Małgorzata Fedorowicz Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Formy zaspokajania potrzeb bibliotecznych osób niepełnosprawnych na przykładzie wybranych ośrodków czytelnictwa chorych i niepełnosprawnych w Polsce

Tekst ten jest efektem badań prowadzonych od czerwca do listopada 2002 roku w wybranych ośrodkach czytelnictwa chorych i niepełnosprawnych w Polsce, funkcjonujących w sieci bibliotek publicznych. Ich celem było ustalenie, w jakim stopniu i przy wykorzystaniu jakich metod i środków placówki te zaspokajają potrzeby czytelnicze osób niepełnosprawnych w lokalnym środowisku.

Na wstępie należy wyjaśnić, że dla wszystkich opisywanych placówek przyjęte zostało tutaj wspólne określenie - ośrodki czytelnictwa chorych i niepełnosprawnych - chociaż w rzeczywistości noszą one nazwy własne, niejednokrotnie zróżnicowane. Uogólnienia dokonano w celu uproszczenia analizy problemu i wykazania, iż mimo różnie brzmiących nazw, placówki te prowadzą bardzo zbliżone do siebie działania, obliczone na ludzi dotkniętych różnymi rodzajami dysfunkcji.

Badania prowadzono w Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych Biblioteki Elbląskiej im. Cypriana Norwida w Elblągu, ^[1] Ośrodku Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu, Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze, Filii nr 13 i Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych Biblioteki Miejskiej im. Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu, Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Gdańsku, Filii nr 2 dla Niepełnosprawnych Biblioteki Miejsko-Powiatowej w Kwidzynie, Miejskiej Bibliotece Publicznej Łódź - Polesie - Filii nr 14 Retkinia Piaski, Oddziale Zbiorów Audiowizualnych Koszalińskiej Biblioteki Publicznej im. Joachima Lelewela w Koszalinie oraz w Śląskiej Bibliotece Terapeutycznej w Katowicach.

Okolicznością utrudniającą badania był brak jakiegokolwiek zestawienia ujmującego placówki biblioteczne, funkcjonujące w sieci bibliotek publicznych, starające się zaspokajać potrzeby czytelnicze środowiska niepełnosprawnych. Autorka, zbierając materiały w przywołanych placówkach bibliotecznych, korzystała przede wszystkim z osobistych kontaktów zawodowych. Stąd pewnym jest, iż w ramach sieci bibliotek publicznych istnieje więcej aniżeli dziewięć opisanych ośrodków. Ponieważ badania będą kontynuowane, istnieje prawdopodobieństwo poszerzenia z czasem podanego tu wykazu bibliotek o następne ośrodki, oferujące obsługę biblioteczną niepełnosprawnym użytkownikom. Należy jednak zaznaczyć, że autorkę interesowały wyłącznie te, które oprócz udostępniania zbiorów czytelnikom z niepełnosprawnościami, prowadziły szerszą działalność na ich rzecz. Wydaje się zatem, że mimo pewnych braków analiza materiałów zebranych w trakcie badań wystarcza na dokonanie pewnych uogólnień i uzasadnia postawione w tekście tezy.

Autorka w badaniach wykorzystała technikę wywiadu. Zagadnienia, wokół których koncentrowały się pytania dotyczące funkcjonowania bibliotek, dotyczyły: historii placówek i ich struktury, źródeł finansowania, zbiorów, form udostępniania i działalności informacyjnej, działalności kulturalno-oświatowej i ewentualnej instrukcyjno-metodycznej, stanu zatrudnienia, zajmowanego lokalu, komputeryzacji oraz perspektyw rozwoju. Wywiady uzupełniło zastosowanie analizy dokumentacji bibliotecznej: regulaminów, sprawozdań, planów pracy itp., dostępnych w maszynopisach. Ponadto wykorzystano nieliczne publikacje dotyczące funkcjonowania ośrodków, których autorami są najczęściej pracownicy poszczególnych ośrodków.

Większość z opisywanych ośrodków powstała w latach 90. ubiegłego stulecia. Najstarszym jest Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu działający od 1984 roku. Natomiast najmłodszą placówką jest Śląska Biblioteka Terapeutyczna w Katowicach powołana do życia w 2002 roku. Można pokusić się o stwierdzenie, że okres transformacji w Polsce stworzył dogodne warunki do powstawania tego typu placówek. Może to wiązać się z faktem, iż w począwszy od końca lat 80. ubiegłego stulecia problem osób niepełnosprawnych stał się bardziej zauważalny. Powstało wiele stowarzyszeń i fundacji działających na ich rzecz, sami niepełnosprawni zaczęli upominać się o swoje prawa, pojawiła się idea powoływania szkół integracyjnych, problem niepełnosprawności coraz częściej pojawiał się w mediach, powoli zaczęto likwidować bariery architektoniczne w budynkach użyteczności publicznej.

Jak już wcześniej wspominano, ośrodki czytelnictwa niepełnosprawnych prowadzą bardzo szeroką i zróżnicowaną działalność na rzecz lokalnego środowiska osób z niepełnosprawnościami. Czasami są to działania podejmowane we wszystkich placówkach tego typu, czasami są realizowane w pojedynczych bibliotekach. Należy pamiętać, iż na charakter podejmowanych działań wpływ mają zarówno potrzeby lokalnego środowiska niepełnosprawnych, jak i możliwości finansowe danego ośrodka. Tak więc oprócz gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych ośrodki realizują także inne zadania. Należą do nich:

• popularyzacja czytelnictwa wśród osób z niesprawnościami,
• zaspokajanie potrzeb informacyjno-bibliograficznych użytkowników niepełnosprawnych i ich rodzin oraz osób zainteresowanych problematyką niepełnosprawności,
• prowadzenie informacji o posiadanych zbiorach oraz instytucjach, stowarzyszeniach i organizacjach zajmujących się problemami osób niepełnosprawnych,
• upowszechnianie książki jako jednego ze środków terapeutycznych poprzez stosowanie odpowiednich form pracy z czytelnikiem zbiorowym i indywidualnym,
• współpraca z instytucjami i organizacjami powołanymi do opieki nad chorymi i niepełnosprawnymi oraz innymi ośrodkami i bibliotekami,
• prowadzenie zajęć dydaktycznych dla dzieci, młodzieży i studentów,
• wspieranie fachową pomocą rodziców i opiekunów dzieci niepełnosprawnych,
• opracowywanie wydawnictw informacyjno-metodycznych,
• prowadzenie zajęć indywidualnych z osobami niepełnosprawnymi czytelniczo,
• organizowanie imprez o charakterze integracyjnym dla użytkowników ośrodków,
• organizowanie doskonalenia zawodowego bibliotekarzy i profesjonalistów zainteresowanych problematyką,
• promowanie twórczości artystycznej osób niepełnosprawnych,
• organizowanie sesji, konferencji, spotkań dotyczących środowiska osób niepełnosprawnych,
• organizowanie sieci punktów bibliotecznych z książką mówioną i czarnodrukową oraz sprawowanie nadzoru nad ich działalnością merytoryczną.

Kilku spośród wymienionych celów i zadań, świadczących o specyfice tego typu placówek, warto poświęcić parę słów omówienia.

Popularyzacji czytelnictwa dokonuje się poprzez takie działania, jak: spotkania z autorami książek, lektorami książek mówionych, wydawcami, tłumaczami, dyrektorami bibliotek, inscenizacje przygotowywane przez uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej, pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej czy uczniów szkół specjalnych, konkursy literackie. Niejednokrotnie przy ośrodkach działają dyskusyjne kluby książki mówionej (w Elblągu - Klub Miłośników Książki Mówionej "Słoneczna Fonoteka" organizujący wspólnie z Biblioteką Elbląską i Polskim Związkiem Niewidomych cykliczny konkurs - plebiscyt "Moje Fascynacje Czytelnicze"; podobny klub działa w Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze (WiMBP); w grudziądzkim Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych funkcjonuje Klub Dyskusyjny Ośrodka Czytelnictwa Niepełnosprawnych). Przygotowywane są wystawy książek i czasopism czy to zwracające uwagę na nowości wydawnicze czy podejmujące konkretną problematykę (przykładem może być wystawa książek i materiałów alternatywnych w Teatrze Wybrzeże z okazji Międzynarodowego Dnia Osób Upośledzonych Intelektualnie przygotowana, przez gdański Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych).

Ośrodki czytelnictwa niepełnosprawnych, jak wcześniej wspomniano, współpracują z instytucjami i organizacjami powołanymi do opieki nad chorymi i niepełnosprawnymi. Zaliczyć do nich należy: Polski Związek Niewidomych, Polski Związek Głuchych, Towarzystwo Walki z Kalectwem, Polski Czerwony Krzyż, Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Fundację "Daj Szansę" (Toruń), Ośrodek Rehabilitacyjny Dzieci Specjalnej Troski (Grudziądz), Polskie Towarzystwo Dysleksji (Gdańsk), Stowarzyszenie na Rzecz Osób Upośledzonych Umysłowo, Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne, Stowarzyszenie Epileptyków (Gdańsk), Koło Pomocy Dzieciom i Młodzieży Niepełnosprawnej (Kwidzyn), Klub Terapeutyczny Osób Upośledzonych Umysłowo (Kwidzyn), Kuratoria Oświaty i Wychowania, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, pion szkolnictwa specjalnego, klasy integracyjne w szkołach ogólnodostępnych, a także grupy integracyjne w przedszkolach. Współpraca ta jest niezwykle istotnym segmentem działań podejmowanych przez ośrodki, gdyż dzięki niej placówki propagują informacje o swoim istnieniu w środowiskach niepełnosprawnych i chorych, ale także zdobywają informacje o osobach, które należałoby objąć swoją opieką.

Ośrodki prowadzą zajęcia dydaktyczne dla dzieci, młodzieży i studentów. W Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych WiMBP w Zielonej Górze przyjmowane są wycieczki ze szkół. W trakcie spotkania z dziećmi i młodzieżą przybliża się im pracę i specyfikę oddziału. Toruński Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych współpracuje z Katedrą Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK) przy realizowaniu zajęć w ramach specjalizacji biblioterapeutycznej na kierunku Informacja Naukowa i Bibliotekoznawstwo. ^[2] W Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych w Grudziądzu współpracujący z nim pedagodzy prowadzą zajęcia o charakterze biblioterapeutycznym dla dzieci autystycznych i z mózgowym porażeniem dziecięcym oraz zajęcia komputerowe w Dziale Multimedialnym dla dzieci ze szkół specjalnych, ponadto tych kierowanych z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej oraz Ośrodka Rehabilitacji Dzieci Specjalnej Troski, a także z klas życia Dziennego Domu Pobytu. Dzięki zajęciom prowadzonym przy wykorzystaniu programów edukacyjnych, dzieci wzbogacają słownictwo, uczą się czytać, liczyć, wyrabiają umiejętność koncentracji. Gdański Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych przeprowadzał pokazowe zajęcia terapeutyczne dla słuchaczy Studium Bibliotekarskiego; prowadził je również na terenie publicznych i szkolnych bibliotek Trójmiasta. ^[3] Regularnie, bo trzy razy w tygodniu odbywają się zajęcia z dziećmi niepełnosprawnymi (niewidomymi, z niesprawnością intelektualną, niesprawnymi ruchowo, ze środowisk patologicznych), które podczas zajęć zdobywają nie tylko określoną wiedzę, ale i uczą się współdziałania w grupie, wyzbywają się nieśmiałości, podnoszą samoocenę. Wykorzystuje się podczas nich muzykoterapię, pedagogikę zabawy, arteterapię, elementy dramy, treningi interpersonalne i relaksacyjne oraz socjoterapię. ^[4] W Kwidzynie Filia nr 2 dla Niepełnosprawnych, oprócz przeprowadzania lekcji bibliotecznych dla dzieci ze szkół i przedszkoli, organizuje także zajęcia terapeutyczne.

Niektóre ośrodki nie zapominają także o rodzinach i opiekunach dzieci niepełnosprawnych. W toruńskiej placówce przeprowadzane są rozmowy terapeutyczne o charakterze wspierającym z rodzicami dzieci niepełnosprawnych. Ponadto raz w miesiącu dyżurują pedagog i psycholog z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, którzy udzielają bezpłatnych porad rodzicom i opiekunom dzieci niepełnosprawnych. W kwidzyńskiej Filii nr 2 dla Niepełnosprawnych organizuje się spotkania grupy wsparcia rodziców dzieci niepełnosprawnych, uczących się w szkole integracyjnej.

W placówkach prowadzi się również zajęcia indywidualne z osobami niepełnosprawnymi czytelniczo. W Toruniu dzieci i młodzież (przede wszystkim z niesprawnością intelektualną) uczestniczą dwa razy w tygodniu w specjalnie dla nich przygotowanych zajęciach czytelniczych o charakterze biblioterapeutycznym. W Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych w WiMBP w Zielonej Górze przygotowywane są zajęcia o charakterze biblioterapeutycznym dla pacjentów Dziennego Oddziału Psychiatrycznego oraz dla uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej. Pracownicy grudziądzkiego ośrodka starają się przyciągać do placówki dzieci zaniedbane środowiskowo, które mieszkają w pobliżu. Oferują im wspólne odrabianie lekcji, przeglądanie czasopism i książek.

Ośrodki są także miejscem, gdzie odbywają się imprezy integracyjne. W Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych WiMBP w Zielonej Górze zorganizowano bal integracyjny, w którym wzięły udział dzieci z Polskiego Związku Niewidomych. W Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych w Grudziądzu organizuje się dla dzieci w okresie ferii zimowych bale przebierańców, a dla członków Polskiego Związku Niewidomych (PZN) spotkania okolicznościowe np. wigilię. Bibliotekarze większości ośrodków biorą także czynny udział w obchodach Dnia Białej Laski przypadającego na 15 października.

Prawie wszystkie ośrodki starają się promować twórczość artystyczną osób niepełnosprawnych. W czytelni elbląskiego ośrodka stałe miejsce ma nieformalna "mała galeria sztuki osób niepełnosprawnych", gdzie prezentowane są prace uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej, podopiecznych z Pogotowia Opiekuńczego, pensjonariuszy Środowiskowego Domu Samopomocy Społecznej. W toruńskiej placówce działa Galeria Twórczości Niepełnosprawnych, gdzie organizowane są ekspozycje, na których prezentowana jest twórczość plastyczna dzieci i młodzieży oraz dorosłych z różnymi niepełnosprawnościami. Przy Śląskiej Bibliotece Terapeutycznej funkcjonuje "Mała Galeria", przez wiele lat prowadzona przez mgr Wiesławę Szlachtę, w której w sposób profesjonalny prezentuje się prace plastyczne niepełnosprawnych twórców. Wystawy prac tworzonych przez uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej, którzy biorą udział w nieregularnie organizowanych zajęciach w Oddziale Zbiorów Audiowizualnych Koszalińskiej Biblioteki Publicznej, można obejrzeć we foyer biblioteki.

Pracownicy ośrodków czytelnictwa niepełnosprawnych dbają o to, aby podnosić kwalifikacje, poszerzać wiedzę i zdobywać nowe doświadczenia. Toruński Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych, jako najstarszy i najprężniej działający, udziela pomocy organizacyjno-merytorycznej bibliotekom i innym instytucjom, a także organizacjom pozarządowym w zakresie czytelnictwa specjalistycznego. Dotyczy to poradnictwa indywidualnego, pomocy świadczonej bibliotekom szpitalnym i punktom bibliotecznym, organizacji szkoleń i seminariów, często o charakterze międzywojewódzkim, krajowym i międzynarodowym ^[5]. Systematycznie w ramach współpracy z pionem pomocy społecznej odbywały się seminaria dla dyrektorów i terapeutów domów pomocy społecznej oraz bibliotekarzy szkolnych i raz w roku dla instruktorów bibliotecznych oraz kierowników punktów bibliotecznych i przedstawicieli kół PZN. ^[6]

Tylko największe ośrodki uruchamiają punkty biblioteczne. Należy do nich placówka toruńska, która udostępnia materiały poprzez sieć trzydziestu trzech punktów bibliotecznych, zlokalizowanych m.in. w domach pomocy społecznej, placówkach zdrowotnych i rehabilitacyjnych, warsztatach terapii zajęciowej, szkołach specjalnych i przedszkolach integracyjnych, ośrodkach lecznictwa psychiatrycznego, Areszcie Śledczym.

Przytoczonym wcześniej zadaniom i celom podporządkowana jest struktura zbiorów ośrodków czytelnictwa niepełnosprawnych. Oczywistym jest, iż niepełnosprawni użytkownicy potrzebują materiałów, które są dostosowane do ich możliwości odbioru. I tak osoby słabo widzące (głównie chodzi o osoby starsze, które z wiekiem widzą coraz gorzej) potrzebują książek drukowanych powiększoną czcionką, osoby ze znacznym ubytkiem wzroku, dyslektycy czy osoby z uszkodzonymi narządami ruchu wolą korzystać z książek mówionych (z książek brajlowskich korzystają przede wszystkim osoby niewidome, natomiast osoby ociemniałe zwykle nie nabywają już umiejętności czytania brajla), natomiast materiałów łatwych w czytaniu poszukują rodzice i opiekunowie dzieci z trudnościami w czytaniu czy z niepełnosprawnością intelektualną. To oczywiście tylko kilka przykładów alternatywnych form książki adresowanych do różnych grup osób niepełnosprawnych. Ich lista jest znacznie dłuższa. Niestety, potrzeby czytelników dotkniętych rozmaitymi niepełnosprawnościami nie idą w parze z ofertą polskiego rynku wydawniczego, która jest niezwykle skromna. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest bardzo prozaiczna - chodzi oczywiście o brak funduszy na ich publikowanie. Wiąże się to z faktem, iż w większości wydawanie alternatywnych form książki jest droższe aniżeli publikowanie standardowych tekstów.

Pomimo skromnej oferty rodzimego rynku wydawniczego, omawiane ośrodki starają się gromadzić je w możliwie największej liczbie. Oprócz materiałów dostosowanych formą do możliwości percepcyjnych niepełnosprawnych odbiorców, gromadzą one również książki, broszury, czasopisma i informatory dotyczące rozmaitych aspektów niepełnosprawności, takich jak rehabilitacja, pedagogika specjalna, medycyna, psychologia, biblioterapia itp. Najogólniej rzecz ujmując, ośrodki czytelnictwa niepełnosprawnych oferują:

• książki mówione, utrwalone przede wszystkim na kasetach magnetofonowych, na których nagrana jest polska i obca literatura piękna oraz popularnonaukowa - zdecydowaną większość stanowią książki mówione wydawane przez Zakład Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych na potrzeby środowiska osób z uszkodzonym wzrokiem,
• książki wydrukowane powiększoną czcionką,
• kasety wideo z filmami z zakresu terapii oraz wspomagającymi proces rehabilitacji, z nauką języka migowego oraz ekranizacją lektur szkolnych,
• kasety magnetofonowe z muzyką aktywizującą, uspokajającą, z efektami akustycznymi,
• zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne,
• książki łatwe w czytaniu,
• "bity inteligencji",
• karty wyrazowe,
• tyflofilmy,
• programy komputerowe o charakterze edukacyjnym,
• płyty kompaktowe,
• w niewielkim wyborze książki brajlowskie (publikacje tego typu wypożycza czytelnikom niewidomym na miejscu oraz przesyła pocztą Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych mieszcząca się w Warszawie),
• literaturę naukową i popularnonaukową z zakresu: medycyny, psychologii, psychiatrii, pedagogiki, pedagogiki specjalnej, rehabilitacji, biblioterapii,
• literaturę piękną, biografie, wspomnienia, których bohaterami są osoby niepełnosprawne i chore,
• poradniki adresowane do rodziców i opiekunów osób niepełnosprawnych,
• czasopisma środowiskowe, takie jak: Pochodnia, Promyczek, Światełko, Integracja, Razem z Tobą, Bliżej Alzheimera, Szkoła Specjalna, Nasze Dzieci, Świat Ciszy, Bardziej Kochani, Biblioterapeuta, Poradnik Bibliotekarza, Światło i Cienie, Dłonie i Słowo.

Po przeanalizowaniu dostępnych w ośrodkach czytelnictwa niepełnosprawnych materiałów można wysnuć wniosek, iż nie ograniczają się one jedynie do gromadzenia i udostępniania dokumentów w formie dostosowanej do potrzeb swych użytkowników, ale zbierają i te, które dotyczą niemal wszystkich aspektów problemu, jakim jest niepełnosprawność. Stanowią zatem swoiste ośrodki informacji, czego potwierdzeniem może stać się analiza grup użytkowników korzystających z badanych placówek.

Ośrodki powoływano przede wszystkim z myślą o niepełnosprawnych użytkownikach, chociaż często na samym początku ich funkcjonowania brano pod uwagę również osoby zainteresowane problemem niepełnosprawności w szerokim tego słowa znaczeniu. I tak na przykład w regulaminie Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu znajduje się punkt mówiący, iż prawo do korzystania ze zbiorów mają: by niepełnosprawne, ich rodziny i opiekunowie, osoby zainteresowane problematyką niepełnosprawności^[7]. Natomiast w regulaminie Oddziału Obsługi Niepełnosprawnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze znalazł się następujący zapis: osobami uprawnionymi do korzystania ze zbiorów Oddziału są wszyscy mieszkańcy Zielonej Góry i województwa, ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnoprawnych, starszych i chorych ^[8]. Analizując zebrane materiały, można wyróżnić następujące grupy użytkowników:

• niewidomi,
• słabo widzący,
• osoby starsze,
• inwalidzi narządów ruchu,
• diabetycy,
• osoby z niesprawnością intelektualną,
• niedosłyszący,
• osoby z zaburzeniami mowy,
• dyslektycy,
• osoby z mózgowym porażeniem dziecięcym,
• dzieci autystyczne,
• dzieci nadpobudliwe,
• dzieci z rodzin dotkniętych patologią,
• osoby z zaburzeniami emocjonalnymi,
• osoby unieruchomione w domu i szpitalu,
• rodzice i opiekunowie dzieci niepełnosprawnych,
• nauczyciele,
• terapeuci,
• studenci,
• bibliotekarze,
• naukowcy,
• uczniowie,
• wolontariusze.

Tak więc ośrodki obsługują nie tylko osoby z niepełnosprawnościami, ale także wszystkich zainteresowanych problematyką niepełnosprawności. Niejednokrotnie pracownicy bibliotek kierują osoby szukające pomocy w konkretnej sprawie do odpowiednich organizacji, stowarzyszeń i fundacji. Nie jest rzeczą łatwą praca z czytelnikami stanowiącymi tak zróżnicowaną grupę. Dlatego w miarę możliwości w ośrodkach zatrudniani są pedagodzy, a niekiedy także psycholodzy.

Z uwagi na zróżnicowane kategorie grup czytelniczych, szczególnie ważne wydaje się dla analizowanego tematu przedstawienie struktury osób zatrudnionych pod kątem przygotowania zawodowego. W trzech ośrodkach oprócz bibliotekarzy zatrudnieni są także pedagodzy (w Toruniu, Gdańsku i Katowicach), natomiast w jednym - psycholog (Katowice). Grudziądzki Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych współpracuje z pedagogami, którzy prowadzą zajęcia o charakterze biblioterapeutycznym z dziećmi autystycznymi i dziećmi z dziecięcym porażeniem mózgowym oraz zajęcia komputerowe z uczniami szkół specjalnych. Wydaje się, że pracujący w jednej bibliotece pedagodzy, psycholodzy i bibliotekarze mogą wzajemnie się uzupełniać, tworząc profesjonalny zespół prowadzący obsługę biblioteczną niepełnosprawnych czytelników oraz zajęcia o charakterze terapeutycznym. W pozostałych ośrodkach pracują wyłącznie bibliotekarze, zarówno z wykształceniem wyższym, jak i średnim. W wielu przypadkach magisterium zdobywali oni na kierunkach humanistycznych, takich jak: historia, kulturoznawstwo, filologia polska, filologia rosyjska, a przygotowanie bibliotekarskie uzyskiwali w ramach edukacji policealnej bądź podyplomowej. Pracownicy ośrodków podnoszą kwalifikacje poprzez uczestnictwo w konferencjach naukowych, poświęconych czytelnictwu i pracy z czytelnikiem niepełnosprawnym oraz kursach z zakresu biblioterapii. Ponadto dzielą się swoimi doświadczeniami zawodowymi na łamach czasopism fachowych i naukowych. Organizują także warsztaty i seminaria.

Podstawowym zadaniem każdego z ośrodków jest udostępnianie zbiorów na miejscu, ale zważywszy na to, że ich użytkownikami są niejednokrotnie osoby unieruchomione w domu, placówki oferują możliwość dostarczania materiałów bibliotecznych do domu. Realizują to zadanie w miarę potrzeb czytelników oraz swoich możliwości. I tak na przykład w Ośrodku Czytelnictwa Niepełnosprawnych w Elblągu z uwagi na to, że placówka nie dysponuje żadnym środkiem lokomocji, książki do domów dostarczane są przez wolontariuszy i opiekunów. W toruńskiej placówce pracownicy rozwożą książki trzy razy w miesiącu. Warto zaznaczyć, że do tego zadania wyznacza się doświadczonych bibliotekarzy, którzy oprócz wymiany książek znajdują czas na rozmowę z czytelnikiem. W Oddziale Obsługi Niepełnosprawnych WiMBP w Zielonej Górze reklamowana jest usługa "wypożyczenia na telefon" - książki dostarcza jedyny pracownik biblioteki, korzystając ze środków komunikacji miejskiej. Grudziądzki ośrodek oferuje raz w miesiącu dowóz wcześniej zamówionych książek czarnodrukowych i raz w miesiącu - książek mówionych.

Należy zaznaczyć, iż wszystkie placówki są pozbawione barier architektonicznych, które uniemożliwiałyby dotarcie do nich osobom na wózkach inwalidzkich czy poruszających się o kulach. Ponieważ większość z nich usytuowana jest na parterze, wyposażone są w podjazdy umożliwiające nieskrępowany dostęp do nich osobom z uszkodzonym narządem ruchu. W Śląskiej Bibliotece Terapeutycznej, do której wiodą strome schody, zamontowano podnośniki pozwalające dostać się na każdą z kondygnacji zajmowanych przez bibliotekę. Na marginesie warto dodać, że ta najmłodsza placówka posiada jeden z największych, gdyż zajmujący 240 m. kw. lokal. W toruńskim ośrodku, który zajmuje zabytkową kamienicę w centrum miasta, oprócz podjazdu zamontowano odpowiednio oprzyrządowaną windę, która umożliwia niepełnosprawnym czytelnikom dotarcie na każde piętro budynku.

Jak wynika z przytoczonych przykładów, działania podejmowane na rzecz lokalnego środowiska osób niepełnosprawnych przez ośrodki czytelnictwa niepełnosprawnych są bardzo różnorodne. Niejednokrotnie na przeszkodzie rozbudowania tej oferty stoją trudności lokalowe oraz finansowe. Warto kilka słów poświęcić tym problemom. Wszystkie biblioteki finansowane są przez organy wykonawcze samorządów rozmaitych szczebli: od wojewódzkich poprzez powiatowe do gminnych. W zależności od struktury budżetu środki finansowe na funkcjonowanie bibliotek są rozmaite. W większości ośrodków księgozbiór uzupełnia się na bieżąco (np. Kwidzyn, Zielona Góra, Koszalin), ale są i takie, jak elbląski Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych, gdzie ostatnich zakupów dokonano w 1999 roku. Warto wspomnieć, że książki mówione są drogie, a to one przede wszystkim przyciągają czytelników. Bez dopływu nowości wydawniczych trudnym będzie utrzymanie zarejestrowanych już czytelników i zdobywanie nowych. Dlatego niejednokrotnie ośrodki starają się zdobywać pozabudżetowe pieniądze na zakup nowości wydawniczych, sprzętu komputerowego i innych pomocy technicznych, wykorzystywanych w ich pracy. Takie działania podejmowane są np. w Toruniu i Gdańsku. Z kondycją finansową placówek związana jest również kwestia komputeryzacji bibliotek.

Jest rzeczą oczywistą, że biblioteka na miarę XXI wieku powinna posiadać sprzęt komputerowy i oprogramowanie usprawniające pracę bibliotekarzy. Niezbędne są także stanowiska dla użytkowników, przy których będzie można skorzystać z edukacyjnych programów komputerowych czy przeszukać dostępne on-line zasoby innych bibliotek. W badanych przez autorkę ośrodkach sytuacja ta kształtuje się rozmaicie. Aktualnie wszystkie ośrodki posiadają komputery. Wyposażone są one w różne systemy obsługi bibliotek, np. w Toruniu pracownicy korzystają z systemu KRUK, w Grudziądzu zainstalowany jest DATA TREK, w Kwidzynie SOWA, w Łodzi LIBRA, w Koszalinie MAK. Nie we wszystkich placówkach z komputerów mogą korzystać czytelnicy.

Pytani o plany i zamierzenia na przyszłość pracownicy ośrodków, oprócz powiększenia księgozbioru czarnodrukowego (przede wszystkim chodzi tutaj o literaturę specjalistyczną oraz literaturę piękną i popularnonaukową, wydrukowaną powiększoną czcionką) i nagranego na kasety magnetofonowe, widzą konieczność wyposażenia placówek w sprzęt umożliwiający czytanie oraz przeprowadzanie zajęć o charakterze terapeutycznym. Tutaj przede wszystkim pojawiały się propozycje zakupu łatwego w obsłudze urządzenia czytającego, jakim jest Auto-lektor, komputerów wyposażonych w programy i urządzenia umożliwiające odczyt tekstu z komputera osobom z uszkodzonym wzrokiem (programy powiększające znaki na ekranie, syntezatory mowy, linijki brajlowskie) oraz komputerów multimedialnych, umożliwiających wykorzystanie najnowszych programów edukacyjnych w pracy z niepełnosprawnym czytelnikiem. Niejednokrotnie pojawiały się propozycje wymiany na lepsze magnetofonów kasetowych, które do domu wypożyczają czytelnicy książek mówionych. W niektórych placówkach podnoszono chęć podłączenia do Internetu, co umożliwiłoby szybszą korespondencję między ośrodkami, a także pozwoliłoby na przeszukiwanie zasobów krajowych i zagranicznych bibliotek i innych baz danych. Zgłaszano ponadto konieczność zakupu kserokopiarki, co znacznie ułatwiłoby przygotowywanie zajęć terapeutycznych.

Jak wynika z przytoczonych przykładów, ośrodki czytelnictwa niepełnosprawnych starają się jak najlepiej zaspokajać potrzeby informacyjno-bibliograficzne lokalnego środowiska niepełnosprawnych oraz wszystkich zainteresowanych problematyką niepełnosprawności. Współpracują z instytucjami i organizacjami pracującymi na rzecz niepełnosprawnej części naszego społeczeństwa, co pozwala na rozpoznanie jego potrzeb. Między innymi dzięki nim docierają z książkami czarnodrukowymi i utrwalonymi na kasetach do czytelników unieruchomionych w domach. Ponadto same starają się informować o swoim istnieniu i zachęcać do wizyt, np. poprzez rozkładanie w wielu miejscach ulotek informacyjnych, propagowanie swoich działań w lokalnych mediach. Podejmują działania, których celem jest integracja środowiska niepełnosprawnych, organizują cieszące się dużym powodzeniem zajęcia o charakterze biblioterapeutycznym, propagują czytelnictwo i wspierają niepełnosprawnych twórców. Pojawiają się jednak głosy sugerujące, że placówki takie stają się enklawami niepełnosprawnych, które bardziej oddalają, aniżeli przybliżają do pełnosprawnej części społeczeństwa. Oczywiście lepszą byłaby sytuacja, w której wszystkie biblioteki publiczne byłyby zaopatrzone w specjalne materiały czytelnicze, dostosowane do możliwości percepcyjnych niepełnosprawnych czytelników oraz w sprzęt pozwalający na odczytanie standardowych publikacji. Tylko czy samorządy stać na to, aby wszystkie placówki w nie wyposażyć? Należy pamiętać, że są to zakupy niezwykle kosztowne. Specyfiką tych ośrodków jest także to, że w statystykach "przegrywają" z placówkami obsługującymi czytelnika masowego. Ale przecież z tego, że mają mniej użytkowników, nie wynika bynajmniej, że pracują mniej intensywnie. Należy pamiętać, że czytelnik korzystający z tego typu placówek to często osoba samotna, niejednokrotnie niedołężna, dla której kontakt z bibliotekarzem to jedyny kontakt ze światem zewnętrznym. Bardzo często pracownik biblioteki staje się powiernikiem swoich czytelników, pomaga w załatwieniu wielu spraw urzędowych czy życiowych. Czy pozostałe biblioteki byłyby w stanie zaspokoić i takie potrzeby czytelników?

Przypisy

[1] Z dniem 23 września 2003 r. połączono Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych i Dział Zbiorów Audiowizualnych, które funkcjonują aktualnie jako Dział Zbiorów Audiowizualnych i Pracownia Biblioterapeutyczna Biblioteki Elbląskiej.

[2] Zmiana nazwy kierunku z "bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczna" na "informacja naukowa i bibliotekoznawstwo" na podst. Rozporządzenia MENiS z dn. 20 maja 2003 r., § 1, p. 6.

[3] Sprawozdanie Działu Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych za 2000 r., s. 3.

[4] BAGNUCKA, B. Biblioterapia na przykładzie działalności wśród dzieci Ośrodka Czytelnictwa Niepełnosprawnych w Gdańsku Przymorzu, praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr. Michała Zająca w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Wydział Historyczny. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002, s. 21 - maszynopis w posiadaniu OCN.

[5] Przykładem może być współorganizowanie przez toruński OCCIN np. międzynarodowego seminarium zorganizowanego w Toruniu nt. Prawo do czytania. Człowiek niepełnosprawny w bibliotece. Alternatywne materiały czytelnicze (24-25 października, 1994 r.), ogólnopolskiego seminarium nt. Miejsce biblioteki w rehabilitacji osób z niepełnosprawnościami (Toruń, 20-21 października, 1998 r.) czy ogólnopolskiej konferencji nt. Biblioteka otwarta dla czytelników z niepełnosprawnością intelektualną (Toruń-Grudziądz, 24-26 września 2001 r.).

[6] CZAJKOWSKI, F. Piętnaście lat działalności Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu. Bibliotekarz Kujawsko-Pomorski. 1999, nr 2, s. 12-13.

[7] Regulamin korzystania ze zbiorów Ośrodka Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu - maszynopis w posiadaniu autorki.

[8] Regulamin Oddziału Obsługi Niepełnosprawnych WiMBP im. C. Norwida w Zielonej Górze - maszynopis w posiadaniu autorki.