Nr 4/2001 (22)    Architektura bibliotek. Artykuł

Ewa Kobierska-Maciuszko,
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

Współczesne budynki biblioteczne w pracach LIBER Architecture Group

Liga Europejskich Bibliotek Naukowych (LIBER) powstała w 1971 roku pod auspicjami Rady Europy, jako stowarzyszenie europejskich bibliotek naukowych - obecnie z ponad 30 krajów. Celem nadrzędnym tej organizacji jest aktywne promowanie współpracy pomiędzy bibliotekami i organizacjami bibliotekarskimi oraz wspieranie funkcjonowania ponadnarodowej sieci bibliotek naukowych. LIBER ściśle współpracuje z innymi organizacjami bibliotekarskimi, zwłaszcza z IFLA. Zapewnia to niezbędny przepływ informacji i współpracę pomiędzy bibliotekarstwem europejskim i pozaeuropejskim. Przede wszystkim chodzi o kontakty z bibliotekarstwem amerykańskim, które w II połowie XX wieku narzuciło tradycyjnemu bibliotekarstwu akademickiemu anglosaski model biblioteki otwartej tak dalece, że został on przyjęty za własny w większości krajów europejskich.

Grupa ekspertów architektów znajdująca się w strukturze sekcji Library Management and Administration powstała na początku lat 90. Kieruje nią dyrektor Dolnosaksońskiej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Getyndze prof. Elmar Mittler. Członkami grupy są bibliotekarze i architekci, którzy znaczną część życia zawodowego poświęcili problemowi projektowania i budowy budynków bibliotecznych. Celem działania grupy jest pomoc w wymianie doświadczeń, dotyczących budowania nowych gmachów bibliotecznych (a także dokumentacja tych budynków), ponieważ są to przedsięwzięcia, które zdarzają się nie częściej niż raz na jedno pokolenie danej społeczności bibliotekarskiej.

	Dolnosaksońska i Uniwersytecka Biblioteka w Getyndze

Najbardziej intensywnym przejawem działalności tej grupy są organizowane - co dwa lata - międzynarodowe seminaria skupiające architektów i bibliotekarzy, integrujące te dwa środowiska pod hasłem funkcjonalności i nowoczesności budynków bibliotecznych i stwarzające wspaniałą okazję do uczenia się i wymiany doświadczeń.

Po raz pierwszy uczestniczyłam w takim seminarium w Paryżu w 1996 roku. Temat spotkania - The postmodern library: between functionality and aesthetics -miał bardzo silną konotację architektoniczną; wzbudził więc duże zainteresowanie w gronie architektów. Programowe wystąpienia analizowały problemy rozwoju architektury bibliotecznej w Europie w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Nie muszę dodawać, że dla kilku bibliotekarzy z Polski temat wydawał się abstrakcyjny, ponieważ to samo dwudziestolecie (1975 - 1995), które w Europie Zachodniej było okresem intensywnego rozwoju bibliotekarstwa w każdym jego aspekcie, także architektonicznym, w naszej części Starego Kontynentu upłynęło.... wszyscy wiemy na czym. Oczywiście, "intensywność rozwoju" jest raczej pojęciem względnym i to nie tylko z perspektywy polskiej. Wystarczy porównać dane z USA i Wielkiej Brytanii.

Tak zwany "raport Atkinsona", dotyczący rozwoju budownictwa bibliotecznego w Wielkiej Brytanii mówi, że w latach 1978 - 1988 w kraju tym powierzchnia bibliotek akademickich powiększyła się o 81 tys. m2 i na pierwszy rzut oka wydaje się, że to dużo. Nie jest też tak, że czytelnicy brytyjscy odczuwają niedosyt bibliotek. Nie jest to możliwe przy przyjętych tam w bibliotekach akademickich normach dotyczących powierzchni bibliotek : jedno miejsce pracy (z komputerem) o wymiarach od 2,3 m2 do 3,9 m2 dla sześciu zarejestrowanych czytelników. Natomiast w USA, w dziesięcioleciu wcześniejszym (1967 - 1976), wybudowano 647 nowych bibliotek o łącznej powierzchni 3 400 tys. m2. Mimo tej przytłaczającej różnicy ilościowej, to właśnie brytyjski architekt Harry Faulkner-Brown, twórca kilkunastu gmachów bibliotecznych, jest autorem 10 zasad, które ukształtowały współczesne wyobrażenie o prawidłowym projektowaniu i właściwym organizowaniu budynków bibliotecznych. Według tych zasad znanych w literaturze przedmiotu jako Harry Faulkner-Brown's Ten Commandments [1], "dobry" budynek biblioteczny powinien być:

• elastyczny (flexible), czyli oparty na jednym module konstrukcyjnym, zapewniającym jednakową wytrzymałość stropów w całym budynku, czyli pełną zdolność przystosowywania się do zmian przestrzennych i organizacyjnych;

Biblioteka Uniwersytecka w Madrycie

 

• zwarty (compact), z dogodnymi drogami komunikacyjnymi, do łatwego i szybkiego przemieszczania się czytelników, personelu i książek (budynek na rzucie wydłużonego prostokąta jest gorszym rozwiązaniem niż na rzucie kwadratu);

	Biblioteka Prawa i Nauk Ekonomicznych w Montpellier

• dostępny (accessible), zarówno z zewnątrz do wewnątrz, jak i z głównego wejścia budynku do wszystkich ważnych dla czytelnika obszarów (przestrzeń, do której wchodzi czytelnik powinna być 'drogowskazem' sama przez się, powinna sama prowadzić czytelnika);

Biblioteka Instytutu Pasteura w Paryżu

	Biblioteka Uniwersytecka   w Warszawie

 

• rozszerzalny/rozciągliwy (extendible), zdolny do rozwoju przestrzennego, tak aby w miarę potrzeb można było rozbudować budynek, nie rujnując przy okazji istniejącej całości;

 

Biblioteka Jagiellońska w rozbudowie

 

• zróżnicowany (varied) pod względem warunków pracy i wieloaspektowego dostępu do informacji;

Biblioteka Uniwersytetu w Dijon

Metz, Biblioteka Miejska po rozbudowie

 

• zorganizowany (organised), czyli dający łatwy i szybki kontakt czytelnika z książką i dostęp do wszystkich usług bibliotecznych i informacyjnych;

Lady biblioteczne w Montpellier i Arras

 

• wygodny (comfortable), bo praca, tak czytelnika, jak i bibliotekarza w dobrych warunkach przestrzennych jest bardziej efektywna;

	Miejsca pracy bibliotekarzy w Lille i Montpellier
Biblioteki Uniwersyteckie w Nottingham i w Strasbourgu - "celki"

• zapewniający stałe warunki środowiskowe i mikroklimatyczne (constant in environment) konieczne dla ochrony i zachowania stanu fizycznego zbiorów bibliotecznych;
• bezpieczny dla czytelników, personelu i zbiorów (secure) - personel powinien kontrolować zachowania czytelników i przewidzieć sytuacje zagrażające zbiorom;
• ekonomiczny w eksploatacji (economic) - biblioteka powinna być wybudowana i eksploatowana przy minimum środków finansowych i ludzkich.

Powyższe zasady to swoista "biblia" projektantów budynków bibliotecznych, zarówno architektów, jak i bibliotekarzy, aczkolwiek niektóre aspekty są wspólne dla wszystkich budynków użyteczności publicznej. Oczywiście w ciągu kolejnych dni obrad seminarium paryskiego te ogólne zasady zostały przełożone na plan bardziej szczegółowy, uwzględniający wiele aspektów technicznych, ilustrowanych konkretnymi przykładami budynków bibliotecznych. Na przykład: problem kolizji oświetlenia naturalnego i sztucznego w bibliotekach "przezroczystych" w sensie dosłownym (szklane elewacje) i przenośnym (topograficzna czytelność budynku). Tu mieści się zapewnienie łatwości znalezienia kierunku w otwartym wnętrzu (przezroczystość informacyjna), czy też dostępność dla niepełnosprawnych, inna dla osób na wózkach inwalidzkich, inna dla czytelników niewidzących i niedowidzących.

Po prezentacji sztandarowych przykładów współczesnego budownictwa bibliotecznego, takich jak: Biblioteka Uniwersytecka w Getyndze, Biblioteka Instytutu Pasteura w Paryżu, Biblioteka Uniwersytecka w Brukseli, przedstawiłyśmy, wraz z architektem wnętrz Anną Chmurą, projekt nowego gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW). Pomimo tego, że był on przedstawiony za pomocą bardzo skromnych środków (plansze z rysunkami, bez prezentacji komputerowej), trzeba przyznać, że został przyjęty entuzjastycznie. Wtedy też pojawił się pomysł, aby jedno z następnych seminariów zorganizować już w nowym gmachu BUW.

Kolejne seminarium - pod hasłem The multifunctional library - odbyło się w roku 1998 w Londynie i zdominowane zostało problematyką projektowania i budowy bibliotek narodowych, na przykładzie British Library. Projekt tego gmachu był przez 25 lat wielokrotnie zmieniany, również w trakcie budowy, prowadzonej z wielkimi trudnościami finansowymi. Zwarta, ceglasta bryła British Library kryje nowoczesną bibliotekę i funkcjonalne wnętrze z częstymi odniesieniami do brytyjskiej tradycji bibliotekarskiej i wnętrzarskiej. Nie ma w niej nic z niedbałego bałaganu bibliotek uniwersyteckich, czy swojskości bibliotek publicznych. Jest dostojność i eleganckie przywiązanie do reguł i zasad. Przy tej okazji uświadomiliśmy sobie istotne różnice funkcjonalne pomiędzy dominującym w Europie Zachodniej modelem biblioteki otwartej - czy to akademickiej, czy dużej publicznej, a biblioteką narodową z całą jej specyfiką wynikającą z podstawowego zadania, jakim jest ochrona narodowego zasobu bibliotecznego. Biblioteka Narodowa nigdy nie będzie tak otwarta i przyjazna, jak oczekują tego bywalcy bibliotek akademickich i publicznych. Zawsze będzie zdominowana podstawową funkcją - przechowywania wielkich kolekcji narodowych w jak najlepszych warunkach przestrzennych i fizykochemicznych. Te najlepsze warunki, to przede wszystkim klimatyzowane magazyny zwarte z regałami jezdnymi (British Library ma 300 000 mb półek na regałach jezdnych, dla porównania: nowy gmach BUW - 45 000 mb). Takie magazynowanie daje prawie dwukrotną oszczędność powierzchni w stosunku do magazynowania stacjonarnego: 2,07 m2/1000 wol. w magazynie zwartym wobec 4,03 m2/1000 wol. w magazynie z regałami stacjonarnymi. Magazyny tradycyjne z regałami stacjonarnymi, zamknięte dla czytelników straciły w zasadzie rację bytu we współczesnych bibliotekach. Dla zbiorów, które mają pozostać dostępne tylko za pośrednictwem bibliotekarza buduje się magazyny zwarte, zbiory najczęściej udostępniane i najważniejsze z punktu widzenia czytelnika lokowane są w magazynach z wolnym dostępem, według różnych układów systematycznych, czytelnych nawet dla niewprawnych użytkowników. W takich obszarach z wolnym dostępem przyjmuje się przelicznik powierzchniowy: 4,65 m2/1000 wol.

Wiosną 2000 roku seminarium LIBER Architecture Group - pod hasłem Open library - financial and human aspects - odbyło się w Warszawie, w nowym, nieukończonym jeszcze wtedy gmachu BUW. Trzy dni obrad, poza jednym popołudniem zdominowanym przez prezentację architektoniczną i funkcjonalną BUWu, poświęcone były sprawie generowania funduszy na rozwój bibliotek multimedialnych i kształtowania relacji z otoczeniem akademickim i miejskim. Przykład finansowania budowy BUW ze środków wytworzonych między innymi przez Giełdę Papierów Wartościowych był chyba najbardziej spektakularny

Wśród prezentacji zachodnioeuropejskich wiele miejsca poświęcono projektom brytyjskim i irlandzkim. Między innymi prezentowano Miejską i Uniwersytecką Bibliotekę w Dublinie - przykład udanej współpracy prywatnego sektora miejskiego z planistami uniwersyteckimi pod hasłem "Biblioteka dla społeczeństwa informacyjnego". To hasło działa w dwie strony - nie tylko miasto finansuje inwestycje akademickie, ale także uniwersytet jest źródłem inspiracji i myśli innowacyjnej dla rozwoju miasta.

Wiele miejsca poświęcono też kulturotwórczej roli biblioteki w środowisku lokalnym oraz ewolucji tradycyjnie pojmowanej biblioteki w stronę instytucji nazywanej Learning Resource Center - a co w polskich warunkach akademickich można uznać za połączenie biblioteki i centrum informatycznego. Tak rozumiana biblioteka staje się faktycznie ośrodkiem dydaktyki, samokształcenia i narzędziem multimedialnej łączności ze światem.

W czasie warszawskiego seminarium dwa wątki rysowały się szczególnie silnie:
1. Ośrodki akademickie na pograniczach kulturowych i językowych, jak na przykład Biblioteka Południowego Tyrolu w autonomicznej prowincji Bozen/Bolzano, jako punkt spotkania językowego i kulturowego austriacko-włoskiego. Stworzono tam Uniwersytet międzynarodowy z trzema językami wykładowymi (włoski, niemiecki, angielski) i z międzynarodową kadrą. Biblioteka tego Uniwersytetu jawi się jako instytucja obsługująca od strony informacyjnej ten "tygiel" i jako miejsca uczenia i samokształcenia.
2. Nowe inwestycje w krajach postkomunistycznych wspierane finansowo i merytorycznie przez Zachód:
   •  projekt biblioteki w Kaliningradzie (przy wsparciu Biblioteki Uniwersyteckiej w Getyndze),
   •  biblioteka miejska w Libercu (Czechy) wiosną 2000 roku będąca jeszcze w fazie końcowej przygotowań, teraz już po uroczystym otwarciu.

Polska na tle innych krajów Europy Wschodniej jawi się jako kraj bardzo licznych inwestycji bibliotecznych. Uczestnicy konferencji mieli okazję zwiedzić dokładnie gmach Biblioteki Śląskiej, znany większości uczestników z poprzedniego seminarium w Londynie w 1998, gdzie główny projektant - architekt Jurand Jarecki - przedstawił koncepcję i realizację tej biblioteki; Bibliotekę Jagiellońską w kulminacyjnej fazie rozbudowy i BUW, już działający, ale jeszcze w trakcie rozruchu i wyposażania wnętrz. Była to wyjątkowa okazja promocji polskiego budownictwa bibliotecznego, po dziesięcioleciach nieistnienia w europejskiej świadomości zawodowej.

Następne seminarium pod hasłem The Effective Library? Vision, Planning Process and Evaluation in the Digital Age planowane jest wiosną 2002 w Lipsku. Będzie połączone z wycieczką objazdową do Drezna, Jeny i Erfurtu. W imieniu organizatorów zapraszam polskich uczestników już teraz - to dobra okazja, bo Lipsk jest przecież niedaleko. W polskim bibliotekarstwie istnieją ogromne potrzeby inwestycyjne, wszyscy zdajemy sobie z nich sprawę. Oczywiście zakres tych inwestycji będzie zależeć od kondycji ekonomicznej państwa, ale nie zaszkodzi wiedzieć więcej. Wiedza o tym, jak buduje się biblioteki w Europie przyda się w każdej fazie: planowania, wspólnego z architektem projektowania, budowy i organizacji nowego budynku bibliotecznego.

Przypisy:

1. Faulkner-Brown, Harry: Factors affecting the planning and design of academic libraries, Speakers' notes for The British Council Seminar. [W:] Library planning and design, Newcastle upon Tyne, 11-24 Sept. 1994

Publikacje dokumentujące prace grupy architektonicznej LIBER i dorobek dotychczasowych seminariów:

1. The Post-Modern Library between Functionality and Aesthetics : proceedings of the seminar of the LIBER Architecture Group. Paris 22-26 January 1996. "The LIBER Quarterly". 1997 vol. 7 No. 1 (special issue).
2. The Multi-Functional Library : proceedings of the LIBER Architecture Group seminar. London 20-24 April 1998 "The LIBER Quarterly". 1999 vol. 9 No 1
3. The Open Library. Financial and Human Aspects. Documentation of the new library buldings in Europe. Ewa Kobierska-Maciuszko (ed.) Warsaw 2000. [do nabycia w Oddziale Gromadzenia Zbiorów BUW]
4. Les bibliotheques universitaires. Evaluation des nouveaux batiments (1992-2000). Sous la direction de Marie-Francoise Bisbrouck
   La Documentation Française, 29 quai Voltaire 75344 PARIS Cedex 07
   Tel: 33/1.40.15.70.00, fax: 33/1.40.15.72.30 [cena: 38 Euro + oplata pocztowa]

EBIB 4/2001 (22), Architektura bibliotek.
    Ewa Kobierska-Maciuszko; Współczesne budynki biblioteczne w pracach LIBER Architecture Group :   www.ebib.pl/2001/22/kobierska.html