Dorota Czarnocka-Cieciura

Centralna Biblioteka Matematyczna, Instytut Matematyczny PAN

D.Czarnocka@impan.gov.pl

Język haseł przedmiotowych KABA a Mathematics Subject Classification

Słowa kluczowe

Katalogowanie przedmiotowe, katalogowanie rzeczowe, słownictwo matematyczne, Mathematics Subject Classification, KABA

Keywords

Classification, subject classification, mathematical keywords, Mathematics Subject Classification, KABA

Abstrakt

Początki i bieżąca działalność twórców Mathematics Subject Classification (MSC). Korzyści dla środowiska matematycznego istnienia klasyfikacji MSC oraz zakres wykorzystania klasyfikacji MSC przez to środowisko. Udział klasyfikacji MSC w czasopismach matematycznych i matematycznych bazach bibliograficznych. Charakterystyka klasyfikacji MSC oraz różnice pomiędzy klasyfikacją MSC a językiem haseł przedmiotowych KABA. Komu potrzebna jest klasyfikacja MSC, a komu potrzebny jest zbiór haseł matematycznych języka przedmiotowego KABA.

Abstract

The beginnings of MSC and the current activity of its founders. The benefits of MSC for the mathematical community and the ways in which it is used by mathematicians. The use of MSC in mathematical journals and bibliographical databases related to mathematics. A description of MSC and the differences between MSC and KABA, a language of subject entries. Who needs MSC and who is better served by math entries of the subject language KABA.

Wstęp

W niniejszym opracowaniu porównam język haseł przedmiotowych KABA z klasyfikacją stosowaną w świecie matematycznym.
Język haseł przedmiotowych KABA powstał dla zobrazowania zasobów bibliotek uczelnianych. Chodziło o przekazanie informacji o zasobie będącym przeglądem całej literatury bez określania, jakiemu czytelnikowi ma ten przegląd służyć, czy też jakiemu rodzajowi literatury mamy się przyglądać.
Zastanówmy się jednak, co stanie się, gdy będziemy mieć do czynienia z bardzo wyrafinowanym czytelnikiem, którego wymagania są bardzo wysokie i specjalistyczne. Wybrałam temat najbliższy moim doświadczeniom zarówno poprzez kierunek mojego wykształcenia, jak i mojej 25-letniej pracy w Centralnej Bibliotece Matematycznej. Opracowanie niniejsze przybliży temat klasyfikacji matematycznej.

Rozdział 1. Historia powstania Mathematics Subject Classification

Warto zacząć od postawienia pytania, co to jest Mathematics Subject Classification?
Zacznijmy od definicji podawanej na stronie internetowej:
Mathematics Subject Classification (MSC) jest numeryczną klasyfikacją, której schemat powstał w American Mathematical Society. Jest trzystopniowa. Obejmuje swoim zakresem wszystkie działy matematyki i jej zastosowań oraz powiązań między nimi[1].
Dwie najważniejsze matematyczne bazy bibliograficzne: MathSciNet (Mathematical Reviews) i Zentralblatt MATH opierają się na klasyfikacji MSC i posiadają indeksy wyszukujące według numerów MSC. Ten fakt spowodował, że większość liczących się czasopism matematycznych żąda od autorów nadsyłania prac wraz z umieszczoną przy nich klasyfikacją MSC.

Nasuwa się następne pytanie: kto stworzył MSC i kiedy?
Pierwsza wersja Mathematics Subject Classification powstała w 1959 r. w wyniku porozumienia edytorów dwóch czasopism bibliograficznych: amerykańskiego Mathematical Reviews i niemieckiego Zentralblatt für Mathematik.
Ponieważ matematyka, jak każda nauka, rozwija się, trzeba było wraz z jej rozwojem zmieniać i rozbudowywać w samej klasyfikacji pewne jej działy, inne łączyć. Nie można tego robić w sposób ciągły, gdyż klasyfikacja musi być stabilna. Zdecydowano się więc na wprowadzanie zmian do klasyfikacji MSC co parę lat, tworząc kolejne edycje klasyfikacji. Po 1959 r. wychodziły kolejne wersje MSC w latach: 1972, 1980, 1985/86, 1991, 2000.
MSC zawierała (od 1959 do 1985 r.) 60 głównych sekcji, 1436 haseł, w 1986 r. dodano jedną sekcję, a od 2000 r. MSC posiada 63 sekcje główne i zawiera 5590 haseł.
Wróćmy jednak do twórców MSC. Wiemy już, ze twórcami MSC są edytorzy czasopism bibliograficznych Mathematical Reviews i Zentralblatt für Mathematics. Powiedzmy o nich parę słów, by sprawdzić, dlaczego są tak ważne w środowisku matematycznym.

Mathematical Reviews jest czasopismem bibliograficznym, które powstało w 1940 r. z inicjatywy American Mathematical Society. Zawiera dane bibliograficzne o artykułach i książkach matematycznych, które powstały po 1940 r. Baza omawia i recenzuje około 2 miliony artykułów matematycznych z całego świata. Obecnie rocznie przybywa około 65 000 recenzji artykułów i książek. Baza jest dostępna w Internecie pod nazwą MathSciNet. W Polsce dostęp do niej mają wszystkie wydziały matematyki większych uniwersytetów oraz Instytut Matematyczny PAN w ramach konsorcjum prowadzonego przez prof. D. Simsona z Torunia.
Mówiąc o Mathematics Subject Classification, nie sposób nie wspomnieć o AMS. American Mathematical Society jest towarzystwem matematycznym, które powstało początkowo jako New York Mathematical Society w 1888 r. Pomysł na przekształcenie go w narodowe towarzystwo matematyczne powstał podczas International Mathematical Congress w Chicago w 1893 r. Obecną nazwę American Mathematical Society nosi od 1 lipca 1894 r.

Zentralblatt für Mathematics jest najdłużej na świecie działającym serwisem bibliograficznym zawierającym ścisłą matematykę i jej zastosowania, stworzonym przez wydawnictwo Springer. Obejmuje, wraz ze swoją poprzedniczką Jahrbuch über die Fortschritte der Mathematik, okres od 1868 r. do chwili obecnej. Zawiera ponad 2 miliony recenzji z artykułów z ponad 2300 tytułów czasopism i serii. Baza jest dostępna w Internecie pod nazwą Zantralblatt MATH. W Polsce dostęp do niej ma około 10 wydziałów matematyki większych uniwersytetów oraz Instytut Matematyczny PAN w ramach konsorcjum prowadzonego przez ICM.

Rozdział 2. Opis Mathematics Subject Classification

Przyjrzyjmy się budowie Mathematics Subject Classification. Jest to klasyfikacja trzystopniowa, oparta na pięciu znakach: dwóch cyfrach, literze i znowu dwóch cyfrach. Pierwszy poziom, dwucyfrowy, najogólniejszy, zawiera 63 sekcje (zobacz Skan 1).

Skan 1. Tablica klasyfikacji MSC na pierwszym poziomie zawierająca 63 sekcje

Zauważmy, że klasyfikacja jest otwarta i posiada niezapełnione jeszcze miejsca, np. na pierwszym poziomie klasyfikacji nie istnieją obecnie sekcje 02, 07, 09, 10 itd. Pozwoli to w przyszłości dodać nową sekcję lub wydzielić ją z już istniejących. Podobnie jest na drugim i trzecim poziomie.
Przyglądnijmy się sekcji „teorii liczb”. Na pierwszym poziomie teorię liczb zapiszemy następująco:
     Przykład: 11-XX Number Theory
Na drugim poziomie tej klasyfikacji teoria liczb posiada 26 działów (zobacz Skan 2). W każdym z nich znak „–” zastępuje litera. Przyjrzyjmy się jednemu z tych działów „równaniom diofantycznym”:
     Przykład: 11DXX Diophantine equations

Skan 2. Tablica klasyfikacji MSC na drugim poziomie zawierająca 26 działów

Na trzecim poziomie równania diofantyczne mają 15 poddziałów (zobacz Skan 3). Numeracja ich jest zbudowana poprzez zastąpienie znaków „XX” z poprzedniego poziomu dwoma cyframi i tak możemy w ostateczności otrzymać np. wąski dział zajmujący się „liczbami wymiernymi jako sumą ułamków”:
     Przykład: 11D68 Rational numbers as sums of fractions

Warto zauważyć, że klasyfikacja jednego działu, jakim jest teoria liczb, obejmuje w Mathematics Subject Classification 268 poddziałów. W rozdziale 3. przyjrzymy się, jak wygląda ten sam dział matematyki opisany językiem haseł przedmiotowych KABA.

Skan 3. Tablica klasyfikacji MSC na trzecim poziomie zawierająca 15 poddziałów

Warto sobie uświadomić, kto używa Mathematical Subject Classification.
MSC wprowadziły do swoich czasopism z zakresu matematyki największe wydawnictwa: Springer, Elsevier, Oxford, Cambridge oraz oczywiście American Mathematical Society, European Mathematical Society i inne, mniejsze wydawnictwa, zarówno uczelniane, jak i związane z narodowymi towarzystwami matematycznymi.
Nawet jeśli klasyfikacja MSC nie jest wydrukowana w zeszycie czasopisma matematycznego, to i tak można ją znaleźć przy artykule omawianym w MathSciNet lub Zentralblatt MATH. Obecnie dość trudno jest znaleźć czasopismo matematyczne, które nie posługuje się klasyfikacją MSC, bądź którego artykuły nie są zamieszczane w MathSciNet lub Zentralblatt MATH. Troszkę inaczej jest z książkami, gdyż są one zamieszczane w bazach bibliograficznych z pewnym opóźnieniem związanym z przygotowaniem recenzji. Czasami opóźnienie sięga dwóch, trzech lat. Decydując się na używanie klasyfikacji MSC w katalogu bibliotecznym, często trzeba tę klasyfikację do danej książki przydzielić bądź spokojnie poczekać, aż pojawi się jej recenzja w MathSciNet lub Zentralblatt MATH.
Mathematical Subject Classification w Polsce.
Polscy matematycy, jak wszyscy matematycy na świecie, podpisują swoje prace numerem klasyfikacji, który odpowiada dziedzinie matematyki, którą się zajmują. Matematycy polscy posługują się tą klasyfikacją, próbując wyszukać interesujące ich prace w najróżniejszych, matematycznych bazach danych (nauczyło ich tego korzystanie z MathSciNet oraz Zentralblatt MATH oraz korzystanie z katalogów komputerowych bibliotek zachodnich).
Polskie biblioteki matematyczne Uniwersytetu Warszawskiego, Jagiellońskiego, Toruńskiego, Wrocławskiego, Poznańskiego, Gdańskiego, Łódzkiego i innych oraz Centralna Biblioteka Matematyczna tworzyły u siebie katalogi z klasyfikacją rzeczową według MSC lub na bazie klasyfikacji MSC.

Rozdział 3. Matematyka opisywana językiem haseł przedmiotowych KABA

Hasła matematyczne stosowane w języku KABA są bardzo ogólne. Przykład teorii liczb wcześniej prezentowany z klasyfikacji MSC ma następujące odniesienia w języku KABA:

• Algebraiczna teoria liczb – informatyka.
• Algebraiczna teoria liczb – informatyka – podręczniki akademickie.
• Algebraiczna teoria liczb – konferencje
• Algebraiczna teoria liczb – podręczniki akademickie
• Algebraiczna teoria liczb – zadania i ćwiczenia.
• Kombinatoryczna teoria liczb
• Kombinatoryczna teoria liczb – podręczniki akademickie
• Probabilistyczna teoria liczb
• Teoria liczb
• Teoria liczb – czasopisma
• Teoria liczb – historia
• Teoria liczb – informatyka
• Teoria liczb – informatyka – konferencje .
• Teoria liczb – konferencje .
• Teoria liczb – podręczniki
• Teoria liczb – podręczniki akademickie
• Teoria liczb – podręczniki dla szkół średnich.
• Teoria liczb – średniowiecze
• Teoria liczb – wydawnictwa popularne
• Teoria liczb – zadania i ćwiczenia.
• Teoria probabilistyczna liczb.

W porównaniu z 268 poddziałami w MSC nie jest to zbyt zróżnicowany poziom, a już na pewno nie jest poziomem różnicującym poważną literaturę matematyczną w zakresie teorii liczb. Warto w tym miejscu zauważyć:

komu potrzebne są matematyczne hasła w języku KABA:

• na pewno chętnie skorzystają z nich uczniowie, nauczyciele, historycy lub humaniści, niezwiązani z matematyką.

komu, niestety, nie przydadzą się te hasła:

• nie przydadzą się one naukowcom: matematykom, fizykom, pracownikom nauk ścisłych i technicznych

Uwagi końcowe

Baza NUKAT jest świetnym narzędziem pracy dla różnych użytkowników. Czytelnicy uzyskują dzięki niej nareszcie dokładne dane o zasobach polskich bibliotek. Bibliotekarze mają gotowe narzędzie pracy w trudnej dziedzinie opracowania zbiorów. Postarajmy się jednak rozszerzać krąg zainteresowanych tą bazą. Zainteresujmy bazą uczonych, naukowców polskich. Wprowadzając do bazy powszechnie na świecie stosowaną klasyfikację MSC, umożliwimy korzystanie z bazy NUKAT pracownikom nauk ścisłych i bibliotekarzy polskich bibliotek matematycznych.
Dajmy uczonym narzędzie ułatwiające im pracę, pozwólmy na równoległe stosowanie w bazie NUKAT języka KABA i Mathematics Subject Classification.

Przypisy:

[1] 2000 Mathematics Subject Classification [on-line]. [dostęp 18 września 2006]. Dostępne w Word Wide Web: http://www.ams.org/msc/.