Nr 6/2002 (35), Biblioteki kościelne i teologiczne. Artykuł
| |
Nr 6/2002 (35), Biblioteki kościelne i teologiczne. Artykuł |
|
|
|
 |
|
|
|
Tomasz Makowski
|
|||
|
|
||
|
Pierwsze wydanieOpublikowany w 1988 roku przewodnik Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce zamykał, prowadzone od 1960 roku w Zakładzie Rękopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie, prace nad centralną ewidencją rękopisów w Polsce. Sporządzono wówczas kartotekę bibliotek państwowych i kościelnych z krótką charakterystyką i historią zbiorów. Na jej podstawie oraz opublikowanych przewodników prof. Stanisława Lorentza[1] i ks. dr. Romana Nira[2] oraz kartoteki muzeów znajdującej się w Ośrodku Dokumentacji Zabytków w Warszawie sporządzono listę bibliotek i muzeów posiadających rękopisy. W latach 1976-1981 przygotowano 247 haseł na podstawie odpowiedzi ankietowych, autorskich opracowań bibliotekarzy i opisów sporządzonych przez opracowującą całość Danutę Kamolową. Zbiory państwowe i prywatne zostały uzupełnione 70 hasłami kościelnymi opracowanymi przez Krystynę Muszyńską. Niewiele powstało podobnych prac na świecie. Nieporównanie mniej informacji dostarcza wydany w 1995 roku przewodnik po zbiorach angielskich Janet Foster i Julii Sheppard British archives. A guide to Archive Resources in the United Kingdom oraz wydany w 1992 roku przewodnik po zbiorach niemieckich Tilo Brandisa i Ingo Nothera Handbuch der Handschriftenbestände in der Bundesrepublik Deutschland. Obejmują one wszystkie instytucje posiadające rękopisy: biblioteki, archiwa, muzea, instytuty naukowe, kapituły i parafie. Inny układ i zakres informacji zawierają czeskie przewodniki Průvodce po rukopisných fondech v České Republice (Dil I: Rukopisné fondy zámeckých, hradnich a palácových knihoven Praha 1995, Dil II: Rukopisné fondy archivů v České Republice Praha 1998) i J. Hanzalovej Soupis osobnich pisemných pozůstalosti a rodinných archivů v České republice (Praha 1997). Uboższy charakter ma A Guide to Archives and Manuscripts in the United States Philipa M. Hamera (New Haven 1961). Drugie wydanieW 1998 roku Biblioteka Narodowa podjęła decyzję o drugim, znacznie rozszerzonym wydaniu Zbiorów rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce. Opracowania ponownie podjęła się Danuta Kamolowa przy współpracy Teresy Sieniateckiej. Opracowanie części kościelnej, po śmierci Krystyny Muszyńskiej w 1994 roku, powierzono autorowi niniejszego artykułu. W pierwszym wydaniu opracowano tylko 70% zbiorów Kościoła rzymskokatolickiego. Sporządzanie haseł kościelnych napotkało na wiele trudności. Brak katalogów i inwentarzy niemal wszystkich zbiorów, nie uporządkowanie nawet wstępne dużej części, klauzura oraz okoliczności polityczne nie skłaniające do ujawniania posiadanych zbiorów, stanowiły dużą przeszkodę w przygotowaniu opisów. W 1999 roku przygotowano bazę komputerową (w MAK-u), zawierającą adresy instytucji kościelnych posiadających rękopisy. Baza powstała na podstawie pierwszego wydania przewodnika, wydanego przez Bogumiła Łozińskiego w 1998 roku, pt. Leksykon zakonów w Polsce, przewodników opracowanych w Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim[3] oraz schematyzmów. Zindeksowana baza zawiera obecnie 835 rekordów. Rekordy zostały następnie uzupełnione informacjami o zachowanych rękopisach na podstawie: Słownika polskich teologów katolickich, Hagiografii polskiej, Katalogu zabytków sztuki w Polsce i innych. Na podstawie danych z przygotowanej bazy wysłano 730 ankiet do różnych instytucji kościelnych. Do 1 maja 2002 roku otrzymano 258 odpowiedzi. Do opracowania największych zbiorów kościelnych zaproszono ich opiekunów lub osoby dobrze je znające. Wszystkie zbiory jezuickie opracował ks. prof. Ludwik Grzebień (w Krakowie Biblioteka Naukowa Księży Jezuitów i Archiwum Prowincji Polski Południowej, w Warszawie: Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej, Biblioteka Bobolanum i Biblioteka Pisarzy, oraz kolegium i nowicjat w Starej Wsi, rezydencja w Kłodzku). Opracowanie zbiorów reformackich powierzono o. dr. Anzelmowi Januszowi Szteinkemu[4] , a paulińskich o. prof. Januszowi Zbudniewkowi. Ponadto Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie - ks. dr Marianowi Aleksandrowiczowi, kapucyńskie Centrum Duchowości "Honoratianum" w Zakroczymiu - o. dr. Rolandowi Prejsowi (dwa zbiory: Archiwum i Biblioteka Prowincjalna Warszawskiej Prowincji Kapucynów), zbiory opactwa benedyktynek w Żarnowcu - s. Małgorzacie Borkowskiej, Archiwum Archidiecezjalne oraz Oddział Rękopisów i Starodruków Biblioteki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznania - Agnieszce Dzikowskiej, Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach - dr Halinie Dudale. Część haseł została lub zostanie opracowana przez redaktora. Wśród nich znajdują się, m.in.: archiwum franciszkanek służebnic Krzyża w Laskach[5], archiwum karmelitów bosych w Czernej koło Krakowa i archiwum franciszkanów konwentualnych w Krakowie. Dla zbiorów kościelnych postanowiono wydzielić osobny tom. Zadecydował o tym przede wszystkim inny zakres doboru haseł. Część świecka została ograniczona do zbiorów niearchiwalnych, czyli głównie bibliotek i muzeów. Dla archiwów pozostających pod opieką Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w 1998 roku Andrzej Biernat i Anna Laszuk wydali Archiwa państwowe w Polsce. Przewodnik po zasobach, obejmujący opis zasobów 88 archiwów jej podległych. Zastosowanie identycznego założenia wykluczyłoby niemal wszystkie jednostki kościelne posiadające rękopisy. Najczęściej bowiem, zasadą podziału zbiorów kościelnych jest rozdzielenie mechaniczne rękopisów i druków. Pierwsze są przekazywane do archiwów, drugie do bibliotek. Prawie wszystkie kościelne kolekcje rękopiśmienne znajdują się w archiwach, dlatego postanowiono rozszerzyć o nie część kościelną. Uwzględnienie archiwów postawiło przed opracowującym podstawowy problem tzw. rękopisów archiwalnych, czyli akt i dokumentów będących wytworem kancelarii. Te zbiory nie są przedmiotem naszego zainteresowania. Postanowiono dokonać jasnego podziału na rękopisy kancelaryjne i niekancelaryjne. Pierwsze są tylko wzmiankowane, zaś drugie dokładnie omawiane. Poważną przeszkodą jest fizyczne pozostawanie wielu rękopisów niekancelaryjnych wśród akt. Najczęściej spuścizny osób są dołączone do ich teczek personalnych np. wiersze lub notatki z rekolekcji, albo prywatną korespondencję można znaleźć przemieszaną w teczce lub teczkach personalnych. Niewiele zarejestrowano zbiorów, w których wydzielono dział spuścizn. Jedno z ciekawszych archiwum sióstr franciszkanek służebnic Krzyża w Laskach bardzo obszerne często spuścizny przechowuje według układu dziesiętnego przygotowanego przez s. Vianeję Szachno pod kierunkiem ks. prof. Stanisława Librowskiego. Faktycznie dział ten stanowi ponad połowę całego zasobu archiwum. Wydaje się słuszne pozostawianie przez obecną archiwistkę - s. Rut Wosiek - zastanego układu. Logiczne ułożenie spuścizn oraz ich prawidłowe i jasne uporządkowanie pozwala na łatwe wyszukiwanie potrzebnych materiałów. Współpraca przy sporządzaniu hasełWspółpraca z bibliotekarzami i archiwistami kościelnymi różni się zasadniczo od analogicznych kontaktów z ich kolegami w instytucjach świeckich. Należy pamiętać, że celem istnienia klasztorów, diecezji i parafii nie jest opracowanie rękopisów, jakie pozostawili ich poprzednicy, ale bieżąca działalność duszpasterska, realizacja charyzmatów i modlitwa. Często jest to przypominane. Zatem rzadko zdarza się, aby przełożeni decydowali się na zwolnienie kogoś ze zwykłych obowiązków i powierzenie opieki nad archiwum lub biblioteką. Niektórymi przełożonymi kieruje brak wystarczającej liczby pracowników, innymi brak świadomości wagi zachowanych źródeł. Często archiwa i biblioteki powierzone są historykom obarczonym wieloma innymi obowiązkami i zobowiązaniami, zdarza się, że ludziom przypadkowym, zazwyczaj jednak obdarzonym dobrą wolą. Na pierwszą ankietę otrzymaliśmy w większości odpowiedzi stwierdzające brak poszukiwanych przez nas zbiorów, lub wręcz odmowne (np. archiwum braci Serca Jezusowego w Puszczykowie). Wiele ankiet pozostawiono bez odpowiedzi. Dopiero na powtórny list, wyjaśniający dodatkowo cel naszego przedsięwzięcia i często zawierający pytania dotyczące konkretnych rękopisów lub kolekcji, otrzymywaliśmy odpowiedź. Czasem pomagała rozmowa osobista lub telefoniczna. Powściągliwość w ujawnianiu informacji o zbiorach wystąpiła nie tylko w Kościele rzymskokatolickim, ale w innych kościołach i związkach wyznaniowych. Chlubnymi wyjątkami są Biblioteka im. Tschammera w Cieszynie należąca do parafii ewangelicko-augsburskiej i Biblioteka Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie. Nadsyłane odpowiedzi bardzo często wymagały gruntownego opracowania redakcyjnego i zawierały odpowiedzi ogólnikowe, pomijające ważne informacje, np. o proweniencjach lub stosunku do oryginału (autograf lub kopia), często są to spisy ważniejszych rękopisów. Zdarzyło się kilka razy przesłanie kserokopii inwentarza. Prawie zawsze trzeba zapoznać się z literaturą na temat opisywanego zakonu lub diecezji. Dużym problemem jest porozumienie się w zakresie terminologii: rękopis, maszynopis, maszynopis powielony, spuścizna, dokumenty osobiste. Często rękopisy traktowane są jako teksty bezwartościowe. Opracowanie hasła często wymaga uporządkowania zbioru (np. trwają prace inwentaryzacyjne w klasztorze norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie), jego wstępne rozpoznanie, a nawet scalenie rękopisów klasztornych w głównym domu (np. o. dr Anzelm Janusz Szteinke zebrał w klasztorze krakowskim rękopisy przechowywane w domach reformackich w całej Polsce). Zakończenie prac nad redakcją zebranych informacji i opracowaniem całości planuje się na początek 2003 roku. Zestawienie indeksów i związana z nią weryfikacja haseł zapewne zajmie cały 2003 rok. Typologia zbiorówWstępnie podsumowując można podzielić zbiory Kościoła rzymskokatolickiego na: diecezjalne, zakonne i wyższych uczelni. Wśród diecezjalnych znajdują się: archiwa i biblioteki diecezjalne oraz biblioteki: kapitulne, seminaryjne, parafialne. Zbiory zakonów męskich i żeńskich można podzielić podobnie na: generalne, prowincjonalne i klasztorne. Wśród zbiorów akademickich należy wymienić biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (dawnej Akademii Teologii Katolickiej) w Warszawie, Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie oraz Papieskich Wydziałów Teologicznych. Z dotychczas opracowanych największe zbiory wydają się posiadać: Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (ok. 30 000 jednostek), urszulanki Unii Rzymskiej w Krakowie (ponad 6 000 jednostek), karmelici bosi w Czernej (ok. 3 700 jednostek), archiwum (ponad 3 000 jednostek) i Biblioteka Naukowa Księży Jezuitów w Krakowie (ok. 2 000 jednostek), archiwum franciszkanek służebnic Krzyża w Laskach (ponad 1000 jednostek). Duże zbiory wydają się posiadać: paulini na Jasnej Górze, niepokalanki w Szymanowie, franciszkanie konwentualni w Niepokalanowie, bernardyni, dominikanie, reformaci w Krakowie, cystersi w Mogile, Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie. Geograficznie największe i najcenniejsze zbiory znajdują się w Krakowie. Znacznie mniejsze znajdują się w Warszawie, Poznaniu, Przemyślu, Tarnowie i Wrocławiu. |
|
|
Przypisy1. S. Lorentz: Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce. Warszawa 1971. 2. R. Nir: Informator o archiwach, bibliotekach i muzeach kościelnych w Polsce. "Chrześcijanin w Świecie". 1977 nr 54, s. 62-86; R. Nir: Informator o bibliotekach kościelnych w Polsce. "Chrześcijanin w Świecie" 1977 nr 56-57, s. 199-227. 3. M. Dębowska: Informator o archiwach Kościoła katolickiego w Polsce: Archiwa diecezjalne i archiwa kapituł katedralnych (stan z 30 VI 1995 r.). "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" - 1995, s. 365-431; M. Dębowska: Informator o archiwach zakonnych w Polsce. Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 1998, s. 15-99; M. Dębowska, J. Giela: Informator o muzeach kościelnych w Polsce. Archiwa, biblioteki i Muzea Kościelne 1993, s. 313-378. 4. Wcześniej zostały zgromadzone w domu krakowskim. 5. Oprócz archiwum klasztornego w Laskach znajduje się Archiwum Historyczne i Pracownia im. Tadeusza Czackiego, Biblioteka Tyflologiczna oraz archiwum Towarzystwa Opieki Nad Ociemniałymi. Ponadto w klasztorze na ul. Piwnej w Warszawie przechowywane jest archiwum Założycielki m. Elżbiety Róży Czackiej i archiwum Ioannicum. 
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
||
