Anna Wołodko, Anna Budniewska Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Użytkownicy niepełnosprawni w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie

W Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW) bywa dziennie ok. 4 tysięcy osób. Być może jedna z nich jest osobą niepełnosprawną. Gdybyśmy sugerowali się tymi proporcjami - moglibyśmy nie troszczyć się szczególnie o tę kategorię użytkowników - jest ich bardzo mało. Z drugiej jednak strony - jeśli nie będziemy się o nich troszczyć w sposób szczególny - nie przyjdą do nas wcale.

W celu lepszego poznania potrzeb osób niepełnosprawnych Biblioteka Uniwersytecka ściśle współpracuje z Biurem ds. Osób Niepełnosprawnych (BON), funkcjonującym w strukturach Uniwersytetu Warszawskiego, raczej odpowiadając na jego inicjatywy, niż występując z własnymi. Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych stara się propagować filozofię równych szans. Nie wyręcza niepełnosprawnych w ich zadaniach, nie walczy o to, by było im łatwiej niż osobom w pełni sprawnym, ale działa na rzecz zrównania szans osób pełno- i niepełnosprawnych w dostępie do edukacji. Realizuje w ten sposób zapis z Karty Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalonej 1 sierpnia 1997 r.: Osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji.

W roku akademickim 2002/2003 na Uniwersytecie Warszawskim studiowały 303 osoby z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności, korzystające z pomocy Biura. Zdaniem BON, prawie wszyscy studiujący na UW niepełnosprawni są w Biurze znani, być może kilka osób próbuje radzić sobie samodzielnie. Liczba ta stale rośnie (od 40 osób w roku akademickim 1996/97), a przyrost ten jest wyższy niż przyrost ogółu studentów UW. Można oszacować, że 0,5% studentów UW to ludzie z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności. To dużo w porównaniu z innymi uczelniami, ale wciąż za mało zwłaszcza wobec faktu, że w naszym społeczeństwie osoby niepełnosprawne stanowią 13%.

Biblioteka Uniwersytecka stara się w jak największym stopniu zapewnić osobom niepełnosprawnym warunki korzystania z jej usług w miarę możliwości nie gorsze niż w przypadku czytelników sprawnych. Na naszej stronie internetowej http://www.buw.uw.edu.pl.^[1] zamieściliśmy obszerną notatkę, dostępną pod hasłem "BUW dla niepełnosprawnych", gdzie przedstawiamy informacje dotyczące budynku i instytucji, które mogą mieć znaczenie dla naszych niepełnosprawnych użytkowników.

Udogodnienia architektoniczne

Nowy budynek biblioteki, wybudowany w latach 1995-1999 został zaprojektowany zgodnie z wymogami prawa budowlanego tak, aby czytelnicy niepełnosprawni mogli w się w nim swobodnie poruszać i pracować. Blisko budynku są przystanki komunikacji miejskiej. Wszystkie wejścia do biblioteki są dostępne dla osób niepełnosprawnych, drzwi otwierają się automatycznie. Na każde piętro budynku można dojechać windą. Szerokość drzwi, rozmiar kabin wind, odległość między regałami w wolnym dostępie umożliwia poruszanie się osobom na wózkach. Wszystkie stanowiska pracy są również dostępne dla osób na wózkach. Na każdym piętrze jest odpowiednio oznaczona toaleta dla osób niepełnosprawnych. Ponadto w bibliotece znajduje się pokój pierwszej pomocy sanitarnej, udostępniany osobom, których stan zdrowia wymaga wykonywania zabiegów.

Wyposażenie

Uniwersytet Warszawski od początku lat 90. realizuje program "Uniwersytet dla wszystkich", którego celem jest: zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do wykształcenia w takim samym zakresie, jak ma to miejsce w przypadku osób pełnosprawnych, poprzez znoszenie barier w dostępie do największej polskiej uczelni. W ramach programu w 2000 r. utworzone zostały stanowiska pracy dla osób z niesprawnościami wzroku, sfinansowane przez Gminę Warszawa - Centrum. Biblioteka dysponuje urządzeniami ułatwiającymi osobom niewidomym i niedowidzącym oraz niepełnosprawnym ruchowo korzystanie z zasobów BUW lub materiałów własnych.

1. Dla osób niewidomych i niedowidzących:
   • 2 stanowiska komputerowe, zlokalizowane w kabinach do pracy indywidualnej z następującym wyposażeniem:
     • komputer z ekranem brajlowskim, skaner z programem FineReader, program mówiący dla Windows NT (JAWS), syntetyzator mowy Apollo2 (wersja dwujęzyczna polska i angielska);
     • komputer ze skanerem i oprogramowaniem OCR FineReader i drukarką brajlowską, program mówiący dla Windows NT (JAWS), syntetyzator mowy (wersja dwujęzyczna polska i angielska).
   • 2 komputery w obszarze wolnego dostępu - z dostępem do Internetu i baz lokalnych - wyposażone w monitory o przekątnej ekranu 19, obraz o rozdzielczości 640 x 480, program mówiący dla Windows NT JAWS, syntetyzator mowy (wersja dwujęzyczna polska i angielska).
   • 2 powiększalniki do tekstu:
     • powiększalnik komputerowy Reader VGA, podłączony do komputera działającego w sieci lokalnej - znajdujący się w kabinie indywidualnej obsługiwanej przez Czytelnię (umożliwia wykorzystywanie książek z magazynu). Kombinacja powiększalnika z komputerem pozwala na jednoczesne korzystanie z obu urządzeń, np. czytanie książki i robienie z niej notatek. Według prowadzonej statystyki z tego urządzenia skorzystało 32 osoby;
     • powiększalnik z własnym monitorem - zlokalizowany na poziomie 2 (obok dziedziny Nauki społeczne. Antropologia).
   • 2 studia nagrań książek mówionych, zlokalizowane w kabinach pracy indywidualnej na poziomie 2.
2. Dla osób niepełnosprawnych ruchowo:
   • 2 komputery na poziomie 1 (obok Wypożyczalni Miejscowej) - z dostępem do Internetu, baz lokalnych i programów pakietu Microsoft Office - wyposażone w monitory o przekątnej ekranu 19, klawiaturę PS/2, mysz (Trackball Pro - średnica 5,7 cm z 4 przyciskami; Expert Mouse Trackball - średnica 6 cm z 4 przyciskami), głośniki 40 W.

Z kabin pracy indywidualnej mogą korzystać niepełnosprawni studenci UW i osoby spoza środowiska akademickiego, które posiadają zaświadczenie Biura ds. Osób Niepełnosprawnych UW. Dostęp do kabin odbywa się za pośrednictwem Informatorium Biblioteki, gdzie każda wizyta jest rejestrowana, a czytelnicy znajdują bezpośrednią opiekę ze strony pracowników. Również Informatorium udostępnia hasła do komputerów dla osób niepełnosprawnych.

W Informatorium można też uzyskać podstawowe informacje na temat korzystania ze sprzętu komputerowego, natomiast w Czytelni - jak obsługiwać powiększalniki. Podstawowe szkolenia w zakresie obsługi sprzętu prowadzi również Centrum Komputerowe dla Studentów Niewidomych i Niedowidzących (http://cnin.uw.edu.pl). ^[2] Centrum udziela też innych szczegółowych informacji niepełnosprawnym użytkownikom biblioteki.

Sprzęt przeznaczony dla osób niewidomych i niedowidzących oraz niepełnosprawnych ruchowo nie jest wykorzystywany bardzo często. Są dni i tygodnie, kiedy do kabin nie zagląda nikt. W przypadku tego sprzętu nie jest to jednak niczym niewłaściwym, zasadności umieszczenia sprzętu w bibliotece nie mierzymy intensywnością jego wykorzystania. Ważne jest to, że biblioteka ten sprzęt ma i kiedy pojawi się czytelnik niepełnosprawny - może z niego skorzystać.

Poza specjalistycznym sprzętem potrzebnym osobom niepełnosprawnym budynek BUW jest wyposażony w typowe meble biblioteczne, z których część nie spełnia potrzeb tego środowiska. Regały biblioteczne w obszarze z wolnym dostępem są wyższe niż 140 cm, co jest górną granicą, do której może samodzielnie sięgnąć osoba na wózku. Brakuje oznaczeń w alfabecie Braille'a na planach poziomów czy nawet na guzikach z numerami pięter w windach. To wszystko nie uniemożliwia osobom na wózkach czy z niesprawnościami wzroku korzystania z BUW, ale odbiera im możliwość bycia samodzielnym. Nie mogą oni poradzić sobie bez pomocy osób trzecich.

Drobnym, ale istotnym ułatwieniem dla czytelników poruszających się na wózkach, zmęczonych całodziennym przebywaniem w jednej pozycji, jest ustawienie przed sekretariatem wygodnej kanapy, na której mogą odpocząć.

REGULAMIN

Ograniczenia w wypożyczaniu poza bibliotekę (rozdz. III, p. 49.1, 2, 4, 5 i 7 Regulaminu BUW) mogą zostać na czas określony (3 dni) zawieszone w stosunku do osób niepełnosprawnych, po okazaniu przez nie upoważnienia Biura ds. Osób Niepełnosprawnych UW. Dotyczy to dzieł z wolnego dostępu oznaczonych czerwoną nalepką lub kropką oraz wchodzących w skład księgozbiorów podręcznych czytelni i pracowni, wydawnictw encyklopedycznych, słownikowych, bibliograficznych i innych wydawnictw informacyjnych, czasopism oraz książek wydanych w latach 1801-1950. W celu ich wypożyczenia trzeba wypełnić tradycyjny rewers. Odbiór w Wypożyczalni - po okazaniu upoważnienia.

Zmiany w regulaminie udostępniania zbiorów wprowadzone przez Bibliotekę Uniwersytecką nie oznaczają przywilejów dla czytelników niepełnosprawnych, ale zrównanie dla nich szans dostępu do zbiorów z innymi grupami czytelników.

Usługi

Tak jak wszyscy czytelnicy, osoby niepełnosprawne mają możliwość:

1. telefonicznego zamawiania wyszukania książek i wypełnienia rewersu tel. 5525178, 5525179; e-mail: oin@mail.uw.edu.pl);
2. zamawiania na tradycyjnych rewersach do Czytelni lub Wypożyczalni Miejscowej książek znajdujących się w wolnym dostępie, bez konieczności osobistego wyjmowania ich z półek (czas realizacji 30-60 min.);
3. zamawiania wydawnictw znajdujących się w Magazynie BUW i zarejestrowanych w katalogu komputerowym poprzez komputer. Usługa jest dostępna również poprzez katalog komputerowy dostępny przez Internet;
4. korzystania z usługi RAS, która udostępnia z prywatnych, domowych komputerów internetowe zasoby BUW, odbycia szkolenia bibliotecznego w zakresie korzystania z biblioteki;
5. zwiedzania biblioteki (w 2001 r. BUW odwiedziło 141 osób niepełnosprawnych, w 2002 r. - zaledwie 40, ale w I połowie 2003 r. już 151 osób).

Biblioteka książki mówionej

Z inicjatywy Biura ds. Osób Niepełnosprawnych UW w listopadzie 1997 r. powstała Biblioteka Książki Mówionej dla Osób Niewidomych, którą w sierpniu 2000 r. zlokalizowano w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Jej działalność polega na przygotowaniu (skanowaniu i nagrywaniu) podręczników uniwersyteckich oraz udostępnianiu ich osobom niewidomym i niedowidzącym oraz innym osobom z dysfunkcją wzroku. Mogą z nich także korzystać ci, którzy cierpią na tzw. learning disabilities, niesprawności uczenia objawiające się niemożnością przetwarzania informacji zapisanej (np. dysleksja).

Na rzecz Biblioteki Książki Mówionej pracują wolontariusze pozyskiwani poprzez ogłoszenia i bezpośredni kontakt. Osoby te nagrywają i skanują książki nieodpłatnie, w dogodnym dla siebie czasie. Do tej pory na rzecz biblioteki pracowało blisko 120 ochotników. Wśród wolontariuszy są osoby współpracujące z biblioteką od początku jej istnienia, czyli już prawie 5 lat. Do chwili obecnej zostało nagranych około 260 pozycji książkowych o łącznej długości nagrania ponad 4000 godzin. Cyfrowe (zeskanowane) książki są gromadzone w bibliotece tekstów elektronicznych, która znajduje się na serwerze CNIN, należącym do Centrum Komputerowego dla Studentów Niewidomych i Niedowidzących.

Przygotowanie personelu

Pracownicy służb publicznych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie są przygotowani do kontaktu z osobami w różnym stopniu niepełnosprawnymi. Dzięki szkoleniom przeprowadzonym w nowym budynku przez pracowników Biura ds. Osób Niepełnosprawnych mamy większą wiedzę na temat oczekiwań osób niepełnosprawnych wobec Biblioteki. Wiemy przede wszystkim to, że należy pomagać tylko w takim zakresie, w jakim osoba, której pomagamy, tego oczekuje. Wiemy, że osobom z niesprawnościami wzroku należy udzielać konkretnych i precyzyjnych informacji słownych, ponieważ nie mogą zobaczyć naszych gestów, wiemy, w jaki sposób taką osobę poprowadzić do stanowiska pracy. W stosunku do osób z zaburzeniami słuchu i mowy należy cierpliwie wysłuchać tego, co mówią, w razie potrzeby prosząc o zapisanie niezrozumiałych fragmentów.

Wierząc, że niepełnosprawność nie jest brakiem, wartościując ją neutralnie, uznajemy, że niepełnosprawni mają prawo - na równi z innymi - dostępu do kultury, w tym do biblioteki. Wydaje się, że tego oczekują także sami niepełnosprawni. Wychodzenie naprzeciw potrzebom osób niepełnosprawnych w dziedzinie architektury budynków czy ich wyposażenia nie może się dokonać bez poniesienia kosztów. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie była w tak dobrej sytuacji, że potrzeby osób niepełnosprawnych mogły zostać uwzględnione już przy okazji projektowania budynku i planowania jego wyposażenia. Zmiany w regulaminach udostępniania zbiorów wymagają najczęściej jednak tylko dobrej woli i uważnego wsłuchania się w głosy środowisk osób niepełnosprawnych. Powszechne jest przekonanie, że bariery w świadomości są trwalsze i trudniejsze do pokonania niż bariery architektoniczne.

W BUW czytelnicy z różnymi rodzajami niesprawności są traktowani jako szczególna kategoria użytkowników, wymagająca nie nadzwyczajnych przywilejów i ulg, ale większej uwagi ze strony biblioteki. Mamy nadzieję, że dostępność biblioteki głównej jest jednym z czynników zachęcających osoby niepełnosprawne do studiowania na Uniwersytecie Warszawskim.

Przypisy

[1] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [on-line]. [dostęp 27 października 2003]. Dostępny w World Wide Web:http://www.buw.uw.edu.pl.

[2] Centrum Komputerowe dla Studentów Niewidomych i Niedowidzących [on-line]. [dostęp 27 października 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cnin.uw.edu.pl/.