Nr 1/2004 (52), Niepełnosprawni w bibliotece. Artykuł
| | Nr 1/2004 (52), Niepełnosprawni w bibliotece. Artykuł |
|
 | | | |
Aleksandra Erlandsson
| |||
| | ||
| Tekst został wygłoszony w czasie konferencji Biblioterapia w Bibliotekach - Zakres, Formy, Metody. Konferencja organizowana przez Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego przy współpracy Państwowego Pomaturalnego Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy we Wrocławiu odbywała się we Wrocławiu w dniach10 - 11 października 2003 roku. Całość materiałów zostanie opublikowana niebawem w Materiałach Konferencyjnych EBIB.
W takim razie może byś mi przeczytał coś z książki kucharskiej, coś takiego, co by pokrzepiło biednego Misia uwięzionego w wielkim potrzasku Kiedy Kubuś Puchatek zjadł tyle miodu i wypił tyle mleka, że ugrzązł w norze Króliczka, Christoffer Robin czytał mu na głos przez cały tydzień. W tym czasie Puchatek robił się coraz szczuplejszy i w końcu mógł opuścić norkę Króliczka. Odpowiednia książka w ciężkiej sytuacji może przynieść ukojenie zarówno cierpieniom fizycznym, jak i psychicznym, a to właśnie jest idea biblioterapii, której zalety odkryli już starożytni Egipcjanie. Biblioterapia pojawia się w różnych epokach i różnych kulturach. W tradycyjnej medycynie hinduskiej wykorzystywano baśnie jako środki lecznicze w różnego rodzaju chorobach psychicznych. W 1781 roku Denis Diderot twierdził, że uzdrowił swoją żonę, która cierpiała na depresję, czytając jej na głos frywolne książki. Nad wejściem do biblioteki aleksandryjskiej widniał zaś napis Lekarstwo duszy. Dziś wielu z nas ma własne "apteczki domowe" pełne literatury, którą czytamy w chwilach radości i smutku. Szwecja, znana z szeroko rozwiniętego zaplecza socjalnego, nie pozostaje w tyle, jeśli chodzi o praktyczne działania biblioterapeutyczne, mimo że nie ma tu zbyt bogatej literatury poświęconej temu tematowi. Wiele z praktycznych zabiegów biblioterapeutycznych włączanych jest do podstawowej działalności różnego typu bibliotek. Według przyjętego tu podziału istnieją dwa rodzaje biblioterapii. Jednym z nich jest biblioterapia kliniczna, skierowana ku osobom z różnego rodzaju zaburzeniami emocjonalnymi, jak np. po traumatycznych przeżyciach uchodźców wojennych oraz ku osobom, które powinny być zresocjalizowane, jak np. narkomani, alkoholicy czy kryminaliści. Drugim rodzajem jest biblioterapia rozwojowa, której zadanie to rozwijanie samego siebie, nauka pokonywania trudności i przezwyciężania słabości. Biblioterapia rozwojowa stosowana jest w dużej skali przez szkoły, biblioteki, domy parafialne, domy opieki społecznej dla ludzi starszych i niepełnosprawnych zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym. Ważnym zadaniem biblioterapii rozwojowej jest budowanie i umacnianie własnego ego, własnej osobowości, dodawanie siły i potwierdzanie, że "ja też potrafię", "ja też mogę tego dokonać". Grupa, ku której zwraca się biblioterapia rozwojowa, to dzieci, nastolatki, ludzie starsi, niepełnosprawni, grupy wspierające (np. grupy rodziców dzieci z syndromem Downa) oraz pacjenci u kresu życia. Materiał terapeutyczny składa się tu w głównej mierze z baśni i powieści, choć równie często wykorzystuje się poezję, sztuki teatralne, nowele, artykuły z czasopism, filmy i nagrania dźwiękowe. W porównaniu z np. USA, gdzie jako materiał terapeutyczny wykorzystuje się często popularnonaukowe książki psychologiczne, główny nacisk kładzie się w Szwecji na wykorzystanie literatury pięknej. Biblioterapia zaliczana jest do terapii aktywnych, do których należy również sztuka, muzyka, taniec oraz teatr. Występuje ona w dwóch formach. Jedną z nich, której propagatorką jest współpracująca z bibliotekarzami psycholog Gunvor Nordin, jest samo czytanie: ciche - indywidualne lub głośne - grupowe w przypadku osób starszych, mających zaniki pamięci lub kłopoty z koncentracją. Drugą zaś jest pisanie jako droga do samorozwoju zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i grupy. W przypadku czytania i związanej z nim późniejszej dyskusji nawiązuje się do postaci literackiej, która jest w takiej samej sytuacji i przeżywa takie same trudności jak pacjent. Niezwykle ważny jest fakt, że postać literacka radzi sobie z pokonaniem trudności. Nie zawsze jednak wybór postaci literackiej w tej samej lub podobnej sytuacji życiowej jest najlepszy. Znając nie tylko problem pacjenta, warto wykorzystać to, co jest pozytywne. Zamiast koncentrować się na podobieństwach między pacjentem a postacią literacką można odwrócić sytuację i skupić się na różnicach. Według wspomnianej wcześniej Gunvor Nordin, szczególną rolę w biblioterapii odgrywają baśnie. Powołując się często na badania Bruno Bettelheima z lat 70., widzi ona w opowiadaniu baśni działania profilaktyczne i lecznicze. Baśnie ludowe niosą zawsze ze sobą przesłanie o woli walki. Dobro, które pojawia się jako nagroda po tym, co ciężkie i złe podkreśla fakt, że warto walczyć i daje nadzieję na lepszą przyszłość. Analizowanie problemów bohatera jest łatwiejsze niż mówienie o sobie samym. Odnajdowanie siebie samego w postaciach literackich jest ważną częścią czytania, dającą uczucie uwolnienia. Gunvor Nordin podaje w swoich badaniach przykłady autorów, których dzieła są dobrym materiałem biblioterapeutycznym. Zalicza do nich między innymi: Tove Jansson, Selme Lagerlöf, Marianne Freriksson, Kerstin Ekman i Inger Alfvén, motywując to tym, iż ich książki zawierają bogatą gamę międzyludzkich relacji i zachowań, które można wykorzystać w różnych sytuacjach. Czytanie odbierane jest przez wielu ludzi jako przyjemny sposób na odrywanie się od rzeczywistości, co może być traktowane jako działanie terapeutyczne. Odpowiednio wybrana lektura może jednak uczynić więcej niż jedynie pomóc w ucieczce od rzeczywistości. Dzięki niej można również głębiej poznać samego siebie i innych, co jest niezbędne w procesie leczenia i rekonwalescencji. Dzielenie się z innymi własnymi przeżyciami jest innym rodzajem biblioterapii i dotyczyć może zarówno osobistych kryzysów i załamań, jak również poważnych traumatycznych przeżyć, takich jak gwałt, molestowanie seksualne, doświadczenia wojenne, tortury itp. Istnieje wiele przykładów literatury opisującej tego rodzaju doświadczenia i związane z nimi przeżycia. Głośny w Szwecji w 1998 roku pożar jednej z dyskotek w Göteborgu, gdzie w płomieniach zginęło 63 młodych ludzi, a prawie 200 zostało ciężko rannych, przyczynił się do powstania książki pt. Inre exil. Jej autorka, 16-letnia Lejla Ejupovic przeprowadziła rozmowy z tymi, którzy przeżyli koszmar tej tragedii. Spotykając na co dzień kolegów i koleżanki, którzy cudem ocaleli, widziała jak silne piętno wywarły na nich minione wydarzenia. Jej książka to głos tych, którzy chcieli opowiedzieć o swoich przeżyciach i uczuciach i w ten sposób spróbować zostawić za sobą to tragiczne wydarzenie. The colour of home Mary Hoffman z ilustracjami Karin Littlewood, wydana przed kilkoma miesiącami po szwedzku, to przykład na adaptację do nowego życia dzieci po przeżyciach wojennych. Mały Hassan z Somalii pojawia się pewnego dnia w szkole, gdzie wszystko jest obce i nikt nie rozumie jego języka. Na lekcji dzieci zaczynają malować, a wraz z nimi Hassan. W pięknych kolorach rysuje on swój dom, rodzinę i zwierzęta. Nagle rysuje mocną czerwienią płomienie, błękitne niebo staje się złowieszczo liliowe, a wśród wesołych ludzi pojawia się czarna postać z karabinem. Nauczycielka widzi w obrazku tragiczne przeżycia chłopca i na pomoc wzywa nauczycielkę języka somali, która tłumaczy opowiadanie chłopca. Zaczynając od opisu domu, poprzez swoją rodzinę Hassan opowiada o dramacie wojny, która zmieniła cały jego świat. Ta niewielka książeczka obrazkowa, dedykowana wszystkim dzieciom, które znalazły się w podobnej sytuacji jak mały Hassan, jest jedną z wielu poświęconych temu tematowi. W Szwecji, która przyjmuje wielu uchodźców z krajów objętych wojną, bardzo szybko dostrzeżono problem związany z traumatycznymi przejściami wojennymi zarówno dorosłych, jak i dzieci. Różnego rodzaju instytucje zajmujące się terapią tych ludzi bardzo chętnie używają biblioterapii jako jednej ze skutecznych metod pomocy. Biblioterapia w Szwecji to nie tylko dobór odpowiedniej lektury czy pomoc w dzieleniu się swymi doświadczeniami i przeżyciami. Termin ten jest rozumiany również jako szeroko pojęty dostęp do słowa drukowanego, prezentowanego w różnej formie. Jednakowy dostęp do informacji i materiałów bibliotecznych jest wyrazem demokracji i równouprawnienia. W przypadku osób niepełnosprawnych, chorych, starszych i obcokrajowców nieznających jeszcze języka szwedzkiego i mających kłopoty z dostosowaniem się do nowego życia jest to niezwykle ważny element, który podnosi ich wiarę w siebie i daje poczucie pełnego udziału w życiu społecznym. Szeroko zakrojone akcje w celu rozpowszechniania dostępu do informacji i zbiorów bibliotecznych niwelują odosobnienie jednostki oraz integrują ją z całym społeczeństwem. Istnieje wiele dokumentów, które poruszają sprawę równego dostępu do informacji i materiałów bibliotecznych dla wszystkich obywateli. Można tu wymienić badania i sprawozdania o niepełnosprawnych z 1976 i 1989 roku, prawo biblioteczne z 1996 roku, prawo o opiece społecznej, propozycje rządowe, manifest bibliotek publicznych opracowany przez UNESCO oraz dyrektywy ONZ. Biblioterapią w tym rozumieniu zajmują się nie tylko różnego typu biblioteki, lecz również wydawnictwa oraz służąca potrzebom bibliotek BTJ (Bibliotektjänst), a "zabiegi biblioterapeutyczne" kierowane są do szeroko rozumianej grupy "pacjentów". Pacjenci przebywający w szpitalachDużą rolę w pracy biblioterapeutycznej z osobami przebywającymi w szpitalach odgrywają biblioteki szpitalne składające się w praktyce z dwóch, czasami umieszczonych w odrębnych lokalach, bibliotek: jednej dla pacjentów i drugiej, medycznej, dla pracowników. Ważną funkcją biblioteki szpitalnej jest prowadzenie działalności informacyjnej dla pacjentów, czyli przekazywanie pacjentom i ich najbliższym informacji medycznych na temat danej choroby. Jest to działanie uzupełniające to, co lekarz i pielęgniarka zdążyli opowiedzieć o charakterze i przebiegu choroby oraz o metodach i przebiegu leczenia. Pełna świadomość i wiedza o stanie chorobowym uważana jest za jeden z ważnych czynników w procesie leczenia. Bibliotekę pacjentów można traktować jako bibliotekę ciągle poszukującą nowych form pracy, mającą swoje początki w działalności dobroczynnej i charytatywnej. Ważna rola biblioteki przyszpitalnej dla pacjentów doceniona została już w latach 20. XX wieku, kiedy to na jej rozwój przyznano z budżetu państwa stałą sumę pieniędzy. Biblioteka pacjentów, podlegająca w większości przypadków bibliotece publicznej, działa na zasadzie regularnych wyjazdów wózka z książkami, który odwiedza wszystkie oddziały szpitalne. W ten sposób nawiązuje się również kontakt z tymi, którzy nie mieli dotąd zwyczaju odwiedzania biblioteki. Praca w bibliotece dla pacjentów wymaga od personelu wysokich kwalifikacji. Wybór proponowanej pacjentowi książki czy kasety jest niezwykle ważny i odbywa się często przy współpracy personelu medycznego. Dla oddziałów psychiatrycznych biblioteka ma szczególne znaczenie jako miejsce spotkań i domowy salon w środowisku szpitalnym, miejsce, gdzie można czytać, posłuchać muzyki, zobaczyć wystawę i porozmawiać. Na oddziałach geriatrycznych i paliatywnych dużą popularnością cieszy się, jako uzupełnienie wypożyczania książek, tak zwana artoteka, czyli udostępniane do wypożyczania zbiory sztuki. Biblioteka małych pacjentów z oddziałów dziecięcych prowadzi często działalność ogólnokulturalną, gdzie wykorzystuje się teatr, film, czytanie baśni i terapię zabawą. Prowadzi ona również bliską współpracę ze szkołą i, tak jak w Malmö, z Centralą Pedagogiczną. Dobór lektury dla małych pacjentów, a zarazem młodych czytelników ma tu ogromne znaczenie. Środowisko szpitalne jest obce i budzi u wielu z nich lęk. Poczucie bezpieczeństwa, tak niezwykle ważne w procesie leczenia zdobywane jest za pomocą odnajdowania znanych, codziennych rzeczy, a książka może być jedną z nich. Wielu autorów, zarówno szwedzkich, jak i obcych, poświęciło swoją uwagę tematowi pobytu w szpitalu, od książeczek obrazkowych poprzez opowiadania i baśnie do powieści poświęconych różnego rodzaju chorobom i ludziom niepełnosprawnym. Biblioteki szpitalne korzystają często z tak zwanych storstilsböcker - książek drukowanych dużą czcionką, czyli powyżej 12 punktów. Początkowo książki z dużym drukiem wydawane były sporadycznie. Jednak duże zapotrzebowanie sprawiło, że wydawnictwa zainteresowały się tego typu edycjami i powstały takie serie jak: Biblioteka dużej czcionki, Duża czcionka oraz Biblioteka dużej książki wydawnictwa Samspråk. Wielu pacjentów przedkłada wydania z większym drukiem nad te normalne. Wybór tej lektury dokonywany jest najczęściej przez osoby starsze, mające kłopoty z koncentracją i wzrokiem. Przy zakupie tego typu książek pomocna jest opublikowana już w kilku wydaniach bibliografia przedmiotowa (I wyd. 1967 r.) zatytułowana Böcker med stor stil wybrana i opracowana przez Kerstin Lindberg. Do 1987 roku zawierała ona prawie 2000 wybranych i opatrzonych adnotacjami tytułów literatury pięknej i popularnonaukowej. Poza tym BTJ proponuje w ukazujących się co dwa tygodnie listach nowości również książki z dużą czcionką. Mniej więcej w połowie roku dołączana jest specjalna lista oferująca wszystkie dostępne w danym roku tytuły. Bardzo często obok wydawnictw z dużą czcionką nagrywa się książki na kasety lub płyty CD. Nie jest to ograniczone jedynie do tego typu książek, lecz obejmuje wszystkiego rodzaju wydawnictwa, a także prasę. Istnieją dwa rodzaje tych nagrań. Jednym z nich jest dostępna dla wszystkich kassettbok, CD-bok (książka na kasecie, książka na CD), gdzie tekst książki nagrany jest przez aktora lub autora. Jej produkcja finansowana jest poprzez sprzedaż i nie musi wiernie przedstawiać całego tekstu drukowanej książki. Drugi typ wykorzystywany między innymi przez biblioteki szpitalne, to tak zwana talbok (książka mówiona). Nagrana na kasetę magnetofonową czy CD musi wiernie oddawać tekst książki drukowanej. Książka mówiona dostępna jest tylko w bibliotece publicznej, w tym szpitalnej i szkolnej. Do jej używania mają prawo jedynie osoby z uszkodzeniami wzroku i słuchu, pacjenci z przewlekłymi chorobami, rekonwalescenci, afatycy, osoby upośledzone i niepełnosprawne oraz osoby mające kłopoty z pisaniem i czytaniem, m.in. dyslektycy. Innymi słowy osoby, które nie mogą lub mają kłopoty z odbieraniem tekstu drukowanego. Wydawanie książki mówionej objęte jest prawem autorskim, które zezwala na jej produkcję bez zgody autora. Rząd szwedzki postanowił, że produkcja książki mówionej powierzona zostanie w głównej mierze Talboks- och punktskriftsbiblioteket TPB (Biblioteka Książki Mówionej i Pisma Punktowego), Bibliotekstjänst (BTJ), bibliotekom regionalnym, Specialpedagogiska institutet SIT (Instytut Pedagogiki Specjalnej) oraz Inläsningstjänst. W formie książki mówionej wydawana jest również część gazet codziennych. Ta forma publikacji książki oferuje dużej grupie ludzi możliwość dostępu do treści literackich i informacyjnych. W ten sposób daje im uczucie pełnej wartości i uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym, co jest bardzo istotne w procesie leczenia zarówno chorób psychicznych, jak i związanych z dolegliwościami fizycznymi. Obok książki mówionej bardzo popularne są lättlästa böcker - książki łatwe w czytaniu. Charakteryzują się one łatwym językiem i prostą akcją. Z założenia są one w pierwszej kolejności przeznaczone dla osób, które nie mają nawyku czytelniczego, i w głównej mierze dla osób upośledzonych umysłowo. Biblioteki szpitalne używają ich jednak również dla rekonwalescentów po wylewach i osób starszych. Wydawaniem książek łatwych w czytaniu dla upośledzonych umysłowo dzieci i dorosłych zajmuje się wydawnictwo LL, zaś dla dzieci i młodzieży z problemami z czytaniem - Hegas, Gullhoj i Opal. Część produkcji wydawnictwa LL to skrócone i przystosowane do łatwego czytania pozycje klasyki szwedzkiej i obcej, literatura popularnonaukowa oraz specjalnie dla ich potrzeb pisana literatura piękna. Dwa razy do roku wydawany jest również katalog z aktualnie dostępnymi tytułami, gdzie oprócz krótkich komentarzy i zdjęć obwolut umieszczany jest również stopień trudności. Poziom 1. to książki z krótkimi zdaniami, prostymi słowami i licznymi ilustracjami. Książki z poziomu 2. charakteryzują się prostym przebiegiem akcji, łatwymi słowami i wyrażeniami znanymi z mowy potocznej oraz zawartością ilustracji. Poziom 3. oznacza książki zawierające dłuższe rozdziały, szerszy zasób słów, akcja książki może przebiegać w różnym czasie oraz przestrzeni i część z nich może nie mieć ilustracji. W tej samej, łatwej do czytania formie wydawany jest od 1984 roku również tygodnik 8 sidor zawierający najważniejsze wydarzenia polityczne, kulturalne i sportowe tygodnia. Raz w miesiącu ukazuje się 4-stronicowy dodatek na jakiś określony, aktualny temat. W pracy z pacjentem bardzo pomocne są również bibliografie przedmiotowe. Z kilku wydanych przez BTJ na szczególną uwagę zasługuje wybrana i opracowana przez Lene Jönsson i Barbro Selander bibliografia zatytułowana Människan i sjukdom och kris (Człowiek - choroba i kryzys). Zawiera ona ponad 600 tytułów powieści, zbiorów poezji i literatury popularnonaukowej, w których człowiek chory, przechodzący kryzys i załamanie stanowi centrum zainteresowania. Bibliografia zawiera około 100 haseł przedmiotowych, według których podzielono omawianą literaturę. Materiał podzielony jest na takie rozdziały jak: środowisko szpitalne, rodzina osoby chorej, choroby i niepełnosprawność, choroby psychiczne i kryzysy, nałogi, oczekiwanie na dziecko i poród oraz śmierć. Każda pozycja jest krótko opisana i zawiera informacje o tym, czy tytuł jest dostępny w formie książki mówionej. Bibliografia, która ukazała się już po raz czwarty, jest tworzona z myślą o personelu medycznym, nauczycielach, bibliotekarzach, pielęgniarkach i pracownikach socjalnych. Mieszkańcy ośrodków społecznych i domów starcówJuż w momencie kształcenia pielęgniarek i pracowników socjalnych zwraca się szczególną uwagę na znaczenie literatury pięknej w procesie leczenia i rekonwalescencji. Ulla Bolin - nauczycielka zajmująca się kształceniem pracowników socjalnych w Malmö högskola - pisze w jednym z artykułów, w jaki sposób wykorzystuje ona literaturę piękną w nauczaniu przyszłych pielęgniarek i pracowników socjalnych. Uważa ona, że obok literatury fachowej, dającej konkretną wiedzę, odpowiednio dobrana literatura piękna rozwija możliwości rozumienia procesów, zachowań i struktur myślenia oraz uczy wartości humanitarnych i empatii. Podaje tu ciekawy przykład Salomona Schulmana - lekarza i pisarza recenzującego książkę Ericha Fromma Sztuka słuchania. Jeśli naprawdę jesteś zainteresowany człowiekiem i jego nieświadomością, nie studiuj literatury naukowej, lecz czytaj Balzaca, czytaj Dostojewskiego, czytaj Kafkę. Z tych książek nauczysz się czegoś o człowieku, dużo więcej niż z literatury psychoanalitycznej[1]. Przygotowując swoich studentów, uczy ich ona oceny literatury z punktu widzenia terapeuty. Pytania, jakie między innymi zadaje, to np.: jakie uczucia wzbudza lektura, jak ja odbieram tekst, jak mogę się identyfikować z bohaterem, jaką rolę odgrywa bohater, jaką odgrywałby jako osoba zdrowa, jakie spojrzenie na osobę niepełnosprawną jest przekazywane w tej lekturze i - być może najważniejsze - co daje jej czytanie? Dla tak przygotowanych pracowników ośrodków opieki społecznej dla ludzi niepełnosprawnych, domów starców, zakładów karnych czy ośrodków dla ludzi z różnymi nałogami, praca z literaturą piękną jest czymś zupełnie naturalnym. Podobnie jak w bibliotekach szpitalnych, tak i w domach starców oraz ośrodkach opieki społecznej bardzo często korzysta się z książki mówionej i łatwej w czytaniu. Biblioteki publiczne świadczą też specjalne usługi tym placówkom. Przykładem tego jest wypożyczanie na dłuższy okres większej liczby książek, tak zwanych depozytów. Również dla tej grupy pacjentów, jak i dla ich opiekunów powstały specjalne bibliografie przedmiotowe, takie jak wspomniane wcześniej dla dorosłych Människan i sjukdom och kris oraz dla dzieci i młodzieży Fler än du ser : funktionshinder och handikapp i barn- och ungdomslitteraturen. Ta druga zawiera poza samą bibliografią również artykuły poświęcone pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną lub upośledzoną. W wielu przypadkach praca z tekstem książki połączona jest z działaniami praktycznymi, jak przedstawianie tekstu, rysowanie, malowanie, robienie collagu, praca z muzyką i obrazem, głośne czytanie czy opowiadanie. W celu lepszego zrozumienia używa się często tak zwanych dużych książek, które prowadzący pokazuje całej grupie, zaś dzieci mają przed sobą ich wersje normalnej wielkości. Duże książki używane są również do pracy z dziećmi, które mają kłopoty z motoryką i nie mogą sobie poradzić z małymi książkami obrazkowymi. Popularne są również książki, które dziecko może odkrywać za pomocą dotyku, węchu, smaku czy słuchu. Osoby chore i niepełnosprawne przebywające w domuOsoby chore, zmuszone do długotrwałego pobytu w domu stanowią tę grupę, która potrzebuje specjalnego dostępu do książek. Naprzeciw ich potrzebom wyszły biblioteki publiczne, organizując specjalny serwis pod nazwą Książka przychodzi. Polega on na bezpłatnym dostarczaniu zamówionych materiałów bezpośrednio na adres czytelnika. Wymiana książek następuje co cztery tygodnie lub, jak w niektórych przypadkach, trochę rzadziej. Transportem zajmuje się najczęściej personel biblioteczny, który odwiedza dom chorego własnym samochodem, choć czasami korzysta się z usług poczty i prywatnych firm dostawczych. Jedynie przesyłka pocztowa książki mówionej dla osób niewidomych i z poważnymi chorobami oczu jest bezpłatna. Serwis ten obarcza więc budżet biblioteki dość wysokimi kosztami, w związku z czym ciągle szuka się nowych rozwiązań. Kontakt z czytelnikiem odbywa się w różny sposób. Od listów z pojedynczymi zapytaniami, poprzez wielostronicowe listy z konkretnymi tytułami, do rozmów telefonicznych i zamówień internetowych. Część bibliotek prowadzi rejestr profilu czytelniczego swoich czytelników, co pomaga w doborze odpowiedniej lektury. Serwis Książka przychodzi jest niezwykle ceniony. Osoby korzystające z niego były przez wiele lat dobrymi czytelnikami i zmiana sytuacji życiowej uniemożliwiająca odwiedzanie biblioteki wywołuje frustracje i tęsknotę za czymś, do czego byli przyzwyczajeni. Książka przychodzi otwiera im na nowo drzwi biblioteki i daje uczucie pełnej wartości oraz współudziału w życiu społecznym i kulturalnym. Obok serwisu Książka przychodzi dostępnego jedynie dla grupy osób z udokumentowaną potrzebą korzystania z niego, istnieją również tak zwane bokbusy - bibliobusy. Pierwsza biblioteka na kółkach ruszyła w trasę w Borås w 1948 roku, a obecnie jest ich kilkaset. W głównej mierze trasa bibliobusu przebiega przez małe osady i wioski, tam, gdzie nie ma dostępu do biblioteki publicznej. Większe miasta, takie jak: Sztokholm, Göteborg i Malmö tworzą w swoich bibliotekach publicznych i ich filiach ruchome biblioteki różnej wielkości. Dzisiejsze bibliobusy to specjalnie budowane pojazdy, często wyposażone w toaletę i zaplecze gospodarcze z kuchenką i wodą. Dzięki nowoczesnej technice komunikacyjnej są one podłączone do katalogu i opcji rejestracji wypożyczeń, co oznacza szybszy i lepszy serwis dla czytelnika. Oferta bibliobusu zmieniła się w ostatnich czasach. Dostarcza on już nie tylko książki, ale oferuje również czasopisma, książkę łatwą w czytaniu, książkę mówioną, teatr kukiełkowy, czytanie baśni czy spotkania z autorami. Z bibliobusu mogą korzystać wszyscy mieszkańcy okręgu, który jest przez niego odwiedzany. Okazuje się jednak, że największa grupa, która go odwiedza, to dzieci, osoby starsze i chore, mające problemy z dotarciem do biblioteki publicznej. Same bibliobusy nie prowadzą zorganizowanych działań biblioterapeutycznych, ale już ich sama egzystencja daje osobom niepełnosprawnym, samotnym i chorym możliwość spotkania i rozmowy z innymi ludźmi, uczestniczenia we wspomnianych wcześniej imprezach kulturalnych oraz pomoc w wyborze odpowiedniej lektury. Biblioteki publiczne Szwecji są bardzo dobrze przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Oprócz omówionych wcześniej książek łatwych w czytaniu oraz książki mówionej wiele z nich dysponuje również specjalnym sprzętem z syntezą głosu czy też powiększającym normalny tekst. Pierwsze oddziały tworzone specjalnie dla dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności jako pierwsza w Szwecji, zainspirowana National Library for the Handicaped Child z Londynu, stworzyła biblioteka publiczna w Härnösand Äppelbibliotek (Biblioteka Jabłuszko). Jest to część biblioteki zaprojektowana jako pokój w pokoju. Odwiedzające je dziecko czuje się bezpiecznie i choć znajduje się wśród innych, to otoczenie dopasowane jest do jego potrzeb. Zbiory zawierają książki dla niewidomych, wideogramy w języku migowym, książki z dużą czcionką, książki łatwe w czytaniu oraz literaturę fachową dla dorosłych, którzy chcą dowiedzieć się więcej o różnego typu niepełnosprawnościach. Pomieszczenie jest poza tym wyposażone w urządzenia umożliwiające komunikację z wypożyczalnią. Äppelbibliotek z Härnösand dała początek powstawaniu "jabłuszkowych półek" również w innych bibliotekach publicznych, gdzie materiał dla dzieci niepełnosprawnych układany jest według sposobu komunikowania, np. język migowy, książki do wyczuwania, łatwe w czytaniu, o niepełnosprawnych. Wraz z eksplozją Internetu "jabłuszkowe półki" ukazały się również w wirtualnej formie, wchodząc w skład barnensbibliotek (www.barnensbibliotek.net). Warto w tym miejscu wspomnieć również o ciekawym projekcie Open Media Open Learning, który zrealizowano w latach 1997-1998. Jego kontynuacją było nowe przedsięwzięcie o nazwie Open Media/Open Learning - Zooming. Ostatecznie projekt został zakończony w 2001 roku. Jego koordynatorem była Biblioteka Publiczna w Göteborgu, przy której działało również centrum szkoleniowe, gdzie uczestnicy projektu mieli możliwość odbycia 6-miesięcznego kursu. Zawierał on takie elementy jak: technika komputerowa, biblioteka w społeczeństwie, wyszukiwanie informacji, pedagogika i marketing. Projekt będący częścią europejskiego programu socjalnego, którego zadaniem było zmniejszanie różnic socjalnych w społeczeństwie, czynił to między innymi poprzez kształcenie, stwarzanie miejsc pracy i praktyki dla osób niewidzących, niesłyszących, na wózkach inwalidzkich oraz innych grup mających problemy na rynku pracy. Jego celem było udostępnienie wszystkich źródeł informacji i kultury osobom w szerokim rozumieniu czytelniczo niepełnosprawnym. Odbywało się to poprzez organizowanie w bibliotekach warsztatów czytelniczych i pisarskich, które z czasem miały stać się ich stałą częścią. Drugim ważnym celem było zapewnienie nowych miejsc pracy dzięki stworzeniu nowego zawodu asystenta "open media". Jego zadaniem było wyszukiwanie w lokalnym społeczeństwie osób niepełnosprawnych czytelniczo, informowanie użytkowników indywidualnych i grupowych o możliwościach, jakie oferuje konkretna biblioteka, pomoc w korzystaniu z aparatury, branie udziału w codziennej pracy biblioteki oraz przyczynianie się do ciągłego jej rozwoju. Uczy on również użytkowników korzystania z różnych typów urządzeń i pomocy technicznych, katalogów bibliotecznych oraz wyszukiwania specjalnych stron internetowych. W Szwecji szacuje się, że 10% ludności ma jakąś z form niepełnosprawności czytelniczej. Może to być uszkodzenie wzroku, dysleksja, afazja, uszkodzenie mowy i języka czy też niepełnosprawność umysłowa. Dzięki technice można jednak przybliżyć tekst i obraz również tej grupie użytkowników. Biblioteki uczestniczące w projekcie stworzyły w części swojego lokalu (najczęściej w dziale książki mówionej) miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych, gdzie miały one dostęp do komputerów ze specjalnymi programami powiększającymi tekst, skanerami umożliwiającymi przenoszenie tekstu drukowanego do komputera, odczytującego go w powiększonej formie lub za pomocą syntezatora mowy oraz powiększających kamer umożliwiających oglądanie zdjęć i ilustracji. Projekt cieszył się dużą popularnością i spotkał się z zainteresowaniem nie tylko w środowisku bibliotekarskim, ale również wśród personelu medycznego, socjologów i pracowników biur pracy. Spośród 49 gmin okręgu Västra Götaland, 20 z nich zatrudniło na stałe tzw. "open media" asystentów, których rekrutacja wśród młodych niepełnosprawnych przebiegała we współpracy z biurem pracy w czasie trwania projektu. Pozytywny odbiór pozwala mieć nadzieję na ogólnokrajową akcję dającą możliwość kontynuowania tej pracy w całym kraju już poza ramami projektu. Dzieci, młodzież i dorośli z problemami z czytaniem i pisaniemGrupa objęta szczególną opieką to osoby, którym czytanie i pisanie sprawia kłopot. Należą tu między innymi dyslektycy, osoby z zespołem Aspergera, cierpiący na afazję, DAMP i autyzm. Zarówno biblioteki publiczne, jak i szkolne zajmują się szczególnie troskliwie tą właśnie grupą czytelników. Oprócz wspomnianych wcześniej książek łatwych w czytaniu oferuje się również książkę mówioną, zarówno w tradycyjnej formie kasety magnetofonowej lub płyty CD, jak i w coraz popularniejszej formie CD-ROM nagranej w formacie DAISY. System DAISY dostępny już w wielu krajach jest szwedzkim wynalazkiem i oznacza Digital Audiobaserat Informations System (cyfrowy oparty na dźwiękowym systemie informacyjnym). Książka mówiona nagrywana jest cyfrowo, co oznacza, że 50-godzinny dźwięk mieści się na jednej płycie kompaktowej. Jakość dźwięku jest tu dużo lepsza i w prosty sposób można się poruszać po tekście książki, co w praktyce oznacza proste przeskakiwanie między rozdziałami, rubrykami, stronami, rejestrami. W łatwy sposób można wyszukiwać wybrane strony i zapamiętywać je jako zakładki. Od 2001 roku wszystkie nowo ukazujące się książki mówione nagrywane są w formacie DAISY. Oblicza się, że do 2004 roku cała produkcja książki mówionej przejdzie już na ten system, co będzie oznaczało dostęp do 20 000 tytułów dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Do słuchania książek w formacie DAISY potrzebny jest specjalny odtwarzacz lub komputer. Obecnie w sprzedaży są cztery rodzaje takich odtwarzaczy, dwa z nich prostsze i dwa bardziej zaawansowane, posiadające przyciski z różnymi funkcjami oraz dźwiękową pomoc w obsłudze. Poza łatwym poruszaniem się w tekście można również zmienić ton, głośność oraz szybkość czytania. Do odczytywania DAISY w komputerze potrzebny jest specjalny program, który bezpłatnie można otrzymać z TPB (Biblioteka Książki Mówionej i Pisma Punktowego). Do czytania literatury pięknej nie trzeba jednak wykorzystywać wszystkich funkcji DAISY, dlatego też od wiosny 2002 roku sortuje się wszystkie pliki dźwiękowe DAISY tak, aby w przyszłości można ich było słuchać w MP3 i odtwarzaczach DVD. Da to możliwość szerszego zastosowania tej techniki, np. przez biblioteki szkolne, które unikną dużych nakładów finansowych, związanych z zakupem, drogich jak dotąd, odtwarzaczy DAISY. Książka mówiona, zarówno w tradycyjnej formie, jak i DAISY, może być wyprodukowana jako nagranie specjalne z muzyką, ilustracjami dźwiękowymi i przedstawieniem tekstu. Ten typ nagrań jest w pierwszej kolejności przygotowywany dla osób upośledzonych umysłowo. Dodatkowo zwolnione, wyraźne nagranie charakteryzuje w większości przypadków książki łatwe w czytaniu. Nagranie z określeniem literatura fachowa dla widzących oznacza natomiast nagranie tekstu książki popularnonaukowej zawierającej dużo ilustracji, w związku z czym niezbędne jest posiadanie również książki drukowanej. Lektor odwołuje się bowiem do odpowiednich ilustracji i ich podpisów. Książka mówiona do treningu w czytaniu nagrywana jest dla osób mających kłopoty z czytaniem. Tekst książki nagrany jest w dwóch szybkościach czytania: normalnej i wolniejszej, choć niekiedy nawet i dodatkowo wolnej. Książka mówiona do treningu w czytaniu dystrybuowana jest zawsze w pakiecie z książką drukowaną. Jak wynika z powyższej analizy pojęcie biblioterapii i jej zastosowanie jest w Szwecji bardzo szerokie. Wiele zabiegów terapeutycznych uważanych jest za działania oczywiste i włącza się je do normalnej pracy bibliotek. W działaniach biblioterapeutycznych niezwykle ważna jest dobra współpraca między biblioteką a szpitalem, ośrodkami opieki społecznej, domami starców oraz innymi tego typu placówkami. Ktoś kiedyś bardzo trafnie powiedział o pracy biblioterapeutycznej, że jest ona dla środowiska bibliotekarskiego rzeczą zupełnie naturalną, a dla środowiska opiekunów społecznych i służby zdrowia - tanią formą poprawy standardu życia osób szczególnej troski.
Przypisy:[1] BOHLIN, U. Vad ska man läsa för att kunna det man ska kunna? Om skönlitteratur i sociala omsorgsutbildningen. In Fler än du ser : funktionshinder och handikapp i barn- och ungdomslitteraturen.- Lund, BTJ 2001, s. 66. Bibliografia:
 | |
| | | |
| |||
| | ||