.[8] W amerykańskich zakładach drukarskich używano materiałów sprowadzonych z Europy, głównie Anglii. Dopiero w II połowie XVIII wieku podjęto tu próby ich produkcji. W 1769 r. Isaac Doolitle skonstruował prasę drukarską. Dwa lata później Christopher Sauer otworzył pierwszą odlewnię czcionek w Ameryce w miejscowości Germantown. Pierwszą całkowicie amerykańską książką, czyli w całości wyprodukowaną z materiałów amerykańskich i w Ameryce, był wydany w 1775 r. w Filadelfii Impenetrable Secret.[9] Głównymi ośrodkami drukarskimi były: Boston, Nowy Jork i Filadelfia. Pod koniec XVIII stulecia na terenie Stanów Zjednoczonych znajdowało się około 100 oficyn. W roku 1751, w Kanadzie pierwszą drukarnię założył Bartholemew Greek młodszy, który przeniósł się tu z Bostonu. Ograniczała ona jednak swą działalność głównie do wydawania gazety The Halifax Gazette. Z kolei od 1764 r. w Quebecu działa oficyna, której założycielami byli dwaj Szkoci - William Brown i Thomas Gilmore. Spod ich prasy wychodziła popularna Gazette de Quebec. W mieście tym działał również Robert Fletscher. Kolejna drukarnia pojawiła się w Montrealu w 1776 r. za sprawą Francuza Fleury Mespleta, który przeniósł się tu z Filadelfii.[10] W późniejszym okresie powstawały kolejne drukarnie, jednak były one małe i często zmieniały właścicieli, co niekorzystnie wpływało na ich rozwój. PRASAW roku 1690 ukazała się pierwsza amerykańska gazeta Publick Occurrences both Foreign and Domestic.[11] Jej pierwszy i zarazem jedyny numer opublikowano w Bostonie, który stał się głównym ośrodkiem wydawniczym Nowego Świata. Także w tym mieście, w roku 1704 zaczęto wydawać pierwszą stałą gazetę - tygodnik The Boston News Letter. W niedługim czasie zaczęły powstawać kolejne czasopisma: w grudniu 1719 r. Boston Gazette i American Weekly (Pensylwania), w 1721 r. New - England Courant (Boston), w 1725 r. New York Gazette, w 1730 r. ukazała się wydawana przez Benjamina Franklina Pennsylvannia Gazette, a od 1733 r. nowojorski The Weekly Journal.[12][13] Założycielem tej ostatniej był Lewis Morris, a wydawcą - drukarz John Peter Zenger.[14] Rozwój prasy postępował dosyć szybko jak na ówczesne warunki. W 1725 r. ukazywało się w koloniach pięć pism, a w 1765 r. - 25 tytułów, z czego dwa były w języku niemieckim. Początkowo czasopisma amerykańskie były przedrukami wydawnictw europejskich, głównie angielskich. Później zaczęto opisywać w nich sprawy związane z wydarzeniami w koloniach, relacje o żegludze handlowej i zamorskiej, komentarze polityczne.[15] Początki prasy w Kanadzie datuje się na rok 1752, kiedy to Jan Bushell wydał tu pierwszy numer The Halifax Gazette. W 1764 r. zaczęto wydawać Gazette de Quebek (William Brown i Tomasz Gilmore drukowali ją w dwóch językach: angielskim i francuskim), a w 1778 r. Fleury Mesplet założył czasopismo Gazette Litteraire de Montreal, które ukazuje się do dziś pod tytułem The Montreal Gazetce.[16] RUCH WYDAWNICZY i KSIĘGARSTWOCentrum księgarstwa i ruchu wydawniczego w XVII i XVIII wieku była wschodnia część kraju i takie miasta, jak: Boston, Filadelfia - później dołączył do nich Nowy Jork. Początkowo handlowano przede wszystkim książkami importowanymi z Europy.[17] Wraz z rozwojem drukarstwa krajowego rozwijała się sprzedaż rodzimych wydawnictw. Inicjatorem księgarstwa w Ameryce był Usher - właściciel pierwszej księgarni w Bostonie, a tym samym w Nowym Świecie, otwartej w 1647 r. W 1669 r. zakład przejął jego syn - John. Księgarz prowadził skrupulatną dokumentację swej działalności. Zachowana tzw. lista Ushera rejestruje książki importowane z Europy w latach 1682-1685 w podziale na 20 kategorii odzwierciedlających zainteresowania ówczesnych mieszkańców Ameryki.[18] Lista Ushera
Inni drukarze i wydawcy tego okresu to: Christopher Sauer, William Bradford, Benjamin Franklin. Bostońscy księgarze od 1724 r. decydowali o cenach sprzedawanych książek w cały kraju, a w 1804 r. wydali American catalogue of books zawierający wykaz 1338 pozycji pochodzących z oficyn działających na terenie Stanów Zjednoczonych.[19] W latach sześćdziesiątych XVIII wieku w Bostonie było 31 księgarni, z których tylko jedna miała na sprzedaż 10 tysięcy książek.[20] BIBLIOTEKIPierwszymi bibliotekami, które powstały na terenie Ameryki, były biblioteki uniwersyteckie. W 1638 r. John Harvard ufundował taką instytucję przy uniwersytecie w Cambridge, który rok później przyjął jego imię. Księgozbiór składał się z początkowo z 400 woluminów, ale już w 1764 r. liczba ta wzrosła do pięciu tysięcy. Niestety, w tym samym roku pożar zniszczył część zbiorów. W ich odbudowie pomagali m.in. John Hancock i Thomas Hollis.[21] Kolejno zakładano biblioteki przy uniwersytetach: Yale w New Haven (1700), Pensylwania w Filadelfii (1740), Princeton (1746), Columbia w Nowym Jorku (1754). Pierwszą składnicą książek w Kanadzie była biblioteka uniwersytecka w Quebec.[22] Książnice uniwersyteckie służyły przede wszystkim studentom oraz wykładowcom, gromadząc książki naukowe, dlatego też z myślą o szerszych kręgach czytelników zaczęto zakładać biblioteki o charakterze publicznym. Pierwszą tego typu instytucję ufundowało miasto Nowy Jork w 1730 r. Jej siedzibą był ratusz. Podobnie postąpiły władze Filadelfii w 1731 r.[23] Z inicjatywy Benjamina Franklina powstało tu stowarzyszenie naukowe Yunto, które następnie przekształciło się w Amerykański Towarzystwo Filozoficzne.[24] Na jego potrzeby zorganizowano Klub Dyskusyjny (Book Club), który stał się podwaliną dla założenia biblioteki publicznej.[25] W II połowie XVII wieku na terenach kolonii angielskich pojawiły się biblioteki prywatne. Jedna z największych była własnością Cottona Machera[26] i mieściła się w Bostonie.[27] Podobne kolekcje posiadali m.in. kapitan Robert Keayne (również w Bostonie) i Paul Dudley, który w 1719 r. przekazał swoje zbiory miastom Oxford i Massachusetts. Głód książki zaspokajały też tworzone na wzór europejski płatne wypożyczalnie: właściciele prywatnych księgozbiorów udostępniali je innym, niejednokrotnie pobierając za to opłaty i określając czas wypożyczenia - książki o większej objętości należało zwrócić po miesiącu, natomiast eseje, nowele itp. po tygodniu. W 1800 r. utworzono Bibliotekę Kongresu (Library of Congress). Na jej siedzibę wybrano Waszyngton. Początkowo miała ona służyć wyłącznie pracownikom Kongresu,[28] jednak w niedługim czasie stała się biblioteką narodową Stanów Zjednoczonych. Bardzo duży wpływ na powiększenie jej zbiorów miał prezydent Thomas Jefferson, który przez niemal 50 lat gromadził książki mające związek z Ameryką oraz piśmiennictwo naukowe. Obecnie Biblioteka Kongresu jest największą biblioteką na świecie. Jej księgozbiór to 28 milionów druków w 480 językach, 50 milionów rękopisów oraz zbiory w postaci filmów, map, muzykaliów.[29] CZYTELNICTWOJednymi z pierwszych, którzy zapoznali ludność tubylczą z książką i kulturą europejską, byli sprowadzeni przez Samuela de Champlaina w 1615 r. misjonarze rekoleci (franciszkanie bosi). Założyli oni klasztor w Quebecu i właśnie tam rozpoczęli chrystianizację Indian.[30] Pięć lat później na wybrzeże Nowej Anglii przybyli tzw. ojcowie-pielgrzymi (pilgrims fathers),[31] którzy w niedługim czasie osiedlili się tu i założyli osadę Plymouth. Byli to purytanie,[32] którzy z powodów religijnych byli zmuszeni do opuszczenia Anglii. Jako osoby głęboko wierzące przywieźli oni ze sobą swój nieodłączny atrybut - Biblię. Były to księgi drukowane jeszcze w Anglii, ale zapotrzebowanie na Pismo Święte było tak duże, że w niedługim czasie podjęto jej produkcję na kontynencie amerykańskim. Egzemplarz Pisma Świętego znajdywał się w każdym purytańskim domu, gdyż było ono jednocześnie kodeksem, zbiorem wzorów wszelkich zachowań i praw, jakimi kierowali się purytanie. Nawet nazwy miejscowości czerpano z Biblii, np. w 1630 r. założono osadę o nazwie Salem, co według Pisma Świętego znaczy "pokój".[33] Biblię przetłumaczono także na jeden z indiańskich dialektów. Dokonał tego w 1660 r. John Eliot - pastor z Roxbury w Massachusetts, tłumacząc Biblię na język algonkijski.[34] Jednocześnie była ona pierwszą Biblią wydaną na kontynencie amerykańskim (wydali ją w 1661 r. Samuel Green i Marmaduke Johnson w drukarni w Cambridge Massachusettes). Równie popularną literaturą w XVII wieku były zbiory kazań[35] oraz utwory opisujące życie pierwszych kolonizatorów, historie nowo powstałych osad (np. William Bradford - gubernator Plymouth - spisał dzieje ojców-pielgrzymów od chwili ich przybycia do Ameryki).[36] Chętnie czytano także roczniki, broszury, ulotki i almanachy. Jednym z najpopularniejszych almanachów był Poor Richard's Almanach autorstwa Benjamina Franklina, który przetłumaczono rwnież na kilkanaście języków obcych. Z kolei pierwszym bestsellerem Ameryki kolonialnej był wydany w 1640 r. psałterz-modlitewnik Bay Psalm Book (Księga Psalmów), który w latach 1640-1750 miał 27 wydań.[37] Jednym z najważniejszych druków Stanów Zjednoczonych jest oczywiście Deklaracja Niepodległości podpisana 4 lipca 1776 r. przez przedstawicieli 12 kolonii angielskich. Niewątpliwie kraje europejskie miały bardzo duży wpływ na kształtowanie się kultury Nowego Świata. Istotny jest tu również fakt, że pierwszymi Amerykanami i Kanadyjczykami, oczywiście poza Indianami, byli Europejczycy emigrujący na ten kontynent. To właśnie oni zapoznali ludność tubylczą z kulturą książki, jej produkcją i rozpowszechnianiem. Nie oznacza to jednak, że mieszkańcy Stanów Zjednoczonych i Kanady nie nadali własnego oblicza wszystkim tym procesom, które składają si na kulturę książki, czego najlepszym przykładem jest obecny bardzo dobrze prosperujący rynek książki w Ameryce Północnej. Przypisy[1] KATZ, H. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wrocław: Ossolineum, 1971, s. 24. [2] WOJTCZAK, J. Quebec 1759, Warszawa: Bellona, 2000, s. 5-42. [3] Drukarnia Królewska drukowała m. in. na zlecenie jezuitów prowadzących misję chrześcijańską wśród Indian z terenów Kanady. Ówczesnym dyrektorem paryskiej drukarni był Cramoisy. [4] RAVEN, J. The export of books to colonial North America. Publishing History 1997, nr 42, s. 21-40. [5] Jose Glover zmarł w czasie podróży z Anglii do Ameryki. [6] Używana jest również druga wersja tego nazwiska - Day, np. w Encyklopedii wiedzy o książce. Wrocław: Ossolineum, 1971, s. 2216. [7] Według Encyklopedii wiedzy?, s. 2216 tytuł ten brzmi The oath of freeman i został wydany w 1638 r. [8] Tamże, s. 2216. [9] BLAIR, W., HORNBERGER, T., STEWART, R. American literature. A brief history. Chicago: Univ. Press, 1964, s. 61. [10] Encyklopedia wiedzy?, s. 1100-1101. [11] Encyklopedia wiedzy?, s. 2216. [12] KATZ, H. Historia?, s. 116. [13] BLAIR, W., HORNBERGER, T., STEWART, R. American?, s. 21. [14] ROZBICKI , M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki: 1607-1763. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1995, t. 1, s. 98. [15] ROZBICKI , M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych?,s. 101. [16] SZWEJKOWSKA, H. Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny. Wrocław: Państwowe Wydaw. Naukowe, 1980, s. 265-266. [17] Miasta te był również głównymi portami, do których przybijały statki europejskie. [18] HART, J. D. The popular book. A history of America`s literary taste. Berkeley: Univ. of Berkeley Press, 1961, s. 14-15. [19] Encyklopedia wiedzy?, s. 2222. [20] ROZBICKI , M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych?, s. 133. [21] Harvard College Library [on-line]. [dostęp 12 kwietnia 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://hcl.harvard.edu/. [22] Encyklopedia wiedzy?, s. 2212. [23] Historia Stanów?, s. 102. [24] W 1798 r. jego członkiem został Julian Ursyn Niemcewicz. [25] CHAŁASIŃSKI, J. Kultura amerykańska. Formowanie się kultury narodowej w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1962, s. 19. [26] Był on członkiem Towarzystwa Królewskiego (Royal Society) w Londynie. [27] ROZBICKI , M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych?, s. 277. [28] Na zakup książek potrzebnych w pracy Kongresu przeznaczono 5 tysięcy dolarów. [29] The Library of Congress. About Library. History [on-line]. [dostęp 8 kwietnia 2006]. Dostępny w World Wide Web: www.loc.gov/about/history/index.html. [30] WOJTCZAK, J. Quebec 1759, s. 19. [31] ROZBICKI, M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych?, s. 51-52. [32] Purytanin - człowiek o surowych zasadach obyczajowych; purytanizm - reformatorski ruch religijny w XVI w. w Anglii głoszący surowe zasady obyczajowe [33] KATZ, H. Historia..., s. 47. [34] ROZBICKI , M. J., WAWRZYCZEK, I. (red. nauk). Historia Stanów Zjednoczonych?, s. 188. [35] BLAIR, W., HORNBERGER, T., STEWART, R. American..., s. 24-26. [36] HART, J. D. The popular book?, s. 4. [37] KATZ, H. Historia..., s. 117. Zob. też: HART J. D. The popular book..., s. 302. Bibliografia
 | | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| | | |
| |||
| | ||