Nr 5/2006 (75), Śladami wrocławskiego bibliotekoznawstwa. Artykuł
| | Nr 5/2006 (75), Śladami wrocławskiego bibliotekoznawstwa. Artykuł |
|
 | | | |
Kamila Gorczyca | |||
| | ||
| Zagadnienie czytelnictwa dzieci i młodzieży zajmuje wśród badań czytelniczych miejsce szczególne. W wieku szkolnym bowiem w znacznym stopniu kształtują się kompetencje czytelnicze, które mają ogromny wpływ na dalszy rozwój wrażliwości estetycznej oraz uczestnictwo w procesie kulturowym. Na specyfikę czytelnictwa uczniów mają też wpływ takie czynniki, jak: szybka zmienność zainteresowań czytelniczych, kontakt z książką wynikający z obowiązku szkolnego i własne zainteresowania czytelnicze ucznia[1]. Czytelnictwo dzieci i młodzieży odgrywa niezmiernie ważną rolę zarówno w indywidualnym rozwoju dziecka, jak i w procesie systematycznego kształcenia i wychowania. Proces czytania rozbudowuje w nich zakres osobistych doświadczeń, pobudza wyobraźnię, wywołuje emocje. A. Wajda w Metodyce i organizacji czytelnictwa stwierdza, że czytelnictwo jest procesem ciągłego doskonalenia myślowego, ciągłego rozwoju i dojrzewania możliwości odbiorczych czytelników, tej kategorii wieku, postępującego w parze z ich rozwojem biologicznym. Różnica czytelnictwa dzieci i młodzieży wynika z odrębnej struktury psychicznej i biologicznej najmłodszych kategorii wieku oraz wiążących się z nią potrzeb dydaktyczno-wychowawczych, w zakresie wiedzy, doznań emocjonalnych i rozrywki[2]. Rozwój czytelniczy dzieci można podzielić na te same etapy co rozwój psychiczny, gdyż przebiega on podobnie. Wyróżniamy więc: wiek przedszkolny (do 7 roku życia), młodszy wiek szkolny (7-11 lat), średni wiek szkolny (12-13 lat), okres dorastania (14-18 lat). W sondażu brały udział osoby będące w trzeciej z wymienionych grup. W średnim wieku szkolnym zaczynają wyróżniać się upodobania dziewcząt i chłopców. W tym okresie wzrasta również intensywność czytania, a co za tym idzie - poziom kultury czytelniczej. 12- i 13-latkowie sięgają głównie po książki przygodowe, choć nieobce są im także baśnie lub powieści. Można tu zauważyć dużą rozpiętość zainteresowań - od mało poważnych baśni do dorosłych powieści. Dzieje się tak za sprawą nowych doświadczeń dzieci. Ich życie pozaszkolne coraz bardziej się rozwija, a wraz z nim rośnie ciekawość, chęć poznawania nowych światów, kultur, epok. W tym okresie czytelnik zaczyna identyfikować się z bohaterem oraz bardzo intensywnie przeżywać jego losy. Techniką wykorzystywaną przy badaniu zasięgu czytelnictwa i zainteresowań czytelniczych większego kręgu odbiorców są badania ankietowe, które polegają na uzyskaniu pisemnej odpowiedzi na usystematyzowane pytania, zestawione w postaci kwestionariusza.[3]Wśród uczestników prezentowanego sondażu przeprowadzono ankietę audytoryjną; kwestionariusz wypełniło 91 dziewcząt i 102 chłopców mieszkających w mieście i na wsi. W sondażu, który zrealizowano wśród uczniów klas V i VI szkół podstawowych w Dusznikach Zdroju i Wrocławiu, zbadano zainteresowania czytelnicze, formy kontaktu z książką oraz motywacje czytelnicze grupy. Wyniki badań miały również wskazać najpoczytniejsze książki oraz ulubionego autora respondentów. Należy jednak zaznaczyć, że badania miały charakter wyłącznie sondażowy i nie można na ich podstawie czynić jakichkolwiek uogólnień. Rozważania dotyczące czytelnictwa należałoby rozpocząć od powodów, które skłaniają dzieci do sięgnięcia po lekturę.
Tabela 1. Powody czytania (odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wybrać więcej niż 1 odpowiedź) Ponad połowa badanych czyta dla rozrywki, co w świetle współczesnych obaw o zanik czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży jest bardzo optymistyczną prognozą. Znaczny odsetek respondentów czyta również w celu pogłębienia wiadomości z różnych dziedzin. Dzieci są świadome, iż lektura przyczynia się do ich rozwoju intelektualnego. Tylko niewielka grupa osób sięga do książki za namową przyjaciół, co może sygnalizować, że młodzież nie dyskutuje w swoim gronie na temat literatury. Bywa nawet tak, iż czytająca część klasy funkcjonuje na uboczu środowiska szkolnego. W średnim wieku szkolnym zaczynają różnicować się upodobania czytelnicze obu płci. Dziewczęta częściej sięgają po książki o miłości, baśnie, legendy. Skłaniają się ku światom, w których panuje zgoda, dobro, a złe sytuacje mają zwykle szczęśliwe zakończenie. Z kolei chłopcy sięgają po utwory, w których następuje szybka zmiana akcji, dzieją się nadprzyrodzone rzeczy, toczy się bitwy. Jest to naturalne w tym okresie dojrzewania. W czytelnikach budzą się instynkty - dziewczęta szukają wzorów dobroci, a chłopcy uczą się, jak być skutecznym obrońcą swojej rodziny, kraju.
Tabela 2. Rodzaj czytanej literatury a płeć. Odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wybrać więcej niż 1 odpowiedź Zadziwiający może wydawać się fakt, że blisko połowa dziewcząt czytuje fantastykę. Ale jak pisze redaktor naczelny Nowej Fantastyki, Maciej Parowski: fantastyka zajmuje się rzeczami, w które sama nie wierzy, które w literaturze realistycznej nie uchodzą - duchami, przyszłością, czarami, robotami, rakietami odlatującymi od Ziemi o lata świetlne [...].[4]Bez problemu możemy zatem w tej grupie umieścić opowieść o Harrym Potterze Joanne K. Rowling czy przygody hobbitów z Władcy Pierścieni Tolkiena, które cieszą się ogromnym zainteresowaniem obu płci. Co trzecia dziewczynka chętnie sięga do bajek, baśni i legend. Podobnie procentowo kształtuje się sympatia do książek o miłości i podróżach. Najmniej uwagi dziewczęta poświęcają literaturze o Indianach. Dokładnie połowa chłopców deklaruje czytanie fantastyki, w szerokim zrozumieniu obejmującą science-fiction, horrory, fantasy oraz literaturę grozy. Sporym zainteresowaniem cieszą się również kryminały. Co piąty chłopiec czytuje literaturę historyczną, publikacje poświęcone podróżom lub zwierzętom. Interesującym zjawiskiem wśród chłopców jest większa poczytność książek o miłości niż popularnonaukowych. O ile rodzaj czytanej literatury różnicuje się w zależności od płci dzieci, o tyle jest on niemal niezależny od miejsca ich zamieszkania. Największym zainteresowaniem wśród mieszkańców wsi i miasta cieszy się fantastyka. Nieduże różnice występują w zainteresowaniu bajkami, baśniami, na wsi czytuje ten rodzaj literatury co trzeci uczeń, w mieście co piąty. Książki o Indianach preferują mieszkańcy wsi. Pozostałe rodzaje publikacji kształtują się na podobnych poziomach zainteresowania wśród mieszkańców miast i wsi. Taki stan może być wynikiem ogólnodostępnej reklamy książki, która współcześnie dociera do wszystkich zakątków kraju. Młodzież szkolna, to nieukształtowani jeszcze czytelnicy, którzy sięgają często po utwory modne w danym momencie.
Tabela 3. Rodzaj czytanej literatury a miejsce zamieszkania (odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wybrać więcej niż 1 odpowiedź) Dwie poniższe tabele obrazują sposób spędzania wolnego czasu przez młodzież szkolną, wskazując jednocześnie na popularność czytelnictwa. Występuje niewielka różnica w popularności czytania między chłopcami a dziewczętami. Jest ona natomiast bardziej wyraźna w sposobie spędzania wolnego czasu. W znacznej większości chłopcy spędzają czas przed komputerem lub uprawiają sport, dziewczęta z kolei częściej sięgają po książkę, a rzadziej poświęcają czas kulturze fizycznej. Blisko co drugi badany bez względu na płeć deklarował oglądanie telewizji jako ulubioną formę rozrywki.
Tabela 4. Zamiłowanie do czytania a płeć[5]
Tabela 5. Sposób spędzania wolnego czasu (odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wybrać więcej niż 1 odpowiedź) Na podstawie tabeli 6. można zaobserwować, że popularność czytelnictwa nie zależy w znacznym stopniu od miejsca zamieszkania badanych, w mieście bowiem czyta 90% uczniów, na wsi prawie 80%. Prawdopodobnie jest to skutek ujednoliconego systemu edukacji oraz powszechnego dostępu do książek, zarówno w mieście, jak i na wsi.
Tabela 6. Zamiłowanie do czytania a miejsce zamieszkania Według przeprowadzonego sondażu dzieci w średnim wieku szkolnym czytają często, mimo że w tym okresie intensywnie zaczyna rozwijać się ich życie pozaszkolne i domowe. Zaczynają więcej czasu spędzać ze znajomymi, a ich aktywność ruchowa znacznie wzrasta. Codziennie do lektury zasiada co trzecia uczennica i prawie co trzeci uczeń. Natomiast dużo większy odsetek chłopców niż dziewczynek czyta rzadziej niż raz w miesiącu.
Tabela 7. Częstotliwość czytania a płeć Większa liczba mieszkańców miast czyta codziennie (40%). Tylko co piąte dziecko zamieszkujące wieś ma czas na tak częste obcowanie z lekturą. Znaczny odsetek uczniów z rejonów wiejskich spędza czas z książką rzadziej niż raz miesiącu. Być może jest to spowodowane liczbą obowiązków, jakie przypadają zwykle na młodych mieszkańców wsi. Spędzają oni także więcej czasu poza domem. Mieszkańcy miast częściej sięgają do lektury razem z rodzicami. Grupy dzieci, którym czytano od dzieciństwa, stanowią zespół czytelników aktywnie czytających, sięgających po książkę systematycznie kilka razy w tygodniu, głównie dla rozrywki i przyjemności.
Tabela 8. Częstotliwość czytania a miejsce zamieszkania Również w sposobie zdobywania książek nie ma wyraźnych różnic pomiędzy młodymi mieszkańcami miast i wsi. Spowodowane jest to powszechnym dostępem do instytucji zajmujących się dystrybucją lub też udostępnianiem materiałów czytelniczych. Czasy, kiedy społeczeństwo wiejskie było izolowane, należą do nieodwracalnej przeszłości. Wbrew opinii, że coraz mniej dzieci korzysta z bibliotek, blisko 3 badanych właśnie te instytucje wskazało jako najczęstszy sposób zdobywania lektur. Społeczny obieg książki realizuje się wiec w dwóch podstawowych układach, poprzez kupowanie ich na własność oraz przez bezpłatne wypożyczanie z bibliotek szkolnych i publicznych.
Tabela 9. Źródła dostępu do książki (odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wybrać więcej niż 1 odpowiedź) Według przeprowadzonego sondażu najpopularniejszym twórcą wśród dzieci w średnim wieku szkolnym jest H. Ch. Andersen. Kolejne trzy pozycje zajmują odpowiednio: Henryk Sienkiewicz, Jan Brzechwa, J. K. Rowling. Jak widać, trzy czołowe miejsca należą do pisarzy, którzy od wielu pokoleń są ulubionymi autorami dzieci. Dopiero na 4. miejscu znalazła się jedna z najpoczytniejszych i najpopularniejszych obecnie pisarek - J. K. Rowling. Lektury szkolne są często początkiem zainteresowań czytelniczych, ale wraz z rozwojem intelektualnym i emocjonalnym budzi się potrzeba wykraczania poza przyjęte kanony.
Tabela 10. Ulubieni autorzy *(wymieniono nazwiska 10 najpopularniejszych pisarzy; pozostali uzyskali liczbę głosów niższą niż 7) Pierwsze miejsce w rankingu najpopularniejszych autorów może nieco dziwić, tym bardziej, że najczęściej wskazywanym przez respondentów utworem jest Harry Potter, którego autorką jest J. K. Rowling. Utwór ten, podobnie jak trzy kolejne na liście (W pustyni i w puszczy, Ania z Zielonego Wzgórza, Akademia Pana Kleksa), został sfilmowany. Być może właśnie ten fakt miał największy wpływ na popularność tychże książek. Za inną przyczynę możemy przyjąć szeroko zakrojoną kampanię promocyjną publikacji.
Tabela 11. Ulubione tytuły *(wymieniono tytuły 10 najpopularniejszych utworów; pozostałe uzyskały poniżej 7 głosów) Poza widoczną różnicą pomiędzy najpoczytniejszym autorem i książką, pozostałe pozycje są porównywalne. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że czytelnicy w wieku 12-13 lat ulubionego autora wiążą z ulubioną książką. Często dzieci czytają tylko jeden utwór danego pisarza i uznają go za swojego idola, nie znając całokształtu jego twórczości. Niejednokrotnie w badanej grupie wiekowej zdarza się, że aktualnie czytany autor jest tym ulubionym. Jednak od momentu sięgnięcia po utwór innego autora - ulubieniec się zmienia. Zachodzą wówczas częste zmiany preferencji czytelniczych. To naturalne zjawisko związane z rozwojem kultury czytelniczej i wyrabiania sobie gustu przez młodych amatorów książki. Wyniki ankiety pozwalają określić stopień popularności czasopism wśród dzieci szkolnych. W przeważającej części dzieci w średnim wieku szkolnym czytają wydawnictwa periodyczne, choć cieszą się one zdecydowanie mniejszą popularnością niż książki (porównaj tabela 4).
Tabela 12. Czytelnictwo czasopism[6] W przeprowadzonym sondażu chłopcy zadeklarowali mniejsze zainteresowanie prasą niż dziewczęta. Zjawisko to będzie w pełni uzasadnione, gdy spojrzymy na wyniki najchętniej czytanych czasopism.
Tabela 13. Tytuły ulubionych czasopism *(wymieniono tytuły 10 najpopularniejszych czasopism; pozostałe uzyskały poniżej 6 głosów) W rankingu przeważają czasopisma o tematyce związanej z modą, muzyką współczesną, plotkami z życia sławnych ludzi, poradami dla młodych dziewcząt. Niepokojący jest fakt, iż większość tytułów docelowo przygotowywana jest dla młodzieży starszej niż badana grupa wiekowa. Nie są one dostosowane do rozwoju emocjonalnego dzieci. Nie przekazują odpowiednich wartości moralnych, etycznych. Pozbawione są także, w większości, informacji kulturalnych i popularnonaukowych, wskazanych dla młodych czytelników. Duży wpływ na zakup tych czasopism ma marketing wydawców, którzy do kolejnych pozycji dołączają różnego rodzaju prezenty, np. płyty, breloczki, naklejki. W sondażu zapytano również, którą z siedmiu sugerowanych rzeczy respondenci kupiliby w pierwszej kolejności, a które w następnej. Najczęstszym zakupem w pierwszej kolejności (wykres 1.) byłby komputer. Następnie książka, telewizor, sprzęt sportowy, rower, wieża i wideo. Za pozytywne zjawisko można uznać, iż książkę jako pierwszy zakup wskazywało aż 34% badanych, 26% wybrało ją na drugim, a 22% na trzecim miejscu. Możemy zatem uznać, że wbrew przyjętym opiniom młodzi czytelnicy doceniają wartość książki. Dostrzegają w niej swojego przyjaciela, sojusznika.
Podsumowując, wskażmy jeszcze raz najważniejsze zachowania czytelnicze badanej grupy:
Dyskusje na temat czytelnictwa dzieci i młodzieży mogłyby trwać w nieskończoność. Wystarczy wziąć pod uwagę bardzo różne wyniki badań w tym zakresie.[7] Badacze i eksperci zajmujący się tym obszarem czytelnictwa dochodzą bardzo często do innych wniosków, bywa, że sprzecznych. Najważniejszy jednak wydaje się fakt, że w XXI wieku nadal funkcjonuje spora grupa miłośników książek, szczególnie tych zakochanych od najmłodszych lat. A jak pisze Kazimiera Szczuka, według mnie plemię czytających nigdy nie zginie [...]. I chociaż często w to wątpię, trwam jednak jakoś w przeświadczeniu, że czytanie uszlachetnia. Uczy koncentracji, obcowania z wielością języków i punktów widzenia. Dostarcza wiedzy o świecie i stosowaniu składni. Uczy rzadkich przymiotników. A przede wszystkim uświadamia nam coś bardzo tajemniczego. Czytając, czujemy się istotami indywidualnymi, wyodrębnionymi ze świata, a zarazem łaknącymi komunikacji i porozumienia innymi. Takie doznania są niematerialne i niepoliczalne. Po prostu są bezcenne.[8] Przypisy:
[1] WAJDA, A. Metodyka i organizacja czytelnictwa. Zarys ogólny. Wyd. 2 popraw. Bydgoszcz: Wydaw. Uczelniane WSP, 1979, s. 74-75. [2] Tamże, s. 73. [3] WOJCIECHOWSKI, J. Czytelnictwo. Kraków: Wydaw. UJ, 1992, s. 37. [4] PAROWSKI, M. Fantastyka - rozrywka czy coś więcej? In Biblioteki na przełomie wieków. Forum czytelnicze IV. Warszawa 1999, s. 102. [5] Jedna z dziewcząt nie udzieliła odpowiedzi na pytanie, dlatego nie została uwzględniona w odpowiedziach w tabeli.4. [6] Badani, którzy nie udzielili odpowiedzi na to pytanie, nie zostali uwzględnieni w tabeli. [7] M.in.: STRAUS, G., WOLFF, K. Sienkiewicz, Mickiewicz, Biblia, harlequiny... społeczny zasięg książki w Polsce w 2000 roku. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2002; STRAUS, G. Czytanie książek u progu liceum. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2002. [8] SZCZUKA, K. Nie szturchać moli książkowych! In Onet.pl. Czytelnia [on-line]. [dostęp 12 marca 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://czytelnia.onet.pl/0,1314315,1,,0,0,0,nawias_znak_zapytania_dwukropek,artykuly.html.  | | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| | | |
| |||
| | ||
