Ewa Kołodzińska
Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej

Informacja o czasopismach elektronicznych w polskich bibliotekach naukowych - stan obecny i perspektywy

Organizacja dostępu do informacji w dobie upowszechniania zasobów sieciowych i zmieniającej się w związku z tym roli bibliotek, to temat niezwykle aktualny i wywołujący żywe dyskusje. Dowodem na to są chociażby kontrowersje wokół projektu współkatalogowania czasopism elektronicznych w ramach NUKAT, przedstawionego na konferencji NUKAT - rozwój i metodyka tworzenia katalogu centralnego, która odbyła się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie w grudniu 2004 r. Trochę prowokacyjne i, zdawałoby się, z gruntu retoryczne pytanie, zawarte w tytule referatu Katalogowanie czasopism online - konieczność czy anachronizm?^[1], okazało się jednak zasadne, gdyż idea skatalogowania tych dokumentów wzbudziła sporo wątpliwości. Chciałabym więc powrócić do kwestii informacji o licencjonowanych czasopismach elektronicznych, uwzględniając sformułowane w dyskusji zarówno wątpliwości, jak i argumenty popierające ten projekt.

Serwisy informacyjne bibliotek - stan obecny

Na tle międzynarodowych standardów opracowania dokumentów elektronicznych^[2], adekwatnych do tych standardów norm i instrukcji polskich^[3] oraz praktyk stosowanych w bibliotekach zachodnich, organizacja dostępu do dokumentów on-line w polskich bibliotekach naukowych nie prezentuje się najlepiej. Biblioteki umieszczają informacje o zasobach elektronicznych na swoich stronach internetowych, zazwyczaj w formie pogrupowanych wykazów linków, czego wynikiem jest coraz większe zróżnicowanie serwisów informacyjnych bibliotek. Obok katalogów, zawierających przede wszystkim opisy dokumentów drukowanych, mamy:

• sieciowe bibliograficzne bazy danych,
• pełnotekstowe serwisy czasopism elektronicznych,
• wykazy linków do wolnodostępnych obszarów Internetu,
• wykazy materiałów dydaktycznych on-line oferowanych przez wykładowców,
• wykazy multimediów dostępnych z serwera biblioteki,
• zbiory zdigitalizowane w ramach bibliotek cyfrowych.

Rys. 1. Witryna Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej - http://www.ml.put.poznan.pl/fs_zrodla.html.

Rys. 2. Witryna Biblioteki Głównej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi - http://www.bg.am.lodz.pl/pl/index.html.

Już samo rozmieszczenie informacji o zasobach na stronach internetowych bibliotek, widoczne na powyższych przykładach (rysunki 1-2), sprawia wrażenie szumu informacyjnego. Opozycyjne traktowanie zasobów elektronicznych względem katalogu - w domyśle zbiorów drukowanych - powoduje, iż mamy do czynienia z niespójnością informacji o zasobach bibliotecznych. Takie grupowanie informacji miało swoje uzasadnienie jeszcze kilka lat temu, kiedy nośniki elektroniczne stanowiły novum w polskich bibliotekach naukowych. Z jednej strony był to sygnał dla użytkowników, że biblioteka posiada jakiekolwiek źródła elektroniczne, z drugiej strony niewielka liczba tych źródeł nie stanowiła problemu przy wyszukiwaniu informacji.

Obecny stopień rozwoju bibliotecznych serwisów internetowych i zwiększająca się liczba dokumentów elektronicznych w bibliotekach, zwłaszcza dostępnych zdalnie, powoduje coraz większą potrzebę stworzenia wspólnej platformy wyszukiwawczej dla wszystkich typów dokumentów oferowanych przez bibliotekę. Należałoby zastanowić się, co może pełnić rolę takiej platformy. Czy może nią być system zarządzający źródłami elektronicznymi zintegrowany z katalogiem bibliotecznym czy raczej portal z możliwością wyszukiwania symultanicznego? Jeśli portal, to jakie miejsce zajmie w nim obecny katalog? Jakie dokumenty będziemy nadal katalogować w formacie MARC^[4]?

Problem braku odpowiednich metadanych jest najbardziej widoczny w przypadku czasopism dostępnych on-line. W ciągu kilku ostatnich lat liczba tych dokumentów w polskich bibliotekach znacznie wzrosła i obecnie są to kolekcje liczące nawet kilkanaście tysięcy tytułów. Poszczególne biblioteki oferują dostęp do tych czasopism za pośrednictwem kilku, czasami kilkunastu serwisów pełnotekstowych. Informacja o tej formie zasobów w każdej bibliotece wygląda trochę inaczej. Najczęściej jest to wykaz serwisów i baz danych na stronie internetowej, umieszczany pod nazwą "źródła elektroniczne", "bazy danych", "czasopisma" czy "zasoby internetowe". Część bibliotek dodaje do tego wykazu wspólną listę alfabetyczną oferowanych czasopism z poszczególnych baz, czasami wzbogaconą o możliwość wyszukiwania poprzez ISSN i wydawcę, względnie daje możliwość zawężenia wyszukiwania do określonego poziomu dostępu i dziedziny wiedzy. Kilka bibliotek korzysta też z gotowego narzędzia wyszukiwawczego, jakim jest serwis "A-to-Z" firmy EBSCO. Jedynie Biblioteka Politechniki Warszawskiej kataloguje czasopisma on-line w formacie MARC 21, ale rekordy umieszcza w oddzielnej bazie danych.

Alfabetyczna lista tytułów, choć bardziej funkcjonalna niż oddzielne przeszukiwanie kilku baz danych, jest jednak rozwiązaniem przejściowym, nie daje bowiem takich możliwości wyszukiwawczych, jakie zapewnia nam katalog. Można oczywiście takie narzędzia udoskonalać, wzbogacać o kolejne indeksy, lecz naszym dążeniem powinno być przede wszystkim zapewnienie użytkownikom bibliotek jednolitego systemu wyszukiwawczego, obejmującego pełną ofertę zasobów bibliotecznych. Nieodzowne są takie systemy zarządzające źródłami elektronicznymi czy całymi portalami bibliotecznymi, które nam ten system wyszukiwawczy zapewnią. Czy jednak taki poziom informacji jest wystarczający w odniesieniu do czasopism on-line?

Systemy zarządzające źródłami elektronicznymi

Możliwości wyszukiwawcze systemów zarządzających źródłami elektronicznymi są dosyć ograniczone. W tym względzie systemy te niewiele różnią się od list alfabetycznych tworzonych przez poszczególne biblioteki. Można to zobrazować na przykładzie wspomnianego już serwisu "A-to-Z", funkcjonującego m.in. w Bibliotece Głównej Politechniki Poznańskiej (rysunek 3).

Rys. 3. Wyniki wyszukiwania w systemie A-to-Z - http://atoz.ebsco.com/home.asp?Id=puotech.

Pod hasłem Mathematics, Computer Science znajduje się aż 408 tytułów czasopism, z tak różnych dziedzin wiedzy, jak: geometria, algebra, programowanie, kombinatoryka czy multimedia. Nieporównywalnie większe możliwości wyszukiwawcze uzyskalibyśmy, katalogując te czasopisma w języku haseł przedmiotowych KABA. Wówczas tytuły czasopism z wymienionych dziedzin otrzymałyby różne charakterystyki wyszukiwawcze:

Inaczej wygląda wyszukiwanie czasopism on-line w bibliotekach zachodnich, które na ogół rejestrują te czasopisma w katalogach bibliotecznych. Dla porównania przytoczę przykład z biblioteki Massachusetts Institute of Technology (rysunek 4), która używa systemu o nazwie Vera (Virtual Electronic Resource Access):

Rys. 4. Wyszukiwanie w systemie VERA.

Tutaj pod tematem "Computer Science" mamy 304 tytuły czasopism on-line. Ale dzięki temu, że czasopisma te są skatalogowane w formacie MARC i w języku haseł przedmiotowych Biblioteki Kongresu (LCSH), posiadają bardziej szczegółowe charakterystyki wyszukiwawcze, dostępne w katalogu tej biblioteki. Na przykład, w wyniku wyszukiwania pod tematem "Software engineering--periodicals" otrzymujemy rezultat w postaci już tylko 13 opisów czasopism, i to zarówno elektronicznych, jak i drukowanych (rysunek 5).

Rys. 5. Wyniki wyszukiwania w katalogu MIT Library.

Już na tym jednym przykładzie można zauważyć, że katalogowanie czasopism on-line oraz korzystanie z systemów zarządzających źródłami elektronicznymi nie wyklucza się wzajemnie, ale uzupełnia. Nowoczesne technologie informacyjne, takie jak systemy zarządzające źródłami elektronicznymi czy portalami bibliotecznymi, są tylko interfejsami umożliwiającymi prowadzenie wyszukiwań w kilku bazach pełnotekstowych jednocześnie. Programy te ułatwiają też dostęp do tekstów dokumentów on-line. Nie mogą natomiast stanowić alternatywy dla katalogu bibliotecznego.

MARC czy Dublin Core?

Pojawienie się formatu Dublin Core stawia pod znakiem zapytania katalogowanie dokumentów dostępnych zdalnie w tak uszczegółowionym i skodyfikowanym formacie, jakim jest MARC. Z jednej strony słyszy się głosy o stopniowym odchodzeniu od formatu MARC, z drugiej strony biblioteki zachodnie, zwłaszcza amerykańskie, nadal katalogują w tym formacie licencjonowane czasopisma elektroniczne. Co w takim razie powinniśmy zrobić, aby poprawić funkcjonalność bibliotecznych serwisów informacyjnych?

Pewną szansą na taką poprawę jest ewolucja stron internetowych bibliotek w kierunku portali bibliograficzno-tekstowych oraz tworzenie wortali tematycznych^[5]. Portal/wortal taki mógłby również pełnić rolę serwisu informacyjnego biblioteki, gdyby posiadał jednolity system wyszukiwawczy, obejmujący wszystkie formy zasobów bibliotecznych i będący jednocześnie przewodnikiem po wolnodostępnych obszarach Internetu. Do tego z kolei niezbędne jest stworzenie odpowiedniej bazy danych, np. w formacie Dublin Core, zawierającej linki do wyselekcjonowanych dokumentów w sieci oraz do licencjonowanych czasopism on-line. Mając na uwadze połączenie tej bazy z katalogiem, należałoby zastosować wspólny język informacyjno-wyszukiwawczy i wspólne kartoteki wzorcowe. Tylko takie opracowanie metadanych dla dokumentów sieciowych zapewni odpowiednią jakość dostępu do informacji, porównywalną do katalogów bibliotecznych i wyróżniającą nasze serwisy na tle portali komercyjnych.

Polskie biblioteki naukowe oferują średnio około 10 000 tytułów czasopism on-line. Samodzielne skatalogowanie takiej liczby dokumentów, nawet w tak prostym formacie, jakim jest Dublin Core, byłoby zadaniem czasochłonnym. A nie mamy na razie możliwości współkatalogowania w tym formacie, jaką daje Cooperative Online Resource Catalog (CORC). Ale mamy NUKAT. Może warto by było, idąc za przykładem bibliotek zachodnich, zastanowić się nad katalogowaniem czasopism on-line w formacie MARC w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Nawet sceptyczne nastawienie do rozwiązań amerykańskich czy zachodnioeuropejskich nie powinno przysłonić względów praktycznych takiego rozwiązania.

Współkatalogowanie

Dzięki wykorzystaniu możliwości współpracy, jakie daje nam NUKAT, możemy skatalogować czasopisma on-line stosunkowo szybko. Analizując witryny internetowe bibliotek współpracujących z Centrum NUKAT, można zauważyć, że większość z nich oferuje dostęp do sześciu największych pełnotekstowych serwisów czasopism elektronicznych (tablica 1).

Pozostałe serwisy cieszą się już mniejszym zainteresowaniem i możemy z nich korzystać za pośrednictwem jednej do trzech bibliotek. Nasuwa się prosty wniosek, że 90% czasopism on-line dostępnych w polskich bibliotekach naukowych, możemy skatalogować wspólnie w formacie MARC 21. Średnio na każdą bibliotekę przypadłoby 300-400 rekordów bibliograficznych.

Czasopisma on-line - specyficzna forma zasobów bibliotecznych

Wątpliwości, jakie wzbudza katalogowanie czasopism elektronicznych, wynikają po części z trudności w określeniu statusu tych dokumentów. Czasopisma elektroniczne dostępne zdalnie, mimo iż zajmują znaczącą pozycję w wydatkach biblioteki, nie powiększają jej trwałego majątku, biblioteka wykupuje tylko licencje na dostęp do pełnych tekstów tych czasopism przez określony czas. Jeśli trudno uznać te dokumenty za część typowych zasobów bibliotecznych, zastanawiająca może być też celowość ich katalogowania. Dyskusyjna jest również kwestia tego, co powinien zawierać katalog biblioteczny. Czy powinniśmy rejestrować w nim tylko opisy dokumentów posiadanych przez bibliotekę czy również tych, oferowanych za pośrednictwem komercyjnych serwisów? Wiąże się to z rozszerzeniem podstawowych funkcji bibliotecznych, jakie nastąpiło w ostatnim czasie. Biblioteka już nie tylko gromadzi dokumenty, ale również organizuje do nich dostęp. Może przyszedł czas na zmianę definicji katalogu bibliotecznego?

Zamiast:
Katalog biblioteczny - spis książek, czasopism i innych dokumentów pokrewnych, znajdujących się w bibliotece...^[6]
może powinno być:
Katalog biblioteczny - spis książek, czasopism i innych dokumentów pokrewnych, oferowanych przez bibliotekę... ?

Wyszukiwanie symultaniczne

Nowoczesne technologie informacyjne, oferujące narzędzia do zintegrowanego przeszukiwania wielu baz, zarówno katalogowych, jak i bibliograficznych, kuszą możliwością ograniczenia i uproszczenia pracy katalogerów. Jednak z założenia są to tylko narzędzia wspomagające wyszukiwanie, a nie rozwiązania alternatywne dla katalogowania i tworzenia przedmiotowych charakterystyk wyszukiwawczych. Efektywność działania takich systemów, jak przytoczony poniżej AquaBrowser (rysunek 6)^[7], zależy bowiem w dużej mierze od jakości metadanych wykorzystywanych przez te systemy, przede wszystkim od zastosowania słowników kontrolowanych.

Rys. 6. Wyniki wyszukiwania za pomocą narzędzia AquaBrowser - http://nyenrode.medialab.nl/.

Narzędzia takie mogą być jedynie punktem wyjścia przy poszukiwaniach literaturowych, nie stanowią natomiast odpowiedzi na wszystkie potrzeby użytkowników bibliotek naukowych w tym zakresie. Nie można bowiem skutecznie połączyć w jednym narzędziu dwóch tak różnych funkcji, jak wyszukiwanie katalogowe i bibliograficzne. Czym innym jest przeszukiwanie zasobów danej biblioteki, lokalizacja dokumentu i sposób dotarcia do niego, czym innym też jest gromadzenie wykazu literatury na dany temat.

Rejestrowanie czasopism on-line w katalogu nie ma na celu usprawnienia poszukiwań bibliograficznych, ale integrację w jednej bazie katalogowej zbiorów drukowanych z zasobami sieciowymi, oferowanymi przez bibliotekę. Jest to istotne tym bardziej, że wersje elektroniczne stanowią czasami kontynuację zasobu wersji drukowanych czasopism w danej bibliotece. Katalogowanie czasopism on-line w zintegrowanych systemach bibliotecznych pozwoli nam uzyskać przede wszystkim:

• szersze możliwości wyszukiwania czasopism on-line,
• jednolity system wyszukiwania dla wszystkich dokumentów oferowanych przez bibliotekę,
• wspólny język haseł przedmiotowych,
• wspólne kartoteki haseł wzorcowych,
• możliwość wykorzystania innych modułów zintegrowanych systemów bibliotecznych do zarządzania czasopismami online (np. gromadzenie).

Niewymierną korzyścią, wynikającą ze współkatalogowania, oprócz większej efektywności pracy, będzie rejestracja w katalogu centralnym wszystkich tytułów czasopism on-line, dostępnych w polskich bibliotekach naukowych. Stworzona w ten sposób kolekcja rekordów czasopism elektronicznych zniweluje również skutki usuwania rekordów w przypadku rezygnacji z licencji. Rekordy usunięte z katalogów lokalnych będą nadal przechowywane w katalogu centralnym i można je będzie ponownie wykorzystać.

Podsumowanie

Nowoczesne narzędzia wyszukiwawcze stanowią na pewno doskonałe uzupełnienie systemów informacyjnych bibliotek, lecz nie zastąpią pracy katalogerów. Po pierwsze, nie jest to celem nadrzędnym tych programów, po drugie, takie rozwiązanie nie leży w interesie środowiska bibliotekarskiego. Obecny wysoki stopień wykwalifikowania kadry bibliotecznej i jej duże doświadczenie najlepiej predysponuje tę grupę zawodową do porządkowania wiedzy i rezultatów badań naukowych, w tym również tych publikowanych w sieciach rozległych. W obliczu trwających prób katalogowania wolnodostępnych obszarów Internetu i wypracowanych standardów w tym zakresie, jak również otwarcia katalogu centralnego NUKAT na rejestrację zasobów bibliotek cyfrowych, mamy obowiązek zapewnienia odpowiedniego poziomu informacji przede wszystkim dokumentom licencjonowanym, które stanowią niemałą, choć specyficzną, część zasobów bibliotecznych.

Mimo ciągłego udoskonalania narzędzi wyszukiwawczych konieczność skatalogowania czasopism on-line w polskich bibliotekach nie powinna budzić wątpliwości. Dyskusyjny może być jedynie wybór formatu katalogowania. Za formatem MARC przemawiają jednak względy czysto praktyczne - możliwość współpracy w ramach NUKAT i oprogramowanie w postaci zintegrowanych systemów bibliotecznych. W efekcie katalog biblioteczny będzie zawierał pełną ofertę zasobów bibliotecznych, zarówno drukowanych, jak i elektronicznych. Osobny problem stanowić będą zasoby Internetu i sposób ich opracowania w bibliotekach tworzących swoje portale. W tym przypadku wybór zależy już od lokalnych potrzeb użytkowników. Zapewne niektórym bibliotekom wystarczą do tego narzędzia do automatycznego indeksowania, dla innych natomiast niezbędne będzie tworzenie metadanych i ich kontrola autorytarna. Wówczas połączenie tych danych z katalogiem we wspólnym interfejsie wyszukiwawczym pozostanie już tylko kwestią techniczną.

Przypisy:

[1] KOŁODZIŃSKA, E. Katalogowanie czasopism online - konieczność czy anachronizm? Materiały z konferencji na temat "NUKAT - rozwój i metodyka tworzenia katalogu centralnego" 6-7.XII.2004 r. [CD-ROM]. Warszawa : BUW, 2004.

[2] ISBD (ER) International Standard Bibliographic Description for Electronic Resources [on-line]. IFLA, 1997 [dostęp 11 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ifla.org/VII/s13/pubs/isbd.htm.

[3] PN-N-01152-13: 2000 Opis bibliograficzny - Dokumenty elektroniczne; SANETRA, K. Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2003. ISBN 8389316064.

[4] NAHOTKO, M. OPAC biblioteczny i portal internetowy - podobieństwa i różnice. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2001, nr 3, s. 4-9.

[5] Przykład: Ekonomia on-line [on-line]. Kraków: Biblioteka Główna Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 2000- [dostęp 11 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Ekonomia/. ISSN 1641-750X.

[6] Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.

[7] MACHETA, B. Virtua i NUKAT. Uwagi na marginesie XVIII spotkania EUG VTLS w Bernie. Materiały z konferencji na temat "NUKAT - rozwój i metodyka tworzenia katalogu centralnego" 6-7.XII.2004 r. [CD-ROM]. Warszawa: BUW, 2004.

Informacja o czasopismach elektronicznych w polskich bibliotekach naukowych - stan obecny i perspektywy / Ewa Kołodzińska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2005 (63) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/63/kolodzinska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187