Penny Garrod
Public Library Networking Focus
UKOLN

Książki elektroniczne w bibliotekach brytyjskich: aktualna sytuacja

(Ariadne *)

Penny Garrod ponownie podejmuje temat, który zasługuje na dokładniejsze opracowanie, oraz przedstawia aktualną analizę rozwoju technologii, która wciąż jeszcze czeka na swój właściwy moment.

Wstęp

"Przypuszczam, że więcej wyrazów użyto, opisując w publikacjach drukowanych nowe medium, jakim są książki elektroniczne, niż wystąpiło tych wyrazów w samych książkach elektronicznych"^[1].

Opinię tę wyraził Clifford Lynch w czerwcu 2001 r. w swojej nowatorskiej publikacji zatytułowanej Próba określenia przyszłości książki w świecie wirtualnym. Nawet teraz, pod koniec 2003 r. stwierdzenie to nadal wzbudza zainteresowanie w Wielkiej Brytanii; stale dyskutuje się o tym na konferencjach, warsztatach i w artykułach poświęconych "zjawisku", jakim są książki elektroniczne. W samym tylko czasopiśmie elektronicznym Ariadne, w siedmiu jego numerach znaleźć można trzy artykuły dotyczące książek elektronicznych^[2]. Zdarza się, że temat książek elektronicznych wzbudza nawet emocje dziennikarzy z gazet codziennych. Simon Midgley z dziennika Guardian zastanawia się, czy w przyszłości studenci, którzy narzekają na brak pieniędzy będą w ogóle kupować podręczniki, gdyż wykładowcy mogą teraz tak opracować i "przetworzyć" materiały elektroniczne, że w zupełności sprosta to potrzebom studentów^[3]. Jeśli ktoś pisze o tym, że książka drukowana nie będzie już miała racji bytu, to chce tylko w ten sposób przyciągnąć czytelnika. Można też znaleźć złoty środek, tak jak zrobił to prezes brytyjskiej firmy Pearson Education - Rod Bristol, stwierdzając:

Myślę, że w przyszłości będziemy korzystać z wielu mediów i nie będzie takiej sytuacji, że jedno medium będzie zastępować inne. Jeśli spojrzeć na całą historię środków przekazu, to wprowadzenie nowego medium nie oznacza wcale, że to nowe medium wypiera to wcześniej wprowadzone, lecz poszerzając ofertę, wzbogaca go.

Gdy na rynku pojawia się nowe medium, oznacza to, że mamy większy wybór, a nie, że rezygnujemy z jednego medium na rzecz innego. Źródła drukowane i elektroniczne zaspokajają wielorakie potrzeby informacyjne i sprawdzają się w różnych sytuacjach. Drukowane artykuły, referaty, książki przydatne są w czasie długich podróży pociągiem lub samolotem, a zapracowani dyrektorzy, którzy nie mają czasu długo siedzieć przed komputerem, wolą przeczytać specjalnie dla nich przygotowane wyciągi drukowane na obu stronach kartki formatu A4. Zasoby elektroniczne, począwszy od portali, a kończąc na elektronicznych wersjach czasopism i książek, są wygodne w użyciu i pozwalają na pewną elastyczność. Szybka informacja trafia do odbiorcy wtedy, kiedy jest potrzebna.

Prawo dotyczące niepełnosprawnych także ma wpływ na sposób przedstawiania informacji. Organizacje zobowiązane są teraz przepisami prawa do wydawania ulotek, broszur i instrukcji w różnych formatach, także z użyciem dużej czcionki, w systemie audio i w języku Braille’a. Wreszcie wzięto pod uwagę to, że znaczny procent ludności nie jest w stanie przeczytać tekstu wydrukowanego małym drukiem, często na białym, błyszczącym papierze.

Pojawienie się książek elektronicznych stanowi logiczny etap w rozwoju działalności wydawniczej, a także samych zbiorów cyfrowych. Tak jak wszystkie zasoby internetowe, książki elektroniczne burzą bariery geograficzne. Oferują też one wiele z tych funkcji, jakie mają zasoby sieciowe, np. wbudowane hiperlinki, funkcję dodawania do ulubionych, adnotacje, wyszukiwanie tekstu itp. Jeśli przyjmiemy, że biblioteka cyfrowa to rozszerzenie tych czynności, które użytkownicy zwykle wykonują w tradycyjnej bibliotece, a także wzbogacenie oferty czytelniczej o dodatkowe zasoby w postaci elektronicznej^[4], to książki elektroniczne są po prostu uzupełnieniem zbiorów cyfrowych.

Mając jednak na względzie biblioteki - jeśli chcemy, aby koszty tworzenia zbiorów książek elektronicznych były uzasadnione - zbiory te muszą być w pełni zintegrowane z istniejącymi zbiorami elektronicznymi. Książki elektroniczne powinny tworzyć harmonijną całość z istniejącymi już zbiorami cyfrowymi, tak, aby czytelnik przeglądający strony WWW biblioteki lub katalogi on-line, dowiedział się o tym, które tytuły dostępne są on-line, a także, kiedy i dlaczego korzystanie z książki elektronicznej jest dogodniejsze niż z tekstu drukowanego. Jeśli czytelnik szuka informacji, to wygodniej będzie mu korzystać z elektronicznej wersji wydawnictwa informacyjnego niż z tomiska znajdującego się na półce jakiejś biblioteki odległej o 40 km. Dla takich czynności, jak szukanie pojedynczych informacji czy też zwykłe przeglądanie, idealnie nadaje się środowisko on-line. Częściowo tłumaczy to, dlaczego uczelnie coraz częściej wykupują subskrypcję na książki elektroniczne, a ludzie planując wakacje, chętnie korzystają z przewodników turystycznych w wersji on-line. Ale czy chciałbym czytać Wojnę i Pokój na ekranie komputera lub na jakimś podręcznym urządzeniu?

Tradycyjne książki publikuje się, drukuje oraz sprzedaje jako osobny przedmiot, podczas gdy książki elektroniczne istnieją jedynie jako elektroniczne kopie tekstów drukowanych, które umieszczane są na centralnym serwerze. Dlatego też tylko upoważnieni użytkownicy mają dostęp do bibliotecznych zbiorów książek elektronicznych, a przy budowie systemów Digital Rights Management (DRM) zastosowano kodowanie umożliwiające kontrolowanie dostępu do książek elektronicznych. Książki te są od razu zabezpieczane przed bezprawnym użyciem (ściąganiem, kopiowaniem, rozpowszechnianiem). Jedyne książki elektroniczne dostępne bez opłat to te, które nie podlegają prawom autorskim, zwykle klasyki literatury, zdigitalizowane i udostępniane w Internecie. Project Gutenberg^[5] oraz australijski portal Free ebooks^[6] to zbiory ogólnodostępnych książek elektronicznych. Biblioteki mogą wzbogacić swoje zbiory elektroniczne zamieszczając link do tych witryn na swoich stronach WWW.

Najnowsze inicjatywy dotyczące książek elektronicznych

W drugiej połowie 2002 r. i w roku 2003 w Wielkiej Brytanii odnotowano szereg znaczących przedsięwzięć, które uważam za warte odnotowania. Są to:

• projekt wspólnie zarządzany przez Co-East (konsorcjum bibliotek ze Wschodniej Anglii) oraz Loughborough University^[7] otrzymał środki finansowe od Laser Foundation^[8] na przeprowadzenie oceny modelu użytkowania książek elektronicznych w bibliotekach publicznych Essex;
• London Borough of Richmond upon Thames w marcu 2003 r. zaczęła udostępniać książki elektroniczne w bibliotekach tej gminy^[9]; są to książki elektroniczne z bazy Safari Technical Books^[10] oraz z netLibrary^[11], a także cyfrowe książki audio z Audible.com^[12];
• netLibrary User Group (Europa i Południowa Afryka) została utworzona we wrześniu 2003 r. przez OCLC PICA (Birmingham, Wielka Brytania); posiada ona swój komitet, e-mailową listę dyskusyjną i swoją stronę WWW^[13]; reprezentuje najważniejsze sektory biblioteczne; użytkownicy netLibrary mają teraz bezpośredni link do pracowników netLibrary, tak więc mogą mieć wpływ na to, jak rozwija się ten serwis; grupa ta służy też jako forum, na którym jej członkowie mogą dzielić się doświadczeniami i fachową wiedzą;
• netLibrary jest obecnie głównym dostawcą książek elektronicznych do brytyjskich bibliotek uczelnianych; szacuje się, że w kwietniu 2003 r. w bazie danych netLibrary było 51 836 pozycji; w lipcu netLibrary ogłosiła, że każdego miesiąca przybywa około tysiąc nowych tytułów^[14];
• cyfrowe książki audio w niektórych bibliotekach publicznych stanowią część serwisów książek elektronicznych; książki audio można wgrać do odtwarzaczy MP3 i wypożyczać je użytkownikom; szczególnie osoby niepełnosprawne są zainteresowane takimi usługami;
• Personal Digital Assistants (PDA) są nowo wprowadzaną technologią służącą do udostępniania książek elektronicznych (e-book oraz e-audio) użytkownikom kilku bibliotek publicznych;
• konsorcja biblioteczne mogą zmniejszać koszty oraz współpracować przy pozyskiwaniu zbiorów, wspólnie wykupując abonament na książki elektroniczne; biblioteki z różnych regionów mogą też zawiązywać spółki, gdyż w przypadku zbiorów książek elektronicznych geograficzna lokalizacja bibliotek nie ma znaczenia; na przykład serwis biblioteczny London Borough of Richmond upon Thames oraz biblioteki Blackburn i Darwen wspólnie wykupiły abonament na elektroniczne książki audio;
• Overdrive to amerykański dostawca książek elektronicznych^[15], którego oferta popularnych pozycji literatury pięknej i innych zasobów elektronicznych skierowana jest do bibliotek publicznych; trwają negocjacje dotyczące możliwości przetestowania tego serwisu w dwóch brytyjskich bibliotekach;
• w marcu 2002 r. firma Resource zleciła Loughborough University przeprowadzenie sondażu dotyczącego udostępniania książek elektronicznych w brytyjskich bibliotekach publicznych^[16]; odpowiedzi nadesłało 116 dyrekcji bibliotek, z których 13 (11%) podało, że udostępnia książki elektroniczne w swoich bibliotekach; wszystkie dyrekcje z wyjątkiem jednej potraktowały książki na CD-ROM-ach jako książki elektroniczne; jedynie Blackburn i Darwen wypożyczały czytelnikom książki elektroniczne uprzednio przeładowane na czytniki firmy Rocket; badania te potwierdzają to, o czym się mówiło - że większość bibliotek publicznych nie ma w swoich zbiorach książek elektronicznych; okazało się też, że bibliotekarze nie są zgodni co do tego, czym jest książka elektroniczna.

W artykule tym przedstawione zostaną te wszystkie nowości, a także działania dotyczące książek elektronicznych podjęte w okresie od września 2002 r. do września 2003 r.

Książki elektroniczne - przegląd stosowanych technologii

Najstarsze czytniki książek elektronicznych

Kilka lat temu zajmowano się głównie technologią, przywiązując mniejszą wagę do zawartości zasobów elektronicznych. Książka elektroniczna kojarzyła się z nowymi dedykowanymi urządzeniami do czytania, które właśnie pojawiły się na rynku, takimi jak na przykład czytnik książek elektronicznych Rocket^[17].

Pierwszy czytnik książek elektronicznych Rocket ważył więcej niż zwykła książka w miękkiej oprawie, chociaż był podobnego rozmiaru i kształtu. Miał być przenośny, ale trudno było go dłużej utrzymać, co było kłopotliwe dla osób z ograniczoną sprawnością ruchową. Kiedy firma Gemstar przejęła ten biznes, na miejsce Rocket wprowadzono dwa nowe modele: GEB 1150 oraz GEB 2150. Model 1150 jest wielkości książki w miękkiej oprawie i ma 5,5 calowy czarno-biały ekran, podczas gdy model 2150 ma rozmiar zbliżony do książki w twardej oprawie i 8,2 calowy kolorowy ekran dotykowy. Dlatego też były one wprowadzane na rynek bardziej jako "książki" niż urządzenia, za pomocą których można czytać książki w postaci elektronicznej.

Ilustracja 1. GEB1150 - następca Rocket ebook firmy Gemstar

Nie ma już w sprzedaży modeli GEB, ponieważ firma Gemstar wycofała się z rynku książek elektronicznych, komunikując, że nie była w stanie uzyskać takiej wartości i dochodu, jaka jest konieczna do prowadzenia działalności w trudnym klimacie biznesowym, jaki obecnie panuje^[18]. Firma ta zgodziła się jednak "honorować gwarancje", które udzielane były na urządzenia sprzedawane przez SkyMall, czyli ich własny sklep internetowy oferujący książki elektroniczne.

W latach 2000-2001 biblioteka Market Harborough Public Library testowała czytnik książek elektronicznych Rocket. Inicjatywa ta była prowadzona w ramach badań długoterminowych, prowadzonych przez Loughborough University^[19]. Biblioteki Blackburn i Darwen^[20] także jako jedne z pierwszych używały tych najstarszych czytników. Próbowały też wykorzystywać odtwarzacze MP3 z plikami audio. Biblioteka z Blackburn dostała ostatnio dofinansowanie z budżetu krajowego na rozwój usług związanych z książkami audio i elektronicznymi i w związku z tym zakupiła 40 notesów elektronicznych (PDA) Compaq iPAQ do przetestowania wśród użytkowników. Prowadzi też ona negocjacje z amerykańskim dostawcą książek elektronicznych Overdrive w sprawie serwisu on-line w sieci WWW oraz książek elektronicznych audio. Z tą samą firmą negocjuje też Loughborough University w ramach prowadzonych przez nich badań nad książkami elektronicznymi (projekt Co-East/Loughborough University).

Inne dedykowane urządzenie do czytania książek elektronicznych, tańsze i mniejsze niż GEB, to Franklin eBookman. Kiedyś można go było kupić w znanym sklepie katalogowym, ale już wycofano go ze sprzedaży. Kilka bibliotek publicznych rozważało zakup tego urządzenia, ale ostatecznie wybrało lepszą ofertę, jaką jest wielofunkcyjny przenośny komputer klasy PDA.

Obecnie używany sprzęt: komputery osobiste i PDA

Biblioteki uczelniane

Na brytyjskich uczelniach książki elektroniczne udostępniane są na komputerach osobistych. Studenci mają możliwość korzystania z tych komputerów w specjalnych pokojach znajdujących się w budynkach miasteczka akademickiego. Obecnie nowe pokoje, w których zamieszkują studenci są osieciowane i każdy może podłączyć tam swój komputer lub laptop. Potrzebny jest też zdalny dostęp, gdyż wielu studentów mieszka w kwaterach prywatnych i coraz więcej z nich ma swój komputer lub laptop. Są to np. studenci informatyki, nauk technicznych, handlu i zarządzania, czyli szybko rozwijających się dziedzin wymagających śledzenia na bieżąco najnowszych publikacji. Tym potrzebom wyszli naprzeciw wydawcy, publikując wiele książek elektronicznych, dotyczących tych przedmiotów.

netLibrary jest obecnie głównym dostawcą książek elektronicznych do brytyjskich uczelni. Firma ta oferuje serwis na wzór tradycyjnej biblioteki z wykorzystaniem komputerów osobistych, który jest zintegrowany z istniejącymi systemami i zasobami. We wrześniu 2002 r., kiedy powstała Grupa Użytkowników netLibrary, 17 z 24 członków tej grupy pochodziło z uczelni. Niektóre biblioteki uczelniane oferują dodatkowe serwisy książek elektronicznych, np. Uniwersytet Huddersfield prenumeruje Books24x7 (2200 tytułów z informatyki, techniki informacyjnej oraz wykorzystania techniki informacyjnej w biznesie) oraz ENGnetBASE (140 tytułów z inżynierii w formacie PDF)^[21]. Oba serwisy dostępne są tylko z komputerów zainstalowanych w miasteczku akademickim.

Niedawno opublikowano raport dotyczący używania komputerów klasy PDA na uczelniach brytyjskich. Raport ten pokazał, jakie technologie będą wybierali w przyszłości studenci^[22]. Autor raportu Ted Smith twierdził, że chociaż PDA mogą przyczynić się do podniesienia jakości nauczania i uczenia się, to jednak trudno jest przewidzieć, jak będą one w przyszłości używane. Smith uważa, że brytyjscy studenci nie będą kupować przenośnych komputerów PDA jako pomocy w nauce. Jeśli będzie to wymogiem stawianym przez wykładowców, to uczelnia będzie musiała je zakupić. Jednak wielu studentów posiada telefony komórkowe, a telefony następnej generacji będą wyposażone w kalendarze elektroniczne oraz listy zadań do wykonania, które będą mogły być zsynchronizowane z centralnymi serwerami lub komputerami (biurkowymi lub laptopami). Odpowiednio opracowane, "przetworzone" podręczniki akademickie będą udostępniane w formie elektronicznej poprzez technologię komórkową. Telefon komórkowy może okazać się rzeczywiście pomocny w nauczaniu oraz uczeniu się, ale czy będzie on przydatny w przypadku książek elektronicznych, to się dopiero okaże.

Książki elektroniczne w bibliotekach uczelnianych to temat bardzo obszerny, wymagający szerszego opracowania niż to zaprezentowane tutaj. Zachęcam czytelników do przeczytania artykułu z 2001 r. autorstwa Woodward oraz Edwards, w którym przedstawiono w ogólnym zarysie przemysł wydawniczy oraz rolę książek elektronicznych w nauczaniu wyższym^[23].

Biblioteki publiczne

W ramach programu People’s Network^[24] wszystkie komputery w każdej bibliotece publicznej w Wielkiej Brytanii zostały wyposażone w bezpłatny dostęp do Internetu i poczty elektronicznej. Obecnie biblioteki publiczne starają się wykorzystać w sposób maksymalny możliwości, jakie dają te narzędzia, tworząc nowatorskie serwisy elektroniczne. Trwają prace nad budową nowych serwisów bazujących na istniejących już serwisach oraz realizujących programy samorządowe i rządowe (reintegracja społeczna, ustawiczne uczenie się, elektroniczna administracja itp.). Serwisy te mają też być skierowane na potrzeby użytkowników, a biblioteki muszą określić, do jakich odbiorców adresowana będzie oferta książek elektronicznych i audio (książek do słuchania). Nowe serwisy mają bazować na istniejących programach dotyczących np. kształcenia czytelników i sesji próbnych dotyczących technologii informacyjnej. Biblioteki publiczne są więc żywo zainteresowane książkami elektronicznymi udostępnianymi na komputerach osobistych, w tym serwisem netLibrary oraz innymi serwisami oferującymi dostęp do zgromadzonych w nich książek elektronicznych. Zainteresowanie to przerodzi się w konkretne działanie tylko wtedy, gdy biblioteki zdobędą praktyczne doświadczenia i dowody na to, że serwis książek elektronicznych ma rację bytu w bibliotekach publicznych. Sfinansowano teraz projekty, które mają na celu przetestowanie różnych form udostępniania książek elektronicznych. Ułatwi to podjęcie decyzji dotyczących planowanych serwisów.

Oprócz korzystania z komputerów zainstalowanych w bibliotekach, potrzebna jest też możliwość zdalnego dostępu. Użytkownicy chcieliby mieć dostęp do zasobów elektronicznych ze swojego domu lub miejsca pracy. London Borough of Richmond upon Thames prowadzi serwis książek elektronicznych od marca 2003 r. Użytkownicy mają zdalny dostęp do zbiorów netLibrary, klikając na link katalogu biblioteki. Uwierzytelnienie następuje po kliknięciu na link z informacją o wypożyczającym i wpisaniu numeru karty bibliotecznej oraz PIN-u (osobistego numeru identyfikacyjnego). Dla tych, którzy chcą mieć dostęp do tych zbiorów z jakiegokolwiek komputera poprzez witrynę netLibrary, Richmond zaleca założenie konta osobistego w netLibrary. Użytkownicy, którzy mają już założone takie konto, mogą korzystać z funkcji zaawansowanych tego serwisu, takich jak: wypożyczanie książek elektronicznych (zamiast zwykłego przeglądania) oraz dodawanie ulubionych stron i uwag do wypożyczonych tytułów.

• Korzystanie z przenośnych komputerów PDA w bibliotekach publicznych

PDA spełniaja wiele funkcji, , a ich ceny są coraz bardziej przystępne. Można na nich korzystać z poczty elektronicznej i dostępu do Internetu, a także z podstawowych programów użytkowych, takich jak: arkusze kalkulacyjne i edytor tekstów. Ich zaletą jest też to, że są lekkie i wygodnie jest je trzymać w ręku. Użytkownicy urządzeń klasy PDA mogą słuchać książek audio lub muzyki, a także korzystać z książek elektronicznych. Oprogramowanie do czytania książek elektronicznych jest zwykle wcześniej zainstalowane, a jeśli nie zostało to zrobione, to można je ściągnąć z Internetu. Musi być ono jednak kompatybilne z danym urządzeniem, np. czytnik (oprogramowanie) Palm Reader przeznaczony jest dla urządzeń z zainstalowanym systemem operacyjnym PalmOS, a Microsoft Reader dla urządzeń z systemem PocketPC.
Początkowo sprawa formatów i programów do odczytywania książek elektronicznych była bardzo zawikłana, ale obecnie dostępne są trzy główne formaty (choć może to się jeszcze zmienić), które można zainstalować bez opłat. Są to:

• Adobe Reader (dla książek elektronicznych w formacie PDF)
• Microsoft Reader
• Palm Reader (do używania na niektórych urządzeniach klasy PDA, ale nie na komputerach osobistych czy też laptopach)^[25].

1. Biblioteki Blackburn i Darwen.
2. Co-East i Loughborough University z Bibliotekami Essex.

1. Biblioteki Blackburn i Darwen.

Biblioteka Blackburn zakupiła 40 komputerów klasy PDA Compaq iPAQ ze środków otrzymanych z funduszu People’s Network Excellence Fund. Microsoft Reader oraz cyfrowy odtwarzacz audio Audible.com zainstalowany jest w każdym urządzeniu, dzięki czemu osoba, która wypożyczyła taki komputer, może słuchać nagrań książek audio oraz czytać książki elektroniczne. Biblioteka z Blackburn wspólnie z London Borough of Richmond wykupiły abonament na zawartość zbiorów audio w Audible.com^[26]. Dzięki temu oba zrzeszenia mogą zakupić więcej tytułów elektronicznych książek audio, które można odtwarzać zarówno na komputerach osobistych, jak i PDA. Bibliotece Blackburn szczególnie zależy na przetestowaniu komputerów klasy PDA wśród młodych ludzi, zwłaszcza tych, którzy niechętnie czytają, mając nadzieję, że spodoba im się ten "szpanerski" sprzęt.

Ilustracja 2. PDA Compaq iPAQ

Pilotażowy projekt biblioteki Blackburn zakończył się we wrześniu 2003 r. Obecnie analizowane są informacje otrzymane w odpowiedzi na kwestionariusz, który był dołączany do wypożyczanych urządzeń.

2. Co-East i Loughborough University z Bibliotekami Essex

W ramach projektu finansowanego przez firmę Laser obejmującego biblioteki publiczne testowane są nowe modele urządzeń służących do czytania książek elektronicznych. Projektem tym kieruje konsorcjum bibliotek ze Wschodniej Anglii Co-East wraz z Loughborough University. Testowanych jest dwanaście przenośnych komputerów PC PDA (HP iPAQ 1910), na których zainstalowano tytuły pochodzące z OverDrive, amerykańskiej firmy, która ma w swojej ofercie beletrystykę, literaturę podróżniczą, materiały biznesowe, przewodniki, opracowania dotyczące informatyki. Testowane są też usługi firmy ebrary, amerykańskiego dostawcy książek elektronicznych dla bibliotek^[27].

Ilustracja 3. overDrive.com - zdjęcie ekranu

• Model PDA oraz zawartość zbiorów elektronicznych oferowanych przez firmę OverDrive.com

Firma OverDrive oferuje wszechstronny model umożliwiający użytkownikom ściąganie tytułów na ich własne komputery osobiste lub PDA. W ramach tego projektu zakupiono notesy iPAQ, które wypożyczać się będzie wszystkim zainteresowanym w bibliotekach Essex, łącznie z osobami nieopuszczającymi domu, studentami, osobami dojeżdżającymi do pracy oraz nastolatkami z ośrodków opiekuńczych. W Essex jest dużo potencjalnych użytkowników książek elektronicznych (około 400 tys. osób). Jeśli ten niewielki pilotażowy projekt zakończy się sukcesem, dostawcy książek elektronicznych będą się ustawiać w kolejce, żeby zaspokoić potrzeby przyszłych użytkowników.

Zanim zaczęto korzystać z usług firmy OverDrive, trudno było znaleźć dostawcę literatury beletrystycznej do brytyjskich bibliotek publicznych. Obecnie OverDrive zaopatruje Cleveland Public Library (stan Ohio) w szereg popularnych tytułów, które, jak twierdzą przedstawiciele tej firmy, "szybko wylatują z półek bibliotecznych"^[28].

• Model ebrary przeznaczony na komputer osobisty

Firma ebrary oferuje inny model niż netLibrary. Jest on przeznaczony na komputery osobiste i może z niego korzystać równocześnie wielu użytkowników. To znaczy, że w dowolnym czasie z jednego tytułu może korzystać wiele osób. Jest to bardzo udany model, dlatego też członkowie Grupy Użytkowników netLibrary wielokrotnie wyrażali chęć wdrożenia go poprzez netLibrary.

netLibrary poinformowała Grupę Użytkowników, że to wydawcy ostatecznie decydują o tym, czy z ich publikacji może korzystać wielu użytkowników. netLibrary prowadzi indywidualne negocjacje z wydawcami i okazuje się, że wielu wydawców nie godzi się na taki model, który umożliwia równoczesne korzystanie przez wielu użytkowników, ponieważ może to spowodować zmniejszenie popytu na książki drukowane.

Pomimo tego, że ebrary oferuje model wieloużytkownikowy, to trudno jest go zastosować w brytyjskich bibliotekach publicznych, ponieważ został on zaprojektowany na rynek amerykański i przystosowany do stosowanych na tym rynku metod obliczania liczby użytkowników bibliotek.

Wnioski z tego, co zostało powyżej opisane oraz z innych problemów, które występują w trakcie realizowania projektu, będą opublikowane w raporcie na zakończenie projektu w 2004 r.

Usługi elektroniczne audio w bibliotekach publicznych

Ostatnia nowość to usługi elektroniczne audio świadczone przez serwisy książek elektronicznych w bibliotekach publicznych. Obie biblioteki, zarówno London Borough of Richmond upon Thames, jak i Blackburn z Darwen oferują usługi elektroniczne audio. Obecnie chcą one wspólnie zakupić zawartość zbiorów elektronicznych audio od Audible.com.

Ilustracja 4. Serwisy książek elektronicznych do czytania i słuchania w bibliotekach London Borough of Richmond upon Thames

Pliki e-audio są podobne do książek mówionych. Można je odtwarzać na małych, stosunkowo tanich urządzeniach przenośnych, na przykład na odtwarzaczach MP3, które tradycyjnie kojarzone są z plikami muzycznymi. Odtwarzacze MP3 są realną alternatywą wobec książek nagranych na kasety magnetofonowe dzięki jakości odtwarzania plików zawierających słowo mówione, a także lepszej pamięci.

Książki e-audio są szczególnie przydatne dla niepełnosprawnych, w tym dla niedowidzących oraz dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Odbiorcami takich książek mogą być osoby nie opuszczające domu, młodzi ludzie, którzy mają słabe umiejętności czytania, ci którzy niechętnie czytają oraz osoby, które mają dysleksję lub inne problemy z uczeniem się.

Biblioteka London Borough of Richmond upon Thames zakupiła odtwarzacze MP3, które użytkownicy mogą wypożyczać. Są to małe urządzenia, łatwe w obsłudze, a pojemność ich pamięci wynosi 64 MB, co pozwala na zarejestrowanie 20 godzin słów mówionych. Członkowie biblioteki mogą wypożyczyć dwa tytuły na okres dwóch tygodni.

Ilustracja 5. Odtwarzacz MP 3 Otis 4

Biblioteka Richmond udostępnia obszerny indeks tytułów publikacji odpowiadającym czytelnikom o różnych zainteresowaniach, od Ruth Rendell do Terry’ego Pratchetta i Ellis Peters, a także z zakresu literatury niebeletrystycznej. Wykaz można przeglądać według autora lub tematu.

Jeśli będzie się odpowiednio prowadzić działalność marketingową, to udostępnianie serwisów audio może przyczynić się do poprawy wizerunku biblioteki publicznej. Serwisy te dowodzą, że biblioteki są w stanie zaoferować usługi elektroniczne, używając do tego popularnych technologii; spełniają przy tym potrzeby różnych użytkowników.

Grupa użytkowników netLibrary

W lutym 2002 r. netLibrary stała się działem OCLC Computer Library Center, Inc. OCLC jest dużym dostawcą elektronicznych usług katalogowych, informacyjnych, usług związanych z wspólnym użytkowaniem zasobów itp. dla bibliotek na całym świecie. Dlatego też z chwilą przejęcia netLibrary przez OCLC zakończył się okres niepewności co do losów tego serwisu, borykającego się wcześniej z problemami finansowymi.

OCLC PICA ^[29] jest wspólnotą bibliotek europejskich, z główną siedzibą w Leidzie w Holandii. Ma też swoje biuro regionalne w Birmingham w Wielkiej Brytanii, które obsługuje teraz europejskich klientów netLibrary. W 2002 r. biuro to powołało do działania Grupę Użytkowników netLibrary jako forum dla przyszłych dyskusji z klientami.

Ilustracja 6. Strony www Grupy Użytkowników OCLC netLibrary

netLibrary gromadzi książki elektroniczne i jest dostawcą gotowego systemu dla bibliotek opartego na tradycyjnym modelu wypożyczeń. Firma ta negocjuje bezpośrednio z wydawcami warunki dostarczania zdigitalizowanych publikacji niebeletrystycznych umieszczonych na serwerach netLibrary. W lipcu i sierpniu 2003 r. netLibrary oferowała około 50 tysięcy tytułów, a każdego miesiąca przybywało ich około tysiąc^[30].

netLibrary twierdzi, że jest głównym światowym dostawcą książek elektronicznych (eBoooks) do ponad 7 tysięcy bibliotek uczelnianych, medycznych, specjalnych, publicznych i bibliotek w firmach. Ta usługa dla bibliotek obejmuje procedurę podawania statystyki korzystania z udostępnianych publikacji oraz pomoc w powiększaniu zasobów, a także zarządzanie prawami do zbiorów zdigitalizowanych, czyli załatwianie spraw związanych z prawami autorskimi. Rekordy w formacie MARC21 umożliwiają wprowadzanie tytułów z zasobu netLibrary do katalogów bibliotecznych.

netLibrary umożliwia dostęp do książek elektronicznych z komputera osobistego dla jednego użytkownika w tym samym czasie. Oznacza to, że w przypadku, gdy biblioteka zakupiła jeden egzemplarz danego tytułu, tylko jeden czytelnik ma dostęp do niego w tym samym czasie. Klienci netLibrary są zróżnicowani, na przykład w sierpniu 2003 r. firma poinformowała o tym, że zamierza zawrzeć państwową umowę ramową na dostawę książek elektronicznych dla pracowników państwowej służby zdrowia^[31]. Prowadzone są też negocjacje z firmą Nielsen Bookdata dotyczące włączenia tytułów z zasobu netLibrary do bazy danych Book Data’s BookFind oraz Whitakers. Jeśli to się powiedzie, możliwe będzie złożenie zamówienia równocześnie na tytuły z zasobu netLibrary i na materiały drukowane.

Grupa użytkowników netLibrary zbierała się cztery razy, odkąd powstała, czyli od września 2002 r. Liczy ona około 24 osoby, z których większość pracuje w bibliotekach uczelnianych. Do tej grupy, a także do komitetu, należy też wielu przedstawicieli bibliotek publicznych^[32]. W zebraniach grupy uczestniczy przedstawiciel Resource: the Council for Museums, Archives and Libraries (Rada Muzeów, Archiwów i Bibliotek).

Od początku grupa użytkowników - klienci NetLibrary mogą zgłaszać uwagi i sygnalizować problemy bezpośrednio do pracowników netLibrary. Opracowano "listy życzeń", czyli wykazy poszukiwanych tytułów. Są one pomocne w negocjacjach, które netLibrary prowadzi z wydawcami. Wykazy te obejmują konkretne tytuły, a także rzadko podejmowane tematy. Grupa użytkowników przedstawiła też swoje propozycje dotyczące przyszłej rozbudowy serwisu, na przykład zastosowania modelu oferującego jednoczesny dostęp dla wielu użytkowników. Niedawno na prośbę członków grupy użytkowników z ośrodków uczelnianych zaimplementowano system zarządzania dostępem Athens authentication, który stosowany jest w brytyjskich bibliotekach uczelnianych.

Wnioski

W powyższym artykule zaledwie zarysowano złożony temat. Książki elektroniczne są dobrze znane i czytane w bibliotekach amerykańskich i tak wkrótce stanie się też w Europie. Jednym z zasadniczych czynników wpływających na popyt na książki elektroniczne w Wielkiej Brytanii jest to, że treść tych książek oraz serwisy opracowują firmy amerykańskie z myślą o swoim krajowym rynku, a jest to pokaźny rynek dla wydawców książek elektronicznych oraz dostawców treści, czyli firm udostępniających e-książki na zasadach cyfrowego abonamentu.

Do niedawna oferta dotycząca książek elektronicznych (ich treści), która odpowiadałaby potrzebom rynku brytyjskiego (i innych europejskich), była bardzo niewystarczająca, pomimo że książki elektroniczne są poza zasięgiem wielu brytyjskich bibliotek publicznych ze względu na ich koszt oraz możliwości dostępu, jakie prezentują różne modele urządzenia. Jeśli chodzi o niektóre dziedziny, może nie mieć znaczenia, czy dane tytuły nastawione są na rynek amerykański, ale jest to ważne w przypadku takich tematów, jak prawo i medycyna, szczególnie w sektorze uczelnianym, gdzie listy lektur uwzględniają publikacje czołowych międzynarodowych oficyn wydawniczych.

NetLibrary próbuje obecnie temu zaradzić. Ostatnio powiększono zbiory serwisu o pełne teksty książek różnych wydawnictw, takich jak: Kluwer, Blackwell, John Wiley oraz wydawnictw uniwersyteckich (np. Oxford, Cambridge, Edinburgh).

Biblioteki publiczne chcą się zapoznać z raportami z wyżej wymienionych projektów, zanim podejmą dalsze działania. Hampshire County Council będzie współpracować z Richmond, Blackburn i Essex, jako że ostatnio dostali oni zielone światło dla udostępniania książek elektronicznych w bibliotekach Hampshire. Hampshire należy teraz do konsorcjum Co-South i może być przykładem dla innych bibliotek.

O wiele trudniej jest oszacować ilość użytkowników e-książek w bibliotekach publicznych i nie ma też gwarancji, jakie będzie wykorzystanie tych elektronicznych publikacji. Dlatego też tak ważny jest marketing. Ludzie nie będą korzystać ze zbiorów e-książek, jeśli nie będą wiedzieli o ich istnieniu lub jeśli nie będą widzieć potrzeby korzystania z nich. Aby maksymalnie zwiększyć wykorzystanie książek elektronicznych i uzasadnić poniesione koszty, e-książki powinny być powiązane i zintegrowane z istniejącymi zbiorami, a nie tylko przyłączone do nich. Książki elektroniczne mogą być połączone z wystawami oraz tygodniami tematycznymi w muzeach, z archiwami i bibliotekami. W ten sposób książki elektroniczne nie będą postrzegane jako pojedyncze przykłady nowej technologii, lecz zasoby uzupełniające i powiększające istniejące zbiory. Jeśli, na przykład, jakieś lokalne władze będą chciały zorganizować uroczystości ku czci pisarza czy też muzyka związanego z tym regionem, można umieścić link do odpowiedniej książki elektronicznej lub książki do słuchania na stronach biblioteki i muzeum, a także zamieścić go w materiałach promocyjnych.

Publikacje encyklopedyczne oraz inne niebeletrystyczne (książki o podróżach, ogrodnictwie, informatyce, finansach oraz praktyczne poradniki) używane są na co dzień w bibliotekach publicznych, ale jeśli jest tylko jeden egzemplarz danej pozycji w księgozbiorze głównym lub podręcznym, to trzeba jeździć do tej biblioteki, aby go przeczytać. Gdy taka książka jest dostępna w wersji elektronicznej, czytelnicy mogą korzystać z niej z każdej filii biblioteki, czy też z domu lub biura. Biblioteki nastawione na gromadzenie zbiorów stopniowo stają się bibliotekami ukierunkowanymi na udostępnianie, a biblioteki cyfrowe mogą, jeśli dobrze nad tym pomyśleć, uzupełniać i promować tradycyjne biblioteki.

Nie oznacza to jednak, że kartki papieru oprawione w okładkę nie będą już miały racji bytu. Czytelnicy nie będą chcieli zrezygnować ze wszystkich tych pasków, szelek, sznurówek, klamerek. Problem gromadzenia zbiorów staje się więc bardziej skomplikowany i bibliotekarze muszą decydować, na jakie wydatki mogą sobie pozwolić przy kurczących się budżetach. Muszą rozważyć różne możliwości, w tym dzielenie się kosztami abonamentów w ramach tworzonych spółek i konsorcjów oraz oferowanie dostępu do książek elektronicznych stosownie do potrzeb, na przykład w bibliotekach uczelnianych w przypadku materiałów wypożyczanych na krótki okres czasu lub publikacji ze zbiorów podręcznych, gdy korzystniej jest udostępniać książki w postaci elektronicznej niż drukowanej.

Wielu pracowników informacji naukowej jest sceptycznie nastawionych do książek elektronicznych. Powinniśmy jednak patrzeć szerzej na cały świat nauki. Nauka przez Internet (distance learning) i za pośrednictwem mediów elektronicznych (e-learning) stają się coraz bardziej uznawanymi metodami uczenia się. Nauka za pośrednictwem mediów elektronicznych jest głównym tematem omawianym w najnowszym dokumencie Wydziału Edukacji i Umiejętności^[33]. Stwierdza się w nim, że e-learning pozwala wykorzystywać różne technologie. Książki elektroniczne są pomocne w nauczaniu za pośrednictwem mediów elektronicznych, gdyż dostęp do nich jest w trybie 24/7 (24 godz. 7 dni w tygodniu). Aby przynosiło to efekty, e-książki muszą być powiązane z programami nauczania i ze zbiorami.

Powinniśmy też zapomnieć o tradycyjnym modelu książka/czytanie. Książki elektroniczne to szybki i łatwy dostęp do informacji, a nie czytanie całej powieści on-line. O’Leary uważa, że e-książki są raczej do korzystania z nich niż do czytania, to znaczy używa się je raczej niż czyta^[34]. Zaznacza też, że książkami elektronicznymi zainteresowani są profesjonaliści, tacy jak: lekarze, inżynierowie, prawnicy i naukowcy, a także studenci. Gdyby wszystkie te drogie podręczniki adresowane do bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej były udostępniane w postaci elektronicznej jako e-książki, byłoby to bardzo korzystne.

Przypisy:

[1] CLIFFORD, L. The Battle to define the future of the book in the digital world. In First Monday [on-line]. Volume 6, number 6 (June 2001) [dostęp 1 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://firstmonday.org/issues/issue6_6/lynch/index.html. ISSN 1396-0466.

[2] patrz: Ariadne issues 27,29,33: Ariadne [on-line]. 2004 [dostęp 2 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ariadne.ac.uk.

[3] MIDGLEY, S. The end of books? In The Guardian [on-line]. 9 April , 2002 [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://education.guardian.co.uk/egweekly/story/0,,680788,00.html.

[4] Sun Microsystems Inc. [on-line]. (August 2002) [15 września 2004 - niedostępny]. Digital Library Technology Trends. p.3. Dostępny w World Wide Web: http://www.sun.com/products-n-solutions/edu/whitepapers/ pdf/digital_library_trends.pdf.

[5] Project Gutenberg [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://promo.net/pg/.

[6] Australijski portal, który zamieszcza obszerne wykazy tytułów e-książek z całego świata udostępnianych za darmo: Free ebooks [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.e-book.com.au/freebooks.htm.

[7] Loughborough University and Co-East [Analiza wykonalności projektu rozbudowy modeli użytkowania książek elektronicznych udostępnianych w sieci i za pomocą urządzeń elektronicznych] [on-line]. 2003 [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.lboro.ac.uk/departments/dis/disresearch/ebooksinpublib/index.html.

[8] The Laser Foundation [on-line] [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bl.uk/concord/laser-about.html.

[9] London Borough of Richmond upon Thames - ebooks service [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.richmond.gov.uk/depts/opps/eal/leisure/libraries/pn/default.htm.

[10] Safari Technical Books online [udostępniane przez firmę Proquest] [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://proquest.safaribooksonline.com.

[11] netLibrary [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.netlibrary.com.

[12] Audible.com [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://audible.com/adbl/store/welcome.jsp. Firma wydaje biuletyn ukazujący się co miesiąc w sieci lub rozsyłany pocztą elektroniczną.

[13] Strona WWW grupy użytkowników netLibrary (dostęp do działu dla członków chroniony hasłem): OCLC netLibrary User Group [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://oclcpica.org/?id=1206&ln=uk.

[14] Uaktualnione przez OCLC PICA dla netLibrary User Group na spotkaniu w dniu 9 kwietnia 2003 i 16 lipca 2003, OCLC/PICA, Birmingham.

[15] Overdrive.com [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.overdrive.com.

[16] James Dearnley, Cliff McKnight, Mari Connal, Gemma Towle. The People’s Network, Public Libraries and ebooks: specification for baseline intelligence-gathering work. Department of Information Science, Loughborough University April 9 2002 [15 września 2004 - niedostępny]. Dostępny w World Wide Web: http://www.resource.gov.uk/documents/re177rep.pdf.

[17] Rocket ebook (zastąpiona przez dwa modele: GEB 1150 i GEB 2150): Rocket ebook [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.gemstar-ebook.com.

[18] patrz: na stronie WWW Gemstar Another important eBook announcement [on-line]. July 16, 2003 [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.gemstar-ebook.com/cgi-bin/WebObjects/eBookstore.woa/wa/.

[19] W 2000 r. i 2001 r. realizowano dwa projekty: w bibliotece publicznej Market Harborough projekt prowadzony przez Jamesa Dearnley oraz Cliffa McKnight z Loughborough University, Department of Information Science. Patrz: DEARNLEY, J., McKNIGHT, C. The revolution starts next week: the findings of two studies considering electronic books. Information Services & Use 2001, v. 21(2), s. 65-78. ISSN 0167-5265.

[20] Blackburn with Darwen Borough Council library and information service [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://library.blackburnworld.com/.

[21] Więcej szczegółów dotyczących książek elektronicznych na University of Huddersfield, patrz strony WWW Computing and Library Services (CLS) [on-line]. [dostęp 10 września]. Dostępny w World Wide Web: http://wwwcls.hud.ac.uk, patrz też: JENNINGS, I., HILLER, E. (University of Huddersfield). netlibrary ebooks. SCONUL Newsletter 2001, nr 23 (Summer/Autumn). ISSN 1353-0429.

[22] Ted Smith (2003) Personal Digital Assistants (PDAs) in Education. [15 września 2004 - niedostępny]. Dsotępny w World Wide Wbe: http://www.techlearn.ac.uk/NewDocs/PDABriefing.pdf.

[23] WOODWARD, H., EDWARDS, L. (September 2001). Shaping a strategy for ebooks: an issue paper [on-line]. September 2001 [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.jisc.ac.uk/index.cfm?name=wg_ebooks_strategy1, patrz też: JISC ebooks Working Group [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.jisc.ac.uk/index.cfm?name=wg_ebooks_home.

[24] The People’s Network Programme [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.peoplesnetwork.gov.uk.

[25] ebooks123 uwzględnia przydatne strony z pomocą dotyczące trzech. najważniejszych programów do odczytywania książek elektronicznych na komputerze osobistym lub PDA. Są to: Adobe Reader, Microsoft Reader and Palm Reader [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebooks123.com/.

[26] e-audio services dostarczane przez: Audible.com [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.audible.com.

[27] ebrary [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebrary.com.

[28] Overdrive [on-line]. 2004 [dostęp 10 września 2004]. ebooks are flying off the library shelves. News. Dostępny w World Wide Web: http://www.overdrive.com/news/pr/05052003.asp.

[29] OCLC PICA [on-line]. [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oclcpica.org.

[30] Dane dostarczone przez netLibrary członkom Grupy Użytkowników netLibrary w 2003 r.

[31] Komunikat prasowy: OCLC PICA [on-line]. Last Modified: 2003-09-04 [dostęp 10 września 2004]. netLibrary eBook service chosen. Birmingham, UK. 1st August 2003. Dostępny w World Wide Web: http://www.oclcpica.org/?id=1310&ln=uk.

[32] Członkowie komitetu grupy użytkowników (w latach 2002/2003): Ian Jennings, University of Huddersfield (Chair); Lynn Allardyce Irvine, Glasgow Caledonian University (Secretary); Penny Garrod, UKOLN; Jane Weller, Hampshire County Library HQ, Niels Jorgen Blabjerg, Aalborg University Library, Denmark.

[33] Towards a Unified e- Learning Strategy. Projekt do konsultacji (July 2003): Department for Education and Skills [on-line]. 1995-2004 [dostęp 15 września 2004]. e-learning strategy. Dostępny w World Wide Web: http://www.dfes.gov.uk/elearningstrategy/.

[34] O’Leary, M. Ebook scenarios updated. In Online [on-line]. Volume 27, number 5 ( Sep/Oct 2003) [dostęp 10 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.infotoday.com/online/sep03/oleary.shtml.

Przekład Michalina Byra

* Artykuł przetłumaczono i przedrukowano za zgodą autorki i redaktora naczelnego angielskiego elektronicznego czasopisma dla bibliotekarzy: Ebooks in UK libraries: Where are we now? W: Ariadne [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Richard Waller. - Nr 37/2003. - Czasopismo elektroniczne. - [London] : UKOLN. - Tryb dostępu: http://www.ariadne.ac.uk/issue37/garrod/ - ISSN 1361-3200.

Książki elektroniczne w bibliotekach brytyjskich: aktualna sytuacja : (Ariadne *) / Penny Garrod// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 7/2004 (58) sierpień/wrzesień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/58/garrod.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187