Małgorzata Kisilowska
Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych
Uniwersytet Warszawski

Procesy informacyjne w kulturze zjednoczonej Europy

Pojęcie "zjednoczonej Europy" przez jednych postrzegane jest nadzwyczaj pozytywnie, ponieważ podnosi ich poczucie wartości własnej przez skojarzenie z przynależnością do części świata postrzeganej jako wysoce cywilizowana, stechnicyzowana, bogata itd., u innych natomiast ma konotacje negatywne, wywołane skojarzeniami z dominacją rynkową bogatych przedsiębiorstw zagranicznych, obcymi wpływami politycznymi, rozprzestrzenianiem się kultury masowej. Obie interpretacje - jak widać, dość pobieżne i niepogłębione - najczęściej nie są efektem naszej indywidualnej refleksji nad treścią takiego związku wyrazowego, ale szybkiej decyzji o opowiedzeniu się po jednej lub drugiej ze stron. Być może więc warto zastanowić się dłużej nad własnym postrzeganiem Europy w jej różnych aspektach. Oczywiste wydają się definicje o charakterze geograficznym, po trosze także ekonomicznym (w odniesieniu do Unii Europejskiej oraz wielu innych układów wiążących w różnych konfiguracjach państwa tego kontynentu), historycznym i politycznym. Rozbieżne natomiast mogą być poglądy na temat specyfiki wspólnoty kulturowej i dorobku cywilizacyjnego.

Europa małych ojczyzn

Wiele mówi się współcześnie o "Europie małych ojczyzn". Takie podejście z jednej strony niejako naznacza granice wpływów organizacji międzynarodowych, pozostawiając krajom i regionom dużą sferę samodzielności decyzyjnej, z drugiej natomiast ilustruje często zgłaszaną przez społeczności lokalne potrzebę ujawnienia i zachowania ich indywidualności, wyjątkowości, niepowtarzalności. Abstrahując jednak od takich zabiegów politycznych, codzienność nasza rzeczywiście upływa w "małych ojczyznach" - w środowisku lokalnym czy regionalnym, bo tu, a nie gdzie indziej, jesteśmy zaangażowani rodzinnie i zawodowo.

Na tożsamość "małej ojczyzny", zazwyczaj zbliżonej obszarem do regionu geograficznego, przekraczającego jednak często współczesne granice państw, składają się: wspólna historia, tradycje i doświadczenia (choć postrzegane z różnych punktów widzenia, ale pod względem faktów - tożsame), bliskość językowa, dorobek kulturalny budowany na języku, historii i tradycji oraz talentach miejscowych Twórców twórców.

Miejsca o szczególnych walorach ekonomicznych, kulturalnych czy historycznych, znajdujące się na styku państw dostrzegających potrzebę współpracy, od kilkudziesięciu lat są w Unii Europejskiej i krajach sąsiednich nazywane euroregionami^[2]. Czy coś je odróżnia od "zwykłych" regionów? Oczywiście położenie na kontynencie, zazwyczaj na granicy dwóch lub więcej państw, ale poza tym najczęściej chęć, potrzeba czy konieczność współpracy na różnych polach, dla zachowania i przekazania pewnej odrębności - znów: historycznej, językowej, kulturowej, dającej specyficzne podstawy do współpracy kulturalnej czy ekonomicznej. Przekraczanie granic może wyzwalać chęć dzielenia się kulturą, zarówno z powodów humanistycznych (oświatowych, kulturalnych), jak i ekonomicznych (turystyka). Sama nazwa "euroregion" z jednej strony implikuje "przyznawanie się" i korzystanie z całego dziedzictwa kulturowego kontynentu, w domyśle - przede wszystkim starożytnych kultur Grecji i Rzymu oraz kultury chrześcijańskiej, z drugiej - świadomość "misji" pokazania innym swojej wyjątkowości, na tle dorobku całej wspólnoty. To wspólne europejskie dziedzictwo kulturowe nie jest "zamiast", nie ogranicza ani nie umniejsza roli kultury lokalnej, ale uzupełnia, czasem pomaga zrozumieć doświadczenia regionalne.

Procesy informacyjne w kulturze

Rozwój cywilizacyjny świata wszedł w fazę tzw. społeczeństwa informacyjnego, którego funkcjonowanie zasadza się na dostępie, umiejętności tworzenia, przetwarzania i wykorzystywania informacji. Unia Europejska prowadzi szereg działań i projektów mających na celu m.in. rozwój społeczeństwa informacyjnego (pod względem teleinformatycznym i edukacyjnym) oraz ochronę, swobodny rozwój kulturalny poszczególnych regionów, upowszechnianie ich dorobków wśród wszystkich obywateli Unii. Działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego rozpoczęto w 1974 roku, rezolucją Parlamentu Europejskiego. W Traktacie z Maastricht o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. stwierdza się m.in., że wspiera ona i uzupełnia działania państw członkowskich w celu zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim. Obejmują one zarówno muzea, biblioteki, archiwa, jak i zabytki archeologiczne, architektoniczne czy naturalne, aż po dorobek języka, kulinarny i tradycji ludowych.

Zgodnie z art. 151 Traktatu z Maastricht Wspólnota przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego. [Działalność UE] zmierza do zachęcenia do współpracy między państwami członkowskimi, oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań. Celem jest pomoc w ukształtowaniu "europejskiego obszaru kultury"^[3].

Jeżeli za G. Hofstedem^[4] zdefiniujemy kulturę jako "zaprogramowanie umysłu", pewne wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, łatwo będzie dostrzec wpływ kultury na funkcjonowanie człowieka nie tylko w tej sferze życia, ale również w działalności gospodarczej czy obywatelskiej. Kultura miejsca, w którym człowiek wzrasta, wychowuje się i kształci, formuje jego sposoby zachowań, reakcji, odczuwania piękna, mądrości, sensu, wartości. Jest więc jednym z czynników decydujących bardzo silnie o sposobie jego funkcjonowania w życiu zawodowym i prywatnym. Bez zrozumienia kultury miejsca (regionu) - nie sposób zrozumieć ani tym bardziej przewidzieć - pewnych reakcji i zachowań. Za podstawowe wymiary analizy różnic kulturowych uznać można cztery proponowane przez G. Hofstedego: dystans władzy (stosunek do przełożonych), indywidualizm - kolektywizm (wychowanie do samodzielności lub "klanowości"), męskość - kobiecość oraz unikanie niepewności (poziom tworzenia i przestrzegania reguł i zasad, dający poczucie bezpieczeństwa).

Do kultury, rozumianej jako zaprogramowanie umysłu, zaliczyć należy również całe dziedzictwo w rozumieniu traktatów unijnych podanym już wyżej, a więc: dorobek myśli, sztuki, nauki, historii, zabytki będące dziełem poprzednich pokoleń i działalności sił przyrody, tradycje ludowe, kuchnię, specyfikę języka. Łatwo więc sobie wyobrazić, że jeżeli w coraz bardziej zróżnicowanej pod względem kulturowym Unii Europejskiej chcemy i musimy podejmować współpracę na różnych płaszczyznach, konieczne jest wzajemne poznawanie naszego "zaprogramowania umysłowego", naszego dorobku kulturowego. Poznawanie to odbywać się może właśnie dzięki realizowanym procesom informacyjnym.

Edukacja, będąca jednym z kluczowych elementów właściwego funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego, powinna - poza podstawową umiejętnością wyszukiwania informacji oraz korzystania z urządzeń i serwisów informacyjnych - obejmować przynajmniej podstawową wiedzę o zróżnicowaniu kulturowym ludności świata i jego uwarunkowaniach oraz o ich wpływie na sposób komunikowania się i realizowania procesów informacyjnych. Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest więc nierozerwalnie związany z troską o kulturę i upowszechnianiem jej wytworów oraz wiedzy o specyfice kulturalnej poszczególnych regionów.

Jeżeli chcemy, by o nas wiedziano i nas znano, musimy stać się aktywnymi uczestnikami procesów informacyjnych, a więc pełnić rolę nie tylko biernego odbiorcy komunikatów, ale i odbiorcy aktywnego (tzn. takiego, u którego uzyskanie informacji implikuje pewne działania), oraz nadawcy.

Czym więc są procesy informacyjne? Określamy je zależnie od przyjętej perspektywy. Za proces informacyjny - w najogólniejszym rozumieniu - uznać można proces komunikacyjny, a więc przekaz informacji od nadawcy do odbiorcy. Przekaz, który odbywa się w konkretnym czasie i miejscu, podlega określonym uwarunkowaniom, takim jak: charakterystyka nadawcy, odbiorcy, treść i forma komunikatu, związany z nią kanał przekazu oraz wszelkie zakłócenia, jakie mogą się pojawić na kolejnych etapach komunikacji.

W rozumieniu bibliologii procesami informacyjnymi są te związane z gromadzeniem, przechowywaniem, przetwarzaniem i udostępnianiem informacji, zarówno w tradycyjnym ujęciu bibliotecznym, jak i nowoczesnym - systemów i serwisów informacyjnych. Podmiotami procesu są wówczas autorzy informacji, pracownicy realizujący wymienione wyżej procesy oraz odbiorcy informacji. Pozostałe elementy to: sama informacja (w zależności od stopnia przetworzenia i zintegrowania - także dane i/lub wiedza), narzędzia wykorzystywane do realizacji procesów (w zależności od systemu: regały, komputery, łącza teleinformatyczne), aparat informacyjno-wyszukiwawczy (katalogi, indeksy, kartoteki itp.).

Przenosząc takie rozumienie na grunt działalności kulturalnej, należałoby powiedzieć, że procesy informacyjne w kulturze (w ich ogólnym rozumieniu) polegają przede wszystkim na przekazywaniu informacji o dziełach i działaniach mieszczących się w szerokiej definicji kultury. Różnorodność grup adresatów takiej informacji wymaga doboru i zastosowania odpowiednio różnych form i kanałów przekazu informacji, ale najpierw - wymaga w sposób oczywisty jej gromadzenia, porządkowania i przechowywania. Informacja o dorobku kulturalnym ma charakter pośredni (wtórny wobec oryginalnych dokumentów oraz dzieł z istoty swojej przemijających, jak wystawa^[5]), np. w przypadku katalogów wystaw, zaproszeń na koncerty, albumów architektonicznych czy przyrodniczych, bibliografii dzieł danego autora. Nieco inaczej, bardziej "bezpośrednio" można by traktować dzieła sztuki powstające w formie elektronicznej i udostępniane na ekranie monitora po wybraniu odpowiedniego adresu internetowego.

Informacja kulturalna może mieć wymiar "bliższy" sztuce jako takiej, kiedy jest informacją o dziełach, dokonaniach, dorobku, może też mieć charakter bardziej narzędziowy, kiedy weźmiemy pod uwagę odwrotny kierunek takiego procesu - odbieranie przez twórców i organizatorów życia kulturalnego informacji o możliwościach wspierania ich przedsięwzięć.

Procesy informacyjne w sferze kultury mogą przebiegać na różnych poziomach: regionalnym, krajowym, unijnym, europejskim czy wreszcie globalnym. Różnicować można ich odbiorców (adresatów), wskazując m.in. partnerów: indywidualnych, zorganizowanych, pochodzących z różnych grup społecznych, etnicznych, językowych, zorientowanych na działalność ekonomiczną bądź niedochodową itp.

W informacji kulturalnej wyróżnić można procesy dwu- oraz wielostronne. Jak już wspomniano, z jednej strony polegają one na odbieraniu i wykorzystywaniu informacji dotyczącej organizacji działalności, np. o ofercie unijnych programów kulturalnych. Z drugiej - na analizowaniu informacji o dziedzictwie i działalności kulturalnej, na przykład innych regionów europejskich. Z trzeciej - na przygotowywaniu i rozpowszechnianiu informacji o własnej kulturze, skierowanych do różnych grup odbiorców (krajowych, sąsiednich, innych regionalnych, unijnych, krajów spoza Unii). Z czwartej - na prowadzeniu działalności informacyjnej niejako ad hoc, choć dobrze przygotowanej, tzn. na odpowiadaniu na zgłaszane przez różne osoby i instytucje pytania. W tle pojawia się konieczność budowania bazy informacyjnej - bazy danych, serwisu informacyjnego, który mógłby stanowić podstawę udzielania odpowiedzi i generowania informacji własnej. Innym koniecznym uwarunkowaniem jest nieustanne badanie potrzeb i możliwości (uwarunkowań własnych) aktualnych i potencjalnych odbiorców informacji. W procesach informacyjnych najważniejsze jest bowiem pytanie o odbiorcę, jego potrzeby i umiejętności odbioru informacji. Odpowiednio do tego dostosowuje się sposób przedstawienia pożądanych treści.

Regionalna informacja kulturalna?

Z czym kojarzy nam się informacja regionalna? Przede wszystkim z informacją turystyczną, bibliotekarzom - także z bibliografią regionalną, czyli obowiązkiem dokumentowania dorobku wydawniczego danego obszaru (w formie kartoteki lub samodzielnego wydawnictwa), ewentualnie księgozbiorem regionalnym. Informacja "euroregionalna" brzmi nieco dziwnie i nienaturalnie, choć może bardziej nowocześnie. Jest też pojemniejsza - może obejmować sprawy gospodarcze, prawne, edukację, kulturę. Procesy informacyjne obejmujące obszar dziedzictwa kulturowego regionów dotyczą właśnie regionalnej informacji kulturalnej, która powinna być w konkretnym miejscu (regionie) przez wskazane instytucje tworzona, gromadzona, przetwarzana, przechowywana i udostępniana.

Przykładów działalności kulturalnej, a więc tworzenie takiej informacji, jest wiele. Próbą wymiany informacji o współpracy kulturalnej może być konferencja międzynarodowa pt. Nowe zadania - nowe możliwości. Biblioteki pogranicza w przededniu rozszerzenia Unii Europejskiej, zorganizowana w Domu Pracy Twórczej w Wigrach we wrześniu 2003 roku^[6]. Inne tego typu możliwości realizacji procesów informacyjnych wymieniono jako element rozwoju współpracy kulturalnej, m.in. w zadaniach grupy roboczej do spraw społecznych Euroregionu Niemen^[7]. Należą do nich: utworzenie Międzynarodowego Ośrodka Integracji Euroregionu Niemen (spotkania społeczności lokalnych, stałe ekspozycje narodowe); propagowanie różnorodnych sposobów poznawania i promocji dorobku kulturalnego zaprzyjaźnionych narodów; wspólne warsztaty twórcze itp. Przykładem gromadzenia informacji kulturalnej może być jeden z unijnych projektów regionalnych (skandynawski), którego celem jest archiwizacja (digitalizacja) opowiadań o lokalnych tradycjach, zwyczajach, historii, prezentowanych przez mieszkańców, z jednoczesną możliwością zapisu nie tylko treści, ale i języka wypowiedzi.

Rola bibliotek w koordynowaniu procesów informacyjnych w kulturze

Najbardziej "informacyjną" w swoim charakterze działalność, spośród placówek kulturalnych, prowadzą biblioteki, w tym przypadku zwłaszcza biblioteki publiczne. Wynika to zarówno z istoty ich funkcji, jak i podstaw prawnych. Poza realizacją podstawowych procesów informacyjnych w odniesieniu do zbiorów edukacyjnych, naukowych, oświatowych czy tych umilających spędzanie wolnego czasu przez różne grupy użytkowników, wiele bibliotek prowadzi dodatkowo działania o charakterze wyraźnie kulturalnym, zarówno w ramach promocji czytelnictwa, jak i szeroko rozumianej kultury (spotkania autorskie, dyskusje, wystawy, kółka recytatorskie, teatralne, literackie) czy nawet przedsięwzięć o charakterze biblioterapeutycznym. Połączenie tych zadań wymaga od bibliotekarzy umiejętności realizacji procesów informacyjnych, znajomości źródeł (nie tylko dokumentacyjnych, ale również osobowych czy instytucjonalnych - a więc także wiedzy o działaniach placówek kulturalnych) oraz różnorodnych, często odmiennych potrzeb i zachowań informacyjnych różnych grup użytkowników.

Przenosząc założenia regionalnej informacji kulturalnej na grunt konkretnego euroregionu, należałoby więc powiedzieć, że jest to informacja o historycznym dorobku kulturalnym danego regionu (euroregionu) oraz o działaniach podejmowanych współcześnie, udostępniana w językach wszystkich zainteresowanych, a więc mniejszości narodowych oraz twórców i odbiorców z krajów partnerskich, a także - w co najmniej jednym języku zachodnioeuropejskim.

Informacja taka może być gromadzona bezpośrednio przez instytucje sprawcze (placówki kulturalne), natomiast metainformacja (czyli informacja o informacji) - przez bibliotekę, w formie drukowanej i (przede wszystkim) elektronicznej, udostępniana w kontakcie bezpośrednim, telefonicznym, elektronicznym, oraz pośrednio - przez różnego typu wydawnictwa. Niektóre formy dorobku kulturalnego można obecnie poddawać archiwizacji w formie cyfrowej, właściwe byłoby również stworzenie i prowadzenie bazy danych twórców (autorów) różnych sztuk z danego regionu.

W zależności od wielkości obszaru geograficznego i liczby partnerów międzynarodowych, zadania realizacji procesów informacyjnych powinny być wykonywane w części przez wszystkie lub najważniejsze ośrodki kultury, a także przez wiodącą bibliotekę publiczną lub odpowiednie placówki partnerskie np. z krajów sąsiadujących. Oczywista jest tu współpraca placówek i wzajemna wymiana informacji. Prowadzenie informacji elektronicznej w Internecie można by sobie wówczas wyobrazić jako stworzenie odpowiedniego portalu kulturalnego (pod nazwą np. "wirtualia kulturalne") w kilku lustrzanych wersjach językowych. Informacje o życiu kulturalnym Suwalszczyzny można obecnie znaleźć m.in. na stronie Urzędu Miasta Suwałki^[8] czy Urzędu Miasta Białystok^[9], ale nie ma takowych na stronie euroregionu.

Realizacji działań kulturalnych, w tym procesów informacyjnych, sprzyjają przyjęte przez Euroregion Niemen podstawowe zasady funkcjonowania, określające relacje między partnerami. Należą do nich m.in.:

• zasada partnerstwa, równoprawności i równorzędności stron tworzących euroregion,
• zasada solidarności obszarów transgranicznych, dążąca do kompromisu pomiędzy konkurencyjnymi poglądami,
• zasada istnienia koncepcji bądź strategii rozwoju transgranicznego, służąca wypracowaniu wspólnej perspektywy transgranicznego rozwoju regionalnego,
• zasada zachowania tożsamości (narodowej, państwowej, regionalnej i lokalnej) przez współpracujące jednostki terytorialne i społeczności lokalne,
• zasada kierowania się przyjaźnią i zaufaniem w uzgadnianiu wspólnych zamierzeń przekraczających granice,
• zasada rotacji, tzn. zmiany miejsc organizacji i przeprowadzania różnych inicjatyw, także zmiany w przewodniczeniu różnym gremiom i instytucjom euroregionu^[10].

Te zasady uwzględniać należy w realizacji procesów informacyjnych.

Budowanie wspólnoty "małych ojczyzn"

Działalność kulturalna na szczeblu regionalnym i w kontaktach międzynarodowych w praktyce pokazuje różnice i uwarunkowania kulturowe oraz konieczność codziennego przestrzegania podstawowych praw człowieka. Widać to zwłaszcza w euroregionach, w których mieszają się grupy narodowościowe, etniczne i wyznaniowe. Funkcjonowanie w takim środowisku wymaga rozważenia kilku kluczowych kwestii:

• Czy mieszkańcy danego regionu utożsamiają się z daną kulturą?
• Czy wobec tego istnieje zjawisko takie, jak "kultura regionalna" w danym środowisku, czy jest to wciąż zlepek różnych, nie zawsze przyjaźnie do siebie nastawionych kultur?
• Czy życie w takiej społeczności jej mieszkańcy odczuwają i postrzegają pozytywnie, czy też jako balast, obciążenie, utrudniające im życie w "zjednoczonej Europie"?
• Jaki jest stosunek mieszkańców do historii, tradycji i kultury, a jaki - do kultury masowej?

Zależnie od odpowiedzi na powyższe pytania, pojawiają się kolejne kwestie szczegółowe, dotyczące problematyki informacji:

• Jakie zagadnienia o charakterze kulturalnym i kulturotwórczym powinny się znaleźć w programach kształcenia na poszczególnych etapach nauki?
• Jakie są najskuteczniejsze formy promocji kultury lokalnej wobec własnego środowiska oraz społeczności krajów partnerskich?
• Jakie działania należy podjąć, aby kultura regionalna była jednocześnie kulturą otwartą, tzn. ciekawą świata, gotową nie tylko przyjmować propozycje kultury masowej, ale też poznawać specyfikę kulturową innych regionów?

Przypisy

[1] Tekst został przedstawiony na sympozjum Zjednoczona Europa - wspólne kulturalne dziedzictwo regionów, Suwałki, 29 maja 2004 r. i opublikowany w materialne Zjednoczona Europa - wspólne dziedzictwo kulturowe regionów. Suwałki 2004 s. 12-19.

[2] Zob. Association of European Border Regions [on-line]. [dostęp 24 listopad 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.aebr.net/index.php; Urząd Komitetu Integracji Europejskiej / Regiony [on-line]. [dostęp 24 listopada 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ukie.gov.pl/.

[3] Szerzej zob. UKIE: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Regions [on-line], op. cit. oraz Ministerstwo Kultury [on-line]. Warszawa: Ministerstwo Kultury [dostęp 24 listopada 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mk.gov.pl/.

[4] G. Hofstede, Kultury i organizacje. Warszawa 2000.

[5] Dzieła zgromadzone na danej wystawie co prawda nie znikają, ale sama ich organizacja w konkretnej grupie i formie prezentacji jest najczęściej unikatowa.

[6] Szerzej zob. Nowe zadania - nowe możliwości. Biblioteki pogranicza w przededniu rozszerzenia UE. Praca zbiorowa pod red. M. Kisilowskiej. Warszawa 2003.

[7] Euroregion Niemen [on-line] Data ostatniej aktualizacji 18.10.2004 [dostęp 17 maja 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.sspen.pl/.

[8] Urząd Miasta Suwałki: Serwis Informacyjny Urzędu Miejskiego w Suwałkach [on-line]. Suwałki: Urząd Miejski. Ostatnia aktualizacja strony 2004-11-24 [dostęp 24.11.2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.um.suwalki.pl/.

[9] Urząd Miasta Białystok: BiałystO.K. - oficjalny serwis internetowy Urzędu Miejskiego w Białymstoku [on-line]. Aktualizacja 22.11.2004 [dostęp 24.11.2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.um.bialystok.pl/.

[10] Zob. Euroregion Niemen [on-line], op. cit.

Procesy informacyjne w kulturze zjednoczonej Europy / Małgorzata Kisilowska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 10/2004 (61) grudzień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://ebib.oss.wroc.pl/2004/61/kisilowska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187