Nr 7/2005 (68), Dwa kroki do przodu. Artykuł |
Maria Anna Jankowska
| |||
Poniższy referat został wygłoszony na konferencji zatytułowanej Biblioteki naukowe w kulturze i cywilizacji: działania i codzienność - Poznań, 15-17 czerwca 2005 r. 1. WprowadzenieWspółczesne szkolnictwo wyższe zmaga się z problemami okrojonych budżetów[1], dynamicznym rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz realiami społeczno-demograficznymi. Biblioteki akademickie jako serca informacyjne szkół wyższych są ściśle uzależnione finansowo i merytorycznie od swoich uczelni wyższych. Konsekwencją tych uzależnień jest fakt, że oczekuje i wymaga się od nich coraz więcej przy zmniejszających się nakładach finansowych. Jednocześnie dynamicznie zmieniające się technologie informacyjno-komunikacyjne wpływają na pracowników naukowych, studentów oraz użytkowników bibliotek, kształtując ich indywidualną produktywność, komunikację i współpracę naukową, udział w badaniach naukowych, nauczanie studentów, profesjonalne dokształcanie oraz zwiększając popyt na informację naukową. Internet i technologie cyfrowe zmieniły tryb tworzenia, produkowania, dystrybucji i dostępu do informacji naukowej. W warunkach okrojonych budżetów na szkolnictwo wyższe, dynamicznie zmieniających się technologii wymagających dużych środków finansowych i rosnących potrzeb informacyjnych nowej generacji użytkowników, należy zadać fundamentalne pytanie - jakie plany i działania bibliotek akademickich umożliwią im zaspokojenie potrzeb informacyjnych użytkowników w roku 2015? 2. Wpływ technologii informacyjno-komunikacyjnych na biblioteki i ich użytkownikówTechnologie informacyjno-komunikacyjne według Richarda Heeks obejmują nie tylko technologie cyfrowe niezbędne do obsługi komputerów, ich programów czy sieci komputerowych, ale także technologię analogową w postaci fal elektromagnetycznych wytwarzaną przez radio, telewizor czy telefon. Ponadto w skład technologii informacyjno-komunikacyjnych wchodzą technologie oparte na słowie pisanym[2]. Komputeryzacja, telekomunikacja, połączenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet i jego narzędzie, jakim jest World Wide Web (Web) wraz z szerokim wachlarzem zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania, zarządzania oraz dostępu do informacji. Można stwierdzić, że technologie komunikacyjno-informacyjne stały się niezbędnym atrybutem nowoczesnego procesu funkcjonowania oraz nauczania zarówno w uczelniach, jak i bibliotek akademickich[3]. W 1967 roku Eric Ashby podkreślił, że wykorzystanie technologii komputerowych do procesu nauczania należy uważać za czwartą rewolucję dokonaną w procesie edukacji. Za pierwszą uważał wprowadzenie słowa pisanego, drugą było ustanowienie szkół publicznych, a trzecią - szerokie wprowadzenie podręczników i skryptów[4]. Jak pokazały badania McGraw-Hill Ryerson, 83% amerykańskich i kanadyjskich profesorów akademickich uważa, że technologia pajęczyny sieciowej, czyli Web, jest bardziej efektywna w szukaniu i znalezieniu informacji niż tradycyjne źródła informacji dostępne w bibliotekach akademickich[5]. Wpływ technologii komunikacyjno-informacyjnych na użytkowników bibliotek akademickich należy rozpatrywać w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze technologie te usprawniły komunikację, styl uczenia, produktywność naukową, badania naukowe, sposób szukania i używania informacji naukowej oraz możliwości profesjonalnego i osobistego rozwoju. Z drugiej jednak strony zastosowanie i wykorzystanie tych technologii wpłynęło na gigantyczny wzrost ilości dostępnej informacji określany mianem chaosu informacyjnego, z którym użytkownicy bibliotek borykają się codziennie. Chaos informacyjny zwiększył wymagania użytkowników w zakresie znajomości różnorodnych źródeł i formatów informacji naukowej. Zwiększył także odpowiedzialność bibliotek akademickich za efektywne kształcenie użytkowników w zakresie obsługi i wykorzystania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Tendencja ta uwidoczniła się w statystykach prezentowanych w roku 2002/03 przez Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych (Association of Research Libraries, ARL), wykazujących, że przeciętna biblioteka naukowa przeprowadziła ponad 823 szkoleń dla swoich użytkowników. Wskaźnik wzrostu szkoleń bibliotecznych wskazuje na rosnący udział bibliotek w powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej, tak istotnej w nowoczesnym procesie nauczania akademickiego. Ponadto wskaźniki statystyczne obejmujące lata 1991-2003 w bibliotekach naukowych zanotowały spadek wypożyczeń książek (-7%), spadek obsługi czytelników w zakresie informacji naukowej (-29%), spadek użytkowania materiałów w bibliotekach (-49%) przy ponad 113% wzroście w obsłudze międzybibliotecznej i 61% wzroście w grupowych szkoleniach bibliotecznych[6]. Wskaźniki te wyraźnie wskazują na zmiany zapotrzebowań użytkowników na rodzaje usług bibliotecznych i ich potrzeb informacyjnych. Niemniej jednak te dość tradycyjne mierniki oceny bibliotek akademickich nie pozwalają mierzyć wpływu wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych wprowadzonych do bibliotek w postaci szeregu usług on-line oraz elektronicznych i wirtualnych zasobów informacyjnych. 3. Nowe inicjatywy bibliotek akademickichZ jednej strony limitowane ekonomicznie zasoby z uczelni, a z drugiej strony nacisk użytkowników na inwestowanie w coraz nowsze narzędzia i technologie informacyjne, dynamicznie wzrastające koszty literatury naukowej, zawiłe umowy licencyjne z producentami baz danych - to tylko niektóre czynniki zewnętrzne, na które biblioteki naukowe nie mają większego wpływu. Te zewnętrze czynniki, jak i chęć lepszego służenia użytkownikom, stworzyły podwaliny nowego modelu planowania strategicznego. Planowania polegającego na przejściu z planowania zorientowanego na zadania do planowania zorientowanego na zaspokojenie zapotrzebowań wynikających z misji uniwersytetów i bibliotek, kładącego nacisk na maksymalizację posiadanych zasobów i najlepszych rozwiązań zapewniających znalezienie poszukiwanych rezerw. Planowanie skoncentrowane na jakości wymagało opracowania nowych narzędzi, których opracowaniem zajął się Komitet Statystyk i Pomiarów Stowarzyszenia Bibliotek Naukowych. W ten sposób powstało szereg nowych narzędzi pomiaru jakości w bibliotekach, takich jak LibQUAL+TM, DigQualTM, MINES for LibrariesTM, E-Metrics, Learning Outcomes czy SAILS[7]. Narzędzia mierzące jakość usług bibliotek, efektywność projektów digitalnych, wpływ usług on-line i elektronicznych zasobów na zadowolenie użytkowników czy metody oceniające stan wiedzy i umiejętności informacyjno-komunikacyjne studentów coraz bardziej wypierają dotychczas stosowane ilościowe mierniki oceny działalności bibliotek akademickich (ilość książek, czasopism, elektronicznych baz danych, wypożyczeń na jednego studenta etc.). Rezultaty badań jakości usług i kolekcji bibliotek wpłynęły na wypracowanie szeregu nowych inicjatyw:
4. Trendy i plany na przyszłośćW 2003 roku Ayers i Grisham słusznie stwierdzili, że prawdziwymi bohaterami rewolucji cyfrowej w szkolnictwie wyższym są biblioteki. Wprowadziły one z entuzjazmem przyjęte przez użytkowników "e-books, e-journals, digital audio books, e-prints, print-on-demand (POD), audiovisual media." Poprzez szereg usług on-line typu e-reserve, e-renewal, 24/7 virtual reference, self-initiated transactions, end-users searches wprowadziły możliwość korzystania z bibliotek na odległość. Powiększyły kolekcje bibliotek poprzez zakup licencji na elektroniczne zasoby informacyjne. Wprowadziły szereg nowych inicjatyw pozwalających na lepszą komunikacje naukową, obsługę i zadowolenie użytkowników. W przyszłości użytkownicy bibliotek korzystający z coraz bardziej rozwijających się form nowoczesnych usług bibliotecznych mogą także liczyć na zwiększającą się ilość dostępnej informacji elektronicznej i multimedialnej, na coraz większe zasoby naukowe w formach: open-access i archiwów instytucjonalnych, narodowych czy tez regionalnych. Podsumowując, należy stwierdzić, że w liczących ponad 200 lat amerykańskich bibliotekach akademickich przyszedł czas na rewolucyjne zmiany. Zmiany te nie dotyczą tylko form oferowanych usług i kolekcji, ale także ich struktur organizacyjnych i przestrzennych. W ich realizacji na niedaleką przyszłość do 2015 roku pomocne im będą działania całkowitej kooperacji, wspólnego porozumienia, dzielenia się kolekcjami, rozbudowania systemu networking, integracji swoich usług z usługami uczelni oraz aktywnym uczestnictwie w szkoleniu studentów w zakresie powszechnego programu informacji i komunikacji naukowej. Bibliografia:[1] GUSKIN, A.E., MARCY, M.B. Dealing with the future now: principles for creating a vital campus in a climate of restricted resources. In Change [on-line]. 2003 nr lipiec-sierpień [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1254/is_4_35/ai_104209666. [2] HEEKS, R., Information and Communication Technologies, Poverty and Development. In Development Informatics Working Paper Series [on-line]. 1999 no. 5 [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://idpm.man.ac.uk/wp/di/di_wp05abs.htm. [3] JANKOWSKA, M. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2005 nr 1 (62) [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php. [4] ASHBY, E. Adapting Universities to a Technological Society. Boston: MIT Press, 1967. [5] Web-based technology has immediate impact on student success in higher education [on-line]. [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mcgrawhill.ca/highereducation/student+success/student+success.php. [6] ARL Statistics 2002-03: Research Library Trends [on-line]. [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.arl.org/stats/arlstat/03pub/03intro.html. [7] ARL New Measures Initiative [on-line]. [dostęp 4 kwietnia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.arl.org/stats/newmeas/index.html. |
| |||