Nr 1/2004 (52), Niepełnosprawni w bibliotece. Artykuł
| | Nr 1/2004 (52), Niepełnosprawni w bibliotece. Artykuł |
|
 | | | |
Ewa Kobierska-Maciuszko
| |||
| | ||
| Osoby posiadające orzeczoną niepełnosprawność stanowią 13% polskiego społeczeństwa. W grupie osób w wieku produkcyjnym aż 33% spośród osób nieczynnych zawodowo nie może podejmować pracy ze względu na stan swojego zdrowia. We wszystkich krajach cywilizowanych istnieje ustawodawstwo, które w intencji ustawodawcy ma umożliwić tej największej mniejszości społecznej satysfakcjonujące życie we wszystkich jego aspektach społecznych, kulturowych i psychofizycznych, jak najbardziej zbliżone do życia osób sprawnych. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z dnia 1 sierpnia 1997 przyjął Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. z dn.13.08.1997). W § 1. czytamy:
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Biblioteki wszelkiego typu są obiektami użyteczności publicznej i spoczywa na nich obowiązek zapewnienia dostępu do zbiorów i informacji wszystkim grupom użytkowników, a więc oczywiście również czytelnikom niepełnosprawnym. Zdanie powyższe brzmi jak truizm, ale tkwią w nim dwa zupełnie różne problemy. Czym innym jest mianowicie dostęp do biblioteki jako budynku i instytucji, czyli fizyczny dostęp do zbiorów książek i czasopism, czym innym dostęp do informacji. Sądząc z analizy najnowszego piśmiennictwa fachowego, zachodniego, bo polskiego prawie nie znalazłam, w chwili obecnej, zapewne za sprawą szybko rozwijającej się technologii cyfrowej, przede wszystkim ta druga kwestia skupia uwagę obu środowisk: bibliotekarskiego i osób niepełnosprawnych czy też zajmujących się rehabilitacją niepełnosprawnych. Wrócę do niej w drugiej części mojego artykułu, teraz jednak zajmijmy się problemem biblioteki bez barier funkcjonalnych, co po pierwsze: jest moim tematem, po drugie: w realiach polskich bibliotek publicznych, powiedzmy jeszcze więcej: w realiach polskich bibliotek publicznych mniejszych miast, wciąż jeszcze jawi się jako problem bardziej podstawowy niż techniczne niuanse dostępu do elektronicznych zasobów informacji. Kwestię barier architektonicznych regulują w Polsce odpowiednie przepisy prawa budowlanego, a przede wszystkim Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dn. 14.12.1994 w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 10 z dn. 08.02.1995, poz.46). Czytamy w Rozporządzeniu:
§ 16. Do wejść do budynku [...] użyteczności publicznej powinny być doprowadzone utwardzone dojścia o szerokości min. 1,5 m, przy czym co najmniej jedno dojście powinno zapewniać osobom niepełnosprawnym dostęp do całego budynku lub tych jego części, z których osoby te mogą korzystać. Tyle polski ustawodawca. Są to przepisy ogólne odnoszące się do wszystkich budynków i instytucji publicznych, próżno szukać w nich szczegółów odnoszących się wyłącznie do budynków bibliotecznych. W dodatku, jak wynika z raportu Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji Niepełnosprawni - normalna sprawa, większość cytowanych wyżej zapisów ustawy pozostaje martwa lub są one realizowane niekonsekwentnie i z dużym opóźnieniem. Nadal buduje się szkoły, urzędy, restauracje i budynki mieszkalne, do których nie można wjechać na wózku. Dramatycznie to wręcz wygląda w małych miastach i na wsi. Paradoksalnie, stamtąd nadchodzi najmniej sygnałów, tam ludzie niepełnosprawni po prostu nie wychodzą z domu. Musimy zdawać sobie sprawę, że termin "czytelnicy niepełnosprawni" jest uogólnieniem. Inne są potrzeby i ograniczenia czytelnika poruszającego się na wózku, inne czytelnika z dysfunkcją wzroku lub słuchu, inne osób z ograniczeniami umysłowymi lub psychicznymi, inne w końcu dzieci, inne osób starszych. Nie jest moim zadaniem szczegółowa klasyfikacja potrzeb czytelników w zależności od rodzaju ich niepełnosprawności. Przyjmijmy, że mówimy ogólnie o budynkach bibliotecznych, tak jak są one w ostatnich dziesięcioleciach projektowane i budowane, i spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, czy tak jak stają się one coraz bardziej otwarte i przyjazne dla czytelnika sprawnego, to czy w takim samym stopniu otwierają się one dla czytelników niepełnosprawnych. Spójrzmy zatem, jak to wygląda w krajach rozwiniętych. W Wielkiej Brytanii obowiązuje Disability Discrimination Act, którego poszczególne wskazania i zalecenia mają być stopniowo wdrażane do 2005 roku, w Stanach Zjednoczonych obowiązujący od początku lat 90. Americans with Disabilities Act. Te akty prawne wyszczególniają biblioteki jako osobny typ budynków użyteczności publicznej i nakładają na służby biblioteczne szereg obowiązków odnośnie zakresu obsługi osób niepełnosprawnych. Ale przede wszystkim formułują zalecenia i praktyczne wskazówki dla projektantów budynków bibliotecznych i ich wnętrz. Zalecenia te dotyczą kilku kluczowych obszarów w bibliotece:
Po pierwsze, sam budynek musi być w zasięgu działania transportu publicznego (przystanki w bezpośrednim sąsiedztwie), dojście do niego musi być utwardzone i mieć szerokość min. 150 cm, a przynajmniej jedno wejście do budynku powinno być dostępne wprost z poziomu ulicy bądź przy pomocy pochylni o kącie nachylenia nie większym niż 8% (w Polsce 6%). Między końcem pochylni a drzwiami musi być poziomy spocznik o wymiarach przynajmniej 150 x 150 cm. Ważne jest też, żeby miejsca parkingowe dla niepełnosprawnych były zlokalizowane jak najbliżej wejścia i były szersze i od standardowych (3,5 m szerokości wobec 2,5 m). Drzwi wejściowe powinny otwierać się automatycznie, na fotokomórkę, lub przy użyciu umieszczonego z boku przycisku lub dźwigni biegnącej w poprzek drzwi na wysokości siedzącej osoby, najmniej wygodne są klamki i gałki, które wymagają obracania. Drzwi powinny otwierać się na szerokość minimum 90 cm, dotyczy to również drzwi do windy. Jeżeli drzwi są obrotowe, to obok wymagane są drugie dla osób niepełnosprawnych. Rozstaw bramek systemu kontroli zbiorów musi wynosić min. 90 cm Organizując przestrzeń wokół wejścia, trzeba pamiętać, że powierzchnia konieczna do obrotu wózkiem musi mieć wymiary przynajmniej 150 x 150 cm. Korytarz pomiędzy regałami w obszarze wolnego dostępu do zbiorów powinien mieć szerokość minimum 91,5 cm, optymalnie 106,5 cm wobec standardowej szerokości wózka 71 cm, trzeba bowiem pamiętać o wolnej przestrzeni na ręce. Niestety, i tak jest to rozwiązanie mocno niedoskonałe, gdyż nie załatwia problemu górnych półek, nie tylko pozostają one poza zasięgiem ręki, ale również wzroku (pole widzenia osoby dorosłej siedzącej na wózku w wąskim korytarzu pomiędzy wysokimi regałami sięga do wysokości 130 cm). Przejście pomiędzy szafami katalogowymi powinno mieć szerokość 160 cm, a ich wysokość nie powinna przekraczać 120 cm. Te dane liczbowe mają duże znaczenie przy obliczaniu pojemności regałów i powierzchni nowo projektowanych budynków bibliotecznych. Jeżeli standardowo przyjmujemy, że w obszarach z wolnym dostępem, czyli z intensywnym ruchem czytelników na 1 m2 powierzchni, mieści się 120 wol., to uwzględniając potrzeby czytelników niepełnosprawnych, ten wskaźnik powinniśmy obniżyć do 100 wol./m2. Wskaźnik ten przekłada się na następujące wymiary: - regały 6-półkowe o głębokości półki 25 cm, długości półki 90 cm, - szerokość korytarza: 106 cm. Przynajmniej 5% miejsc pracy powinno być przeznaczonych dla czytelników niepełnosprawnych, a ok. 20% krzeseł powinno mieć podłokietniki. Blaty stołów przeznaczonych dla czytelników niepełnosprawnych powinny mieć regulowaną wysokość blatu tak, aby zmieściły się pod nim poręcze wózka (min. 76,2 cm). Wymiary blatu powinny wynosić minimum 60 x 90 cm, maximum 70 x 120 cm. Wszystkie piętra biblioteki przeznaczone do użytku publicznego powinny być dostępne z poziomu wejścia przy użyciu windy, a w obrębie piętra nie powinno być progów (np. przy wejściu do osobnych pomieszczeń, toalet itp.). Różnice poziomu podłogi w obrębie piętra są niewskazane, podobnie jak gładkie i śliskie posadzki. Na każdym piętrze powinna być toaleta dla niepełnosprawnych. Poza tymi zasadniczymi cechami przestrzeń można uczynić wygodniejszą i bardziej przyjazną przy pomocy drobnych i niekosztownych udogodnień, na przykład:
Czasami interesy różnych grup czytelników niepełnosprawnych są rozbieżne, np. pochylnia niezbędna dla osoby na wózku jest niedogodna dla osoby niedowidzącej, zadaniem bibliotekarza jest rozpoznanie potrzeb i interesów różnych grup użytkowników. Niestety, często jeszcze jest tak, że osoby niepełnosprawne korzystają z biblioteki bardzo rzadko lub w ogóle. W większości przypadków wina leży po stronie bibliotekarzy, którzy nie rozpoznali potrzeb środowiska, w którym działają, a w którym statystycznie rzecz biorąc, 10% populacji to osoby niepełnosprawne. Są chlubne wyjątki: biblioteki książki mówionej działające przy kilku przynajmniej bibliotekach wojewódzkich, wspominany już Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych działający przy Książnicy Miejskiej w Toruniu, ale to wszystko jest kropla w morzu potrzeb. Musimy rozmawiać z czytelnikami niepełnosprawnymi, pytać, czego oczekują od biblioteki, i szkolić personel w zakresie sposobu formułowania takich pytań. Inaczej nie zrozumiemy, co tak naprawdę znaczy: biblioteka dostępna dla każdego, co to znaczy biblioteka bez barier. Bez sensu byłoby poprzestać tylko na usunięciu barier architektonicznych, jeżeli zbiory i źródła informacji nadal pozostaną poza zasięgiem czytelnika niepełnosprawnego. Jak to przełamać? Mamy oczywiście sprawdzone i proste rozwiązania, jak pokoje głośnego czytania czy usługa dostarczania książki do domu czytelnika, co na przykład w krajach anglosaskich ma bardzo długą tradycję. Te tradycyjne metody wzbogacane są obecnie przez cyfrowe technologie gromadzenia i rozpowszechniania informacji i wyposażenie techniczne, począwszy od powiększalników tekstu i klawiatur z dużymi klawiszami, drukarek braillowskich, syntezatorów mowy, zbiorów kaset wideo z zapisem języka migowego. Usunięcie barier architektonicznych i funkcjonalne otwarcie biblioteki jest pierwszym warunkiem, ale nie wystarczającym, aby stała się ona miejscem przyjaznym i twórczym dla czytelników niepełnosprawnych. Następny krok to odpowiednie wyposażenie techniczne, pakiet usług informacyjnych i kompetentny personel znający potrzeby czytelników. W artykule wykorzystano następujące publikacje:
 | |
| | | |
| |||
| | ||