Nr 9/2004 (60), Biblioteki i sponsorzy. Badania, teorie, wizje |
Małgorzata SerafinOpracowanie rzeczowe druków zwartych w NUKat
| |||
WprowadzenieNarodowy Uniwersalny Katalog Centralny (NUKat) jest dostępną w Internecie komputerową bazą rekordów bibliograficznych, kontrolowanych kartoteką haseł wzorcowych. Ma charakter scentralizowany. Jego prowadzeniem zajmuje się Centrum NUKat (dawne Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych prowadzące zainicjowaną w 1993 r. Centralną Kartotekę Haseł Wzorcowych). Centrum NUKat koordynuje współpracę bibliotek współtworzących (od 5.07.2002 r.) zasób katalogu centralnego oraz prowadzi prace metodyczne i szkolenia. NUKat został zaprojektowany jako baza zawierająca informacje o zasobach bibliotek polskich, zwłaszcza bibliotek naukowych, w tym również Biblioteki Narodowej. Warunkiem podjęcia współpracy przez bibliotekę naukową w ramach katalogu centralnego jest posiadanie dostępu do Internetu. Przystąpienie do pracy następuje po podpisaniu przez daną bibliotekę odpowiedniej umowy z Centrum NUKat. Można podpisać umowę jako biblioteka uczestnicząca czynnie w przedsięwzięciu NUKat lub biblioteka biernie wykorzystująca zasoby katalogu centralnego. Katalog centralny jest tworzony metodą współkatalogowania. Dąży się do tego, aby każdy dokument był opracowywany tylko raz. W ten sposób przez przejmowanie charakterystyk rzeczowych utworzonych w katalogu centralnym przez jedną bibliotekę unika się dublowania prac. Skutkuje to zaoszczędzonym czasem, obniżeniem kosztów katalogowania przedmiotowego i zapewnia spójność danych w katalogach współpracujących bibliotek. Dzięki współpracy z katalogiem centralnym możliwe jest także nadrabianie zaległości w katalogowaniu rzeczowym i skupienie się na opracowaniu komputerowym zbiorów skatalogowanych tradycyjnie, ponieważ wiele bibliotek ma zaległości w opracowaniu rzeczowym dokumentów. A w tych, w których ten problem nie jest tak dotkliwy, można przeprowadzać retrospektywne katalogowanie przedmiotowe. Języki haseł przedmiotowych w NUKatOpracowanie rzeczowe dokumentów w NUKat jest prowadzone w językach informacyjno-wyszukiwawczych zatwierdzonych do stosowania w tym katalogu. Inne języki i klasyfikacje mogą być używane tylko w bazach lokalnych, a charakterystyki przedmiotowe utworzone za ich pomocą są umieszczane w specjalnie do tego przeznaczonych polach rekordów bibliograficznych, zabezpieczonych przed "zagrywaniem" modyfikacji przesyłanych z katalogu centralnego. Biblioteki, które czynnie współtworzą NUKat, są zobligowane do tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych przynajmniej w jednym z przyjętych języków. Najwięcej bibliotek korzysta z języka haseł przedmiotowych KABA. Zakłada się, że Biblioteka Narodowa i biblioteki publiczne będą opracowywać dokumenty w języku haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Biblioteki medyczne wykorzystują Medical Subject Headings (MeSH). Oprócz tego niektóre biblioteki stosują Uniwersalną Klasyfikację Dziesiętną (UKD), a także symbole klasyfikacji Biblioteki Kongresu. Wszystkie języki przyjęte do stosowania w katalogu centralnym mają wspólny indeks przedmiotowy. Oprócz tego każdy z języków ma swój osobny indeks, z którego można pobierać hasła do tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych. Język KABA, stosowany w katalogowaniu rzeczowym już od wielu lat, posiada szczegółowe zasady syntaktyczne, które ułatwiają wprowadzanie jednolitych rozwiązań w procesie wspólnego opracowania dokumentów. Wykorzystywanie tego języka, zaprojektowanego dla tworzenia charakterystyk wyszczególniających, pozwala na precyzyjne określanie wszystkich kategorii przedmiotów i ich przedstawień w danym dokumencie. Rekordy haseł wzorcowych języka KABA zawierają odpowiednie noty metodyczne i merytoryczne. Ułatwia to dobór właściwych wyrażeń oraz poprawne i zgodne z zasadami gramatycznymi języka zastosowanie ich w hasłach przedmiotowych. Pozwala to również na meliorację wcześniej utworzonych charakterystyk wyszukiwawczych, które w wyniku zmian metodycznych języka utraciły swoją poprawność. Z zasobu leksykalnego języka najczęściej wykorzystywane w procesie katalogowania przedmiotowego są hasła wyrażone nazwami pospolitymi oraz geograficznymi. Oprócz nich stosuje się hasła przedmiotowe osobowe, korporatywne, tytuły ujednolicone dzieł anonimowych oraz hasła złożone typu Nazwa-Tytuł. Hasła przedmiotowe osobowe są używane przede wszystkim do charakterystyki prac biograficznych, zestawień bibliograficznych i opracowań dorobku naukowego, rzadziej do wspomnień o kimś. Hasła korporatywne występują w rekordach bibliograficznych informatorów, statystyk, wykazów prac pracowników, opracowań historycznych oraz prac monograficznych na temat różnego typu instytucji i organizacji. Kompatybilność języka KABA z językami RAMEAU i LCSH, a pośrednio także z językiem RVM Laval, umożliwia korzystanie w procesie opracowania przedmiotowego z charakterystyk wyszukiwawczych w katalogach, w których stosowany jest jeden z tych języków, np. BN-OPALE, katalog Library of Congress, katalog Bibliotheque de l'Université Laval. Przegląda się przede wszystkim bazę Library of Congress Online Catalogs, w której znajduje się duży zbiór dokumentów polskich autorów. Z katalogu Biblioteki Kongresu korzysta się oczywiście także przy opracowywaniu książek wydanych za granicą i tłumaczeń na język polski prac autorów obcojęzycznych. Jak wykazuje praktyka katalogowania, zasób słownictwa języka KABA jest wciąż niewystarczający. Propozycje nowych, jeszcze nieistniejących w leksyce terminów, wprowadza się do bazy ProKABA, która zaprojektowana została jako robocza baza dla bibliotek współpracujących przy tworzeniu języka. Nowe hasła są opracowywane przez bibliotekarzy, którzy w swoich bibliotekach katalogują dokumenty przedmiotowo. Rekordy nowych haseł wprowadzane są do bazy ProKABA, a opracowane i zatwierdzone już hasła przedmiotowe są z niej usuwane i wprowadzane do słownika KABA. Organizacja pracy w NUKat w zakresie opracowania rzeczowegoW NUKat autorem charakterystyki wyszukiwawczej może być autor rekordu bibliograficznego przesyłający do bazy centralnej opis bibliograficzny z kompletem haseł przedmiotowych. Jednak charakterystykę wyszukiwawczą w języku KABA nadaje się dokumentowi na ogół, gdy istnieje już jego opis bibliograficzny w katalogu centralnym, ponieważ czynność tę wykonuje w większości bibliotek inny zespół bibliotekarzy niż zespół opracowujący zbiory od strony formalnej. Charakterystykę wyszukiwawczą dokumentu może sporządzić biblioteka, która nie utworzyła rekordu opisu bibliograficznego danego dokumentu. Brak w rekordach bibliograficznych pól z hasłami przedmiotowymi lub symbolami klasyfikacji oznacza, że dany dokument czeka dopiero na opracowanie rzeczowe lub że biblioteka, która utworzyła opis bibliograficzny, zadecydowała o nienadawaniu charakterystyk rzeczowych dokumentom określonego typu, np. podręcznikom dla szkół podstawowych. Opis przedmiotowy wprowadzony do rekordu bibliograficznego jest automatycznie przesyłany do wszystkich katalogów lokalnych, które posiadają taki rekord i są zainteresowane stosowaniem danego języka wyszukiwawczego. Nadawanie charakterystyki rzeczowej opisom dokumentów polega na odpowiednim powiązaniu rekordów bibliograficznych z rekordami haseł przedmiotowych i ewentualnym dopisywaniu pól z symbolami stosowanych klasyfikacji. Hasła przedmiotowe w rekordach bibliograficznych muszą być kontrolowane kartoteką haseł wzorcowych, tzn. posiadać osobne rekordy w CKHW. Tą kontrolą objęte powinny być także wszystkie hasła przedmiotowe rozwinięte zarówno w katalogu centralnym, jak i w bazach lokalnych. Rekordy haseł przedmiotowych potrzebnych do opracowania rzeczowego muszą więc być wprowadzone do kartoteki i zatwierdzone przed ich umieszczeniem w polach 6XX rekordu bibliograficznego. W przypadku braku odpowiedniego dla charakterystyki wyszukiwawczej hasła w CKHW lub niemożności utworzenia przedmiotowego hasła rozwiniętego wykorzystuje się powtarzalne pole 976 rekordu bibliograficznego. Wpisuje się do niego tymczasową propozycję pełnej charakterystyki zawierającej nieistniejące w kartotece hasło. W podpolu $q podaje się identyfikator biblioteki i inicjały osoby, która zgłasza propozycję i zobowiązuje się do przeniesienia kompletnych haseł przedmiotowych do pół 6XX w miarę pojawiania się w kartotece potrzebnych terminów. Jeśli rekord bibliograficzny jest opracowywany przez bibliotekę niemającą prawa do tworzenia nowych haseł, wtedy w podpolu $q wpisuje się wspólny identyfikator "vacat". Wprowadzanie charakterystyki wyszukiwawczej do rekordów bibliograficznych jest traktowane jako modyfikacja tych rekordów. Kompletne rekordy z hasłami przedmiotowymi przesyła się do bufora katalogu NUKat. Pracownicy Ośrodka Kontroli Rekordów Bibliograficznych sprawdzają poprawność zastosowanych powiązań rekordów bibliograficznych z rekordami kartoteki haseł wzorcowych. Po zatwierdzeniu wprowadzają je do bazy centralnej oraz rozsyłają je w plikach jako poprawione do zainteresowanych bibliotek. Każdy opis rzeczowy może być jeszcze zweryfikowany przez bibliotekarzy z innych bibliotek przez dodanie do rekordu bibliograficznego uzupełniających haseł przedmiotowych. Umieszczenie zmodyfikowanego rekordu w katalogu centralnym i przekazanie go do bazy lokalnej powoduje likwidację jego poprzedniej wersji w lokalnym OPAC-u. Jakość opracowania rzeczowego w NUKatCharakterystyki wyszukiwawcze są wprowadzane do rekordów bibliograficznych w NUKat przez różne biblioteki. Muszą być jednak poprawne i spójne, aby informacja o zbiorach bibliotek naukowych mogła być w katalogu centralnym łatwo i szybko wyszukiwana. Za wartość merytoryczną opracowania rzeczowego i dobór haseł przedmiotowych odpowiadają bibliotekarze katalogujący przedmiotowo dokumenty w NUKat. Ocena poprawności charakterystyki musi być przeprowadzona z autopsji i jest niemożliwa bez dostępu do opracowywanego dokumentu. Zespół Ośrodka Kontroli Rekordów Bibliograficznych sprawdza tylko zgodność użytych haseł z kartoteką wzorcową. Jednak korekta haseł przedmiotowych w rekordach bibliograficznych od strony formalnej nie gwarantuje poprawności opracowania rzeczowego. Warunkiem jakości katalogowania przedmiotowego jest odpowiednia kompletność i szczegółowość charakterystyki wyszukiwawczej[1]. Odpowiednia kompletność nie oznacza użycia w charakterystyce haseł określających wszystkie wątki tematyczne występujące w opracowywanym dokumencie. Natomiast odpowiednia szczegółowość nie jest równoznaczna z uwzględnianiem marginalnych informacji. Należy jednak pamiętać o niebezpieczeństwie zbyt dużej selekcji wyodrębnionych tematów występujących w charakterystyce dokumentu. Dobrej jakości opracowania nie zapewni nawet największy profesjonalizm bibliotekarzy, jeżeli będą oni wykorzystywać język informacyjno-wyszukiwawczy w różny sposób w jednym katalogu centralnym. Nie mogą tu występować różnice w podejściu do katalogowania przedmiotowego w zależności od typu biblioteki, która opracowuje dany dokument, ani od potrzeb jej użytkowników. Ośrodki deklarujące korzystanie z tego samego języka powinny nie tylko przestrzegać reguł stosowanego języka i wykorzystywać przyjęte słownictwo, ale także rezygnować ze swoich lokalnych przyzwyczajeń, które często wynikają z rozwiązań przyjętych w tradycyjnych katalogach kartkowych. W katalogu centralnym, z którego korzysta wiele różnych bibliotek, nie można stosować wszystkiego, co było korzystne dla katalogu lokalnego. Przyczyną błędów popełnianych podczas opracowania rzeczowego jest także subiektywizm, który występuje na wszystkich etapach tworzenia charakterystyki: poczynając od analizy treści i cech formalnych dokumentu, poprzez selekcję i redukcję informacji, ustalanie charakterystyki słownej, a na sformułowaniu charakterystyki wyszukiwawczej kończąc[2]. Błędy w opracowaniu mogą wynikać także z niepoprawnej metodyki katalogowania przedmiotowego przyjętej przez poszczególne biblioteki współpracujące w ramach katalogu centralnego. Przejmują one od siebie nawzajem wiele rozwiązań, wymieniają się doświadczeniami z zakresu organizacji pracy, ale nie wypracowały jeszcze wspólnych zasad tworzenia charakterystyk. Jednolite reguły opracowania rzeczowego mają bardzo duże znaczenie przy wspólnym katalogowaniu. Biblioteki współpracujące powinny ustalić zasady korzystania z języków informacyjno-wyszukiwawczych w katalogu centralnym. W pierwszej kolejności trzeba zdecydować, co i w jaki sposób będzie opracowywane[3]. Oprócz akceptacji wspólnie ustalonych przez biblioteki reguł ważne jest przestrzeganie norm, zasad współpracy, procedur i metod postępowania ustalonych przez Centrum NUKat. Realizacja ogólnokrajowego przedsięwzięcia wymaga bowiem odpowiedniej dyscypliny i kontroli. Tylko dbałość o jakość danych w katalogu centralnym może zagwarantować rzetelną informację o zasobach bibliotek polskich. Opracowanie rzeczowe druków zwartych w BG AGHBiblioteka Główna AGH jest jedną z największych bibliotek technicznych w Polsce. Jej księgozbiór obejmuje swym zakresem przede wszystkim następujące dziedziny: informatyka, elektronika, fizyka, matematyka, geologia, górnictwo, materiałoznawstwo, ochrona środowiska, ceramika, chemia, elektrotechnika, geodezja, nauki o Ziemi, przetwórstwo kopalin użytecznych, wiertnictwo, historia techniki, inżynieria materiałowa, maszynoznawstwo, metalurgia, odlewnictwo, nauki ekonomiczne, organizacja i zarządzanie przemysłem. W zbiorach Biblioteki znajdują się także dokumenty o treści ogólnej: informatory, encyklopedie, słowniki językowe i dziedzinowe, bibliografie oraz książki z zakresu prawa, nauk społecznych, historii, filozofii, logiki, psychologii, etyki, nauk przyrodniczych i bibliotekoznawstwa. Wprowadzanie danych do katalogu komputerowego trwa od 1994 r., kiedy została posadowiona na serwerze Fridge baza danych dla potrzeb BG AGH. Rozpoczęto od opracowania bieżącego wpływu książek. Wśród bibliotek technicznych tworzących NUKat BG AGH ma największe doświadczenie w katalogowaniu przy użyciu języka KABA i większość książek opracowuje rzeczowo we własnym zakresie. Poza czynnościami bezpośrednio związanymi z katalogowaniem przedmiotowym pracownicy Oddziału Opracowania Rzeczowego w AGH biorą również czynny udział w tworzeniu języka KABA. Prowadzą także szkolenia dla bibliotekarzy z innych bibliotek, coraz liczniej przystępujących do współpracy w ramach katalogu centralnego. PodsumowanieOpisany proces opracowania rzeczowego w NUKat potwierdza tezę o wartości i potrzebie tworzenia efektywnego systemu wyszukiwania przedmiotowego w katalogu centralnym. NUKat stanowi bowiem dla współpracujących bibliotek źródło gotowych rekordów bibliograficznych opatrzonych charakterystyką wyszukiwawczą. Możliwość przejmowania do OPAC-ów opracowanych już opisów zapewnia szybki przyrost rekordów w katalogach lokalnych, przyspiesza bieżące katalogowanie przedmiotowe w skali kraju, jak również w poszczególnych bibliotekach oraz przyspiesza prace nad retrokonwersją. Dzięki wkładowi współpracujących w zakresie opracowania rzeczowego bibliotek katalog centralny dostarcza także szybkiej i łatwo dostępnej informacji o tematyce zbiorów przechowywanych i udostępnianych w polskich bibliotekach naukowych. Jeśli tylko zainicjowana współpraca w ramach katalogowania przedmiotowego będzie przebiegała zgodnie z ustalonymi zasadami, praca poszczególnych ośrodków, zwłaszcza bibliotek specjalnych (w tym Biblioteki Głównej AGH), ma szansę przynieść efekty w postaci wysokiego poziomu charakterystyk wyszukiwawczych opisujących zasoby biblioteczne w Polsce. Przypisy[1] WOŹNIAK, J. Cechy dobrego języka informacyjno-wyszukiwawczego. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, nr 2, s. 3-17. [2] GŁOWACKA, T. Kartoteka wzorcowa języka KABA: stosowanie w katalogowaniu przedmiotowym. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1997, s. 11. ISBN 83-85778-77-2. [3] PADZIŃSKI, A. Możliwość wykorzystania w toku katalogowania w języku KABA opisów rzeczowych z baz bibliograficznych stosujących języki RAMEAU i LCSH. In Materiały z konferencji nt.: Język haseł przedmiotowych KABA: stan obecny i perspektywy rozwoju, Sopot 9-11.09.1997. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1998, s. 60. ISBN 83-87629-10-3. Bibliografia1. BURCHARD, M. Dorobek polskich bibliotek stosujących oprogramowanie VTLS jako podstawa Narodowego Katalogu Centralnego NUKAT. In Infobazy'99: bazy danych dla nauki: materiały z konferencji organizowanej pod patronatem Komitetu Badań Naukowych, Gdańsk, 30 sierpnia - 1 września 1999 r. Gdańsk: CI TASK, 1999, s. 499-504. 2. BURCHARD, M. Katalog centralny NUKAT - system wymiany danych w procesie opracowania zbiorów polskich bibliotek. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2003, nr 9(49) [dostęp 2 listopada 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/burchard.php. ISSN 1507-7187. 3. BURCHARD, M. Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT. Bibliotekarz 2000, nr 2, s. 6-10. 4. 4. BURCHARD, M. Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT i jego języki informacyjno-wyszukiwawcze. Poradnik Bibliotekarza 2003, nr 10, s. 3-7. 5. GŁOWACKA, T. Analiza dokumentu i jego opis przedmiotowy. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2003. ISBN 83-89316-09-9. 6. GŁOWACKA, T. Język KABA i języki haseł przedmiotowych nowej generacji. Przegląd Biblioteczny 2003, nr 1-2, s.125-137. 7. GŁOWACKA, T. Kartoteka wzorcowa języka KABA: stosowanie w katalogowaniu przedmiotowym. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1997. ISBN 83-85778-77-2. 8. Materiały z konferencji nt.: Język haseł przedmiotowych KABA: stan obecny i perspektywy rozwoju, Sopot 9-11.09.1997. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1998. ISBN 83-87629-10-3. 9. PADZIŃSKI, A. Opracowanie rzeczowe w NUKAT: stan prac i zarys problematyki. Zagadnienia Informacji Naukowej 2000, nr 1(75), s. 3-12. 10. PALUSZKIEWICZ, A. NUKAT - polska droga do katalogu centralnego. In Archiwa w postaci cyfrowej: materiały międzynarodowych warsztatów DELOS CEE, Warszawa, 25 marca - 6 kwietnia 2003 r. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2003, s. 15-24. 11. RADWAŃSKI, A. NUKAT - zbyt długo oczekiwany? In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line]. 2001, nr 1(19) [dostęp: 2 listopada 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/nukat_ar.html. ISSN 1507-7187. 12. STANIS, A. Dziesięciolecie kartoteki haseł wzorcowych języka KABA. Bibliotekarz 2003, nr 11, s. 13-16. 13. WILCZYŃSKA, G. Rekordy rozwiniętych haseł przedmiotowych w Centralnej Kartotece Haseł Wzorcowych. Bibliotekarz, 2001, nr 9, s. 13-16. 14. WOŹNIAK, J. Cechy dobrego języka informacyjno-wyszukiwawczego. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, nr 2, s. 3-17. 15. WOŹNIAK, J. Jakość w opracowaniu rzeczowym zbiorów bibliotecznych. In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line]. 2002, nr 2(31) [dostęp: 2 listopada 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/31/wozniak.php. ISSN 1507-7187. |
| |||