Szymon Siemianowski

Ośrodek JiKW KABA Centrum NUKAT

s.siemianowski@uw.edu.pl

Język haseł przedmiotowych KABA w katalogu komputerowym BUW
KABA Subject Headings in the OPAC of Warsaw University Library

Słowa kluczowe

Badania użytkowników katalogu komputerowego OPAC, jhp KABA

Keywords

Researching OPAC users, KABA Subject Headings

Abstrakt

Relacja z badań przeprowadzonych w latach 2004-2005 wśród korzystających z katalogu komputerowego Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (344 ankiety). Odpowiedź na pytanie, jak dużo osób korzysta z języka haseł przedmiotowych KABA (jhp KABA). Próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób czytelnicy wyszukują za pomocą jhp KABA i jakie możliwości wyszukiwawcze systemu są wykorzystywane przez użytkowników. Z badania wynika, że 62% respondentów deklaruje korzystanie z jhp KABA.

Abstract

The paper is a report on the research run among the users of Warsaw University Library OPAC in the years 2004-2005 (344 survey forms returned). The author attempts to answer the following questions: how many library users use KABA Subject Headings in their OPAC searches, how they use this search tool and which search options are used most often. The research showed 62% of respondents used KABA Subject Headings in their OPAC searches.

Wstęp. Cele badawcze

W latach 2004-2005 przeprowadzono na terenie Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (BUW) badanie na temat korzystania z haseł przedmiotowych jhp KABA.
Głównym celem było zbadanie, w jakim stopniu czytelnicy korzystający z katalogu komputerowego BUW stosują w wyszukiwaniu język haseł przedmiotowych KABA, w jaki sposób wyszukują z użyciem jhp KABA i jakie wskazują trudności z tym związane.
Badanie przeprowadzano w dwóch turach w listopadzie 2004 r. i w grudniu 2005 r. Nie losowano okresu przeprowadzania badania w odniesieniu do roku akademickiego. Losowano natomiast godziny przeprowadzenia badania w czasie godzin otwarcia biblioteki. W godzinach: 10, 12, 14, 16 lub 18 proponowano wypełnienie ankiety wszystkim czytelnikom, którzy pracowali przy terminalach komputerowych umożliwiających dostęp do katalogu komputerowego (w budynku BUW). W pojedynczej „sesji” zbierania danych starano się uzyskać odpowiedzi od 20 osób (od 2% do 3% ogólnej liczby korzystajacych z katalogu komputerowego). W sumie w dwóch turach badania zebrano 344 wypełnionych ankiet. Docelowi respondenci pozytywnie odpowiadali na prośbę wypełnienia ankiety, jednak wystąpiły również przypadki odmowy. Nie zostały one systematycznie odnotowane. Można je szacować jako maksymalnie 4 odmowy w odniesieniu do 20 ankiet w jednej dziennej turze. Ankieterem był autor badania. Respondenci wypełniali ankiety na miejscu. W bardzo nielicznych przypadkach wydana ankieta nie została zwrócona ankieterowi. Ze względu na duża liczbę czytelników wchodzących do biblioteki (ok. 1000 dziennie) i przybliżone dane dotyczące ogółu sesji wyszukiwawczych w terminalach (jedna osoba może dokonywać kilku wyszukiwań), trzeba stwierdzić, że badanie miało charakter sondażowy.
Ostateczny kształt ankiety został ustalony po przeprowadzeniu badania z użyciem ankiety pilotażowej. Wstępna ankieta miała sprawdzić dwa elementy: organizację badania, np. czy przyszli respondenci, głównie studenci, wyrażą chęć wypełniania ankiety oraz czy osoby badane trafnie rozumieją pytania. W ten sposób wypełniono 20 ankiet. Ankieter rozmawiał z respondentem na temat udzielonych uprzednio odpowiedzi oraz ogólnie na temat wyszukiwania w katalogu, ze szczególnym uwzględnieniem stosowania haseł przedmiotowych. W wyniku tego wywiadu doszło do znacznej modyfikacji pierwotnej wersji ankiety. Na przykład pytanie: Czy stosujesz hasło przedmiotowe w języku angielskim lub francuskim? było rozumiane przez ankietowanych jako pytanie czy wyszukują pozycje w językach obcych, podczas gdy pytanie dotyczyło wyszukiwania za pomocą ekwiwalentów jhp KABA w językach haseł przedmiotowych LCSH lub RAMEAU. Ustalenie właściwych pytań, trafnie odnoszących się do badanych zagadnień, stało się ważnym elementem badania.
Do gromadzenia wyników i analizy pytań (kwerendy) stworzono bazę danych w aplikacji Microsoft Access.

Ostateczna forma ankiety zawiera 15 pytań mieszczących się na kartce formatu A4. Większość pytań przewidziano jako pytania zamknięte. Jedne z nich wymagały odpowiedzi tak lub nie (pytania: 4, 6, 8, 9, 11-13), inne wymagały wyboru spośród kilku odpowiedzi (pytania: 1-3, 5, 7, 10, 14, 15). W trzech pytaniach pozostawiono możliwość swobodnej wypowiedzi osoby ankietowanej. Odpowiedzi na pytania miały charakter danych jakościowych (np. płeć, kategoria czytelnika, wystąpienie lub nie danej badanej cechy).
W ankiecie można wyróżnić cztery grupy pytań. Pierwsza odnosi się do ogólnego wyboru wyszukiwana spośród różnych typów wyszukiwania, jakie umożliwia system. Typ wyszukiwania oznacza wybór pośród wyszukiwania: prostego, złożonego, zaawansowanego lub według słów kluczowych w hasłach. Kategorie te są charakterystyczne dla wszystkich interfejsów systemu bibliotecznego Virtua. Interfejs katalogu BUW[1] ma graficznie inną formę od interfejsu, który jest standardowo dostarczany przez firmę VTLS i używany w katalogach OPAC innych polskich bibliotek[2]. W ankiecie pominięto pytanie dotyczące korzystania z kategorii (indeksów) wyszukiwawczych, rozumianych jako wybór między wyszukiwaniem: autor, tytuł, hasło przedmiotowe, tytuł czasopisma. Zdecydowano tak, ponieważ dane ilościowe na temat tego typu wyszukiwania można uzyskać, dokonując kwerendy w systemie Virtua. Skupiono się na sytuacji, w której czytelnik nie zna autora i tytułu poszukiwanej pozycji (pytania: 2, 3).
Kolejna grupa pytań dotyczy korzystania z haseł przedmiotowych jhp KABA (pytania: 4 i 5). Trzecia grupa (pytania: 6-13) dotyczy pytań na temat różnych aspektów korzystania z haseł przedmiotowych: sposobów wyszukiwania (pytania: 6, 7), wiedzy na temat budowy haseł (pytania: 6, 7, 10), efektywności wyszukiwania (pytania: 11-12) i utrudnień z tym związanych (pytanie 13).
Ostatnią grupą stanowią pytania odnoszące się do opisu respondenta (pytania: 14, 15 oraz pytanie o płeć).
Ankieta miała formę fakultatywną, jeżeli respondent nie korzystał z haseł przedmiotowych – zaznaczając w pytaniu 4 odp. NIE – to pomijał pytania na temat szczegółowych aspektów wyszukiwania za pomocą haseł jhp KABA i odpowiadał tylko na pytania dotyczące respondenta (pytania: 14 i 15).

Wyniki

Uzyskano odpowiedzi od 344 respondentów.
Pierwsze pytanie ankiety – Z jakich typów wyszukiwania korzystasz w katalogu komputerowym? – dotyczyło wyboru typu wyszukiwania w katalogu komputerowym. Ankietowany mógł zaznaczyć kilka odpowiedzi, wybierając między typami: proste, złożone, zaawansowane, słowa kluczowe w hasłach. W poniższej tabeli przedstawiono wyniki. Osobno wydzielono odpowiedzi, w których respondenci zaznaczyli tylko jeden typ odpowiedzi (pozostałe zostały niezaznaczone).

Wykres 1. Pytanie 1.

Mimo, że czytelnicy głównie posługują się wyszukiwaniem prostym (322), to jednak cześć z nich korzysta także z bardziej wyrafinowanych sposobów, stosując wyszukiwanie za pomocą słów kluczowych w hasłach (123) lub wyszukiwanie złożone(95).

Pytanie 2. Co robisz, gdy nie znasz „autora” lub „tytułu” („tytułu czasopisma”)? W tym pytaniu respondent miał do wyboru odpowiedzi: „rezygnuję z wyszukiwania w systemie” lub „szukam dalej”. 87% pytanych wybrało odpowiedź „szukam dalej”, 11% zrezygnowało z szukania w katalogu. Odpowiedzi na to pytanie dowodzi, że brak informacji o autorze lub tytule poszukiwanej pozycji nie zniechęca czytelnika do poszukiwań.

Pytanie 3. Jeżeli szukasz w katalogu, nie używając kategorii „autor” lub „tytuł”, to szukasz przez – miało odnosić się do sytuacji, w której czytelnik sięga do innych – rzeczowych – kategorii wyszukiwawczych. Badani mieli do wyboru kategorie: hasło przedmiotowe, sygnaturę, słowa kluczowe, hasło przedmiotowe LCSH (hasła w języku angielskim) i możliwość swobodnej odpowiedzi („inaczej, jak?”). Kategoria „słowa kluczowe” oznacza słowa kluczowe wyszukiwane za pomocą wyszukiwania „słowa kluczowe w hasłach”. Słowa lub wyrażenia kluczowe mogą być wyszukiwane w indeksach: autor, tytuł, tytuł czasopisma, hasło przedmiotowe KABA, hasło przedmiotowe LCSH i indeks lokalny[3].
Można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Na tak postawione pytanie respondenci zaznaczali najczęściej kategorię: słowa kluczowe (222 wskazania), następnie hasło przedmiotowe (204), sygnaturę (39), hasło przedmiotowe LCSH (30). Wyniki odpowiedzi na to pytanie wskazują, że wyszukiwanie przez słowa kluczowe jest częstsze niż przez hasła przedmiotowe. Układ ten jest bardziej wyraźny, gdy bierze się pod uwagę zaznaczanie tylko jednej kategorii (zaznaczono tylko tę odpowiedź, a innych nie zaznaczono). Kategorię „słowa kluczowe” wskazano 94 razy, a „hasło przedmiotowe” 66.
Na pytanie 4. Czy korzystasz z haseł przedmiotowych (haseł przedmiotowych KABA)? - 62% badanych udzieliło odpowiedzi, że korzysta z haseł przedmiotowych, 34% nie korzysta (4% brak odpowiedzi).
Pytanie to wydzieliło grupę respondentów (213), która wypełniła kolejne pytania ankiety, natomiast osoby, które zadeklarowały, że nie stosują haseł przedmiotowych były w ankiecie instruowane, aby wypełnić tylko pytania końcowe dotyczące profilu ankietowanych.
Kolejne pytanie: Jak często stosujesz hasła przedmiotowe w porównaniu z wyszukiwaniem przez autora lub tytuł? odnosiło się do częstotliwości korzystania z haseł przedmiotowych. Respondenci mieli do wyboru odpowiedzi: rzadziej, równie często i częściej.
68% respondentów rzadziej stosuje hasła przedmiotowe niż klucze wyszukiwawcze typu „autor” lub „tytuł”, 26% równie często, a 6% częściej niż podstawowe kategorie wyszukiwawcze.
Odpowiedzi na pytanie 6. Jak szukasz potrzebnej Ci książki za pomocą haseł przedmiotowych? miały zobrazować sposób, w jaki czytelnicy poszukują za pomocą haseł przedmiotowych. Respondent mógł odnieść się za pomocą odpowiedzi TAK lub NIE do podanych wyrażeń. Stworzono też możliwość odpowiedzi swobodnej. W tym pytaniu zaproponowano różne metody wyszukiwania za pomocą haseł przedmiotowych. Wyniki przedstawiono w tabeli nr 1.

Tabela 1. Pytanie 6.

Pytanie 7: Który ze sposobów podanych w pytaniu nr 6 stosujesz najczęściej? dostarczyło następujących odpowiedzi: najwięcej badanych – 41% wybrało „wpisuję różne hasła przedmiotowe”, najmniej – 3% odpowiedziało: „czytam uwagi o stosowaniu haseł”.
Tabela 2 przedstawia odpowiedzi na pytanie 7 uporządkowane od najczęściej do najrzadziej wskazywanych.

Tabela 2. Pytanie 7.

Pytanie 8 i 9.
Pytanie 8: Czy wiesz, że czasem system odsyła cię do innej formy hasła niż ta, którą pierwotnie wpisałeś? – było wskaźnikiem wiedzy czytelników na temat odsyłaczy. 75% respondentów podało odpowiedź TAK, 24% odpowiedź NIE (1% brak odpowiedzi).
Pytanie 9: Czy wiesz, że system może pokazać inne hasła powiązane z hasłem wpisanym przez ciebie?, np. dziennikarstwo zobacz też: dziennikarze, prasa. odnosiło się do znajomości przez respondentów funkcji pokazywania przez system połączeń do innych haseł przedmiotowych powiązanych relacjami (nadrzędności, kojarzenia lub podrzędności).
85% respondentów wskazało odpowiedź TAK, 15% wskazało odpowiedź NIE (1% brak odpowiedzi). Odpowiedzi na te pytania wskazują, że co najmniej 3/4 respondentów wie o odsyłaczach w formie terminów odrzuconych (kodowanych polami 4XX w systemie) i o odsyłaczach do innych rekordów haseł (kodowanych polami 5XX).
W pytaniu 10: Gdy szukasz książki przez hasło przedmiotowe, rozpoczynasz od: - respondenci mogli wskazać dwie odpowiedzi:
a.   hasła ogólnego, np. prawo, psychologia, literatura. lub
b.   hasła od razu odpowiadającego szukanej tematyce, np. poręczenie, autyzm, wiersz wolny.
Pytanie miało być wskaźnikiem, czy czytelnicy wiedzą, że słownictwo jhp KABA jest tworzone z myślą o wyszukiwaniu wyszczególniającym. 67% badanych wskazało na szukanie przez hasło szczegółowe, 31% wskazało na szukanie przez hasło ogólne (2% brak odpowiedzi). Pytania 11 i 12 miały na celu zbadanie, jaka jest subiektywna ocena efektywność wyszukiwania za pomocą haseł przedmiotowych.
W pytaniu 11: Czy znalazłeś poszukiwaną książkę poprzez hasło przedmiotowe? – 86% badanych wskazało odpowiedź TAK, 11% odpowiedź NIE (3% brak odpowiedzi).
W pytaniu 12: Czy książka, do której prowadziło hasło przedmiotowe, była zgodna z twoimi oczekiwaniami? – 79% respondentów odpowiedziało TAK, 16% wybrało odpowiedź NIE (5% brak odpowiedzi). Odpowiedzi dotyczące subiektywnej oceny efektywności wyszukiwania przyniosły bardzo wysokie, pozytywne wyniki. Można jednak mieć wątpliwości metodologiczne co do wartości uzyskanych danych. Pytania mogły być rozumiane przez respondentów jako tzw. pytania zagrażające, sprawdzające ich umiejętność poruszania się w katalogu i zdolności wyszukiwania. Byłoby lepiej, gdyby w badaniu zastosowano pytania z możliwością gradacji odpowiedzi (np. zawsze, często, nigdy).

Pytanie 13: Co ci utrudnia wyszukiwanie za pomocą haseł przedmiotowych?
W tym pytaniu wskazano siedem możliwości, do których respondenci mogli się odnieść, zaznaczając TAK lub NIE. Pozostawiono także miejsce na swobodną wypowiedź. Odpowiedzi swobodne dotyczyły szybkości pracy systemu („wolno”), konserwacji technicznej („myszki nie działają”), utrudnień w nawigacji między stronami katalogu („brak cofania”) oraz sugestii na temat systemu („prostszy”) zawartości katalogu („pomijanie ważnych pozycji”). Na ogólną uwagę o systemie: nic mi nie przeszkadza, wszystko jest OK, tylko 17% respondentów wskazało odpowiedź TAK.
Zdaniem czytelników hasła przedmiotowe zbyt ogólnie określają tematykę szukanych pozycji, choć w założeniach jhp KABA jest językiem wyszczególniającym. Przyczyny takiej oceny badanych mogą być spowodowane różnymi czynnikami: albo faktycznie w katalogu nie występują potrzebne hasła przedmiotowe, albo czytelnicy nie umieją odszukać haseł bardziej odpowiadających treści poszukiwanej pozycji. Połowa respondentów nie ma zastrzeżeń do prawidłowości przyjętych form haseł przedmiotowych. Rozkład odpowiedzi na inne nie uprawnia do jednoznacznych wniosków. Szczegółowe wyniki podaje tabela.

Tabela 3. Pytanie 13.

Pytanie 14 - Kim jesteś? 85% respondentów stanowili studenci w tym: studenci I-II roku, 38% studenci III-V roku 50%, pracownicy naukowi stanowili 3%, doktoranci 3%. Uczniowie (szkoła średnia) stanowili 0,6% (2 osoby), natomiast pozostali użytkownicy niemieszczący się w ww. kategoriach stanowili 4% respondentów (0,6% brak odpowiedzi).

Porównanie stosowania haseł przedmiotowych w grupie studentów młodszych lat (I-II rok) z grupą studentów wyższych roczników (III-V rok) wskazuje, że występuje istotna zależność między korzystaniem z haseł przedmiotowych a przynależnością do danej grupy studentów. W grupie studentów wyższych lat występuje wzrost korzystających z haseł przedmiotowych (test frakcji [4]).
Pytanie 15: Jak często korzystasz z systemu wyszukiwania komputerowego BUW? Celem tego pytania było uzyskanie informacji o częstotliwości korzystania z katalogu komputerowego.
42% (143 wskazań) stanowią osoby korzystające z katalogu komputerowym w przedziale czasowym: rzadziej niż raz w tygodniu, ale co najmniej raz na miesiąc. 39% czytelnicy korzystający z katalogu codziennie lub raz na tydzień, 10% (36) to grupa korzystająca rzadziej niż raz w miesiącu, ale co najmniej raz na semestr, 7% korzystało pierwszy raz (24), a 1% (4) rzadziej niż raz na semestr (brak odpowiedzi 0,6%).

Różnice w wykorzystaniu języka haseł przedmiotowych w grupie korzystających z katalogu codziennie lub co najmniej raz w tygodniu i rzadziej niż raz w tygodniu, ale co najmniej raz w miesiącu są statystycznie nieistotne (test frakcji [5]). Wszyscy korzystają z jhp KABA w tym samym stopniu.

W grupie respondentów 58% stanowiły kobiety, 35% mężczyźni (7% brak odpowiedzi). Analiza pod kątem struktury odpowiedzi w obu tych grupach wskazuje, że wskaźnik struktury stosowania haseł przedmiotowych w grupie kobiet i mężczyzn jest wysoki (0,88). W obu grupach stosowanie haseł przedmiotowych jest podobne.

Wnioski

Nieznajomość autora lub tytułu nie zniechęca czytelników do poszukiwania potrzebnych dokumentów za pomocą innych kategorii wyszukiwawczych. W sytuacji, gdy respondenci nie znają danych potrzebnych do wyszukiwania przez kategorie „autor” lub „tytuł” najczęściej stosują kategorie „słowa kluczowe” i „hasła przedmiotowe” oraz obie te kategorie łącznie. Wyniki badania potwierdziły stosowanie jhp KABA w katalogu komputerowym BUW.
32% respondentów korzysta z haseł przedmiotowych równie często, a nawet częściej niż z innych kategorii (indeksów) wyszukiwawczych typu „autor” lub „tytuł”.
Pytania na temat sposobów wyszukiwania za pomocą haseł przedmiotowych tylko częściowo dały odpowiedź, w jaki sposób czytelnicy stosują hasła przedmiotowe. Mimo że deklarowana jest wiedza o odsyłaczach, to główną metodą jest wpisywanie różnych haseł lub przewijanie kolejnych ekranów z indeksem haseł przedmiotowych, a nie na przykład poszukiwanie za pomocą powiązań z innymi hasłami, które umożliwia system relacji. Czytelnicy nie czytają not stosowania. Nie wiedzą o różnicach w stosowaniu haseł np. Czechy i Czechosłowacja. Bibliotekarze tworzący jhp KABA poświęcają dużo uwagi i czasu właściwym relacjom miedzy hasłami. Z punktu widzenia użytkowników katalogu bibliotecznego te powiązania nie są wykorzystywane do poszukiwań.
Ciekawym wynikiem w badaniu jest stwierdzenie respondentów, że hasła przedmiotowe są zbyt ogólne, mimo że jhp KABA jest językiem wyszczególniającym, a także dlatego, że badani deklarują, że starają się wprowadzać hasła przedmiotowe od razu dotyczące tematyki książki (a nie hasła ogólne). Niezbędnym elementem badania było przygotowanie właściwych pytań i organizacja badania. Autor ma nadzieje, że ta relacja może i w tym zakresie być pomocna w dalszych badaniach.

Rysunek 1. Wzór ankiety.

Przypisy:

[1] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [on-line]. Warszawa: Biblioteka Uniwersytecka. [dostęp 22 sierpnia 2006]. Katalog. Dostępny w World Wide Web: http://www.buw.uw.edu.pl/.

[2] Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu [on-line]. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka, 2003. [dostęp 22 sierpnia 2006]. Katalog komputerowy Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Dostępny w World Wide Web: http://www.bu.uni.wroc.pl/katalog/; Biblioteka Jagiellońska [on-line]. [dostęp 22 sierpnia 2006]. Komputerowy katalog zbiorów bibliotek UJ. Dostępny w World Wide Web: http://www.bj.uj.edu.pl/uj/katalog.

[3] W katalogu BUW indeks „hasła przedmiotowe LCSH” oznacza indeks haseł przedmiotowych Biblioteki Kongresu, które są wprowadzane do rekordów bibliograficznych równolegle z oznaczeniem Klasyfikacji Biblioteki Kongresu (KBK, ang. LCC). Dotyczy to dokumentów przeznaczonych dla czytelnika w wolnym dostępie. Opisy bibliograficzne pozycji przechowywanych w magazynie nie posiadają tych danych. Natomiast kategoria „indeks lokalny” dostępna w wyszukiwaniu „słowa kluczowe w hasłach” jest indeksem odpowiedników haseł wzorcowych KABA w językach przedmiotowych Biblioteki Narodowej Francji - RAMEAU i Biblioteki Kongresu - LCSH. W katalogu BUW ten indeks nie jest dostępny w wyszukiwaniu „prostym”.

[4] STARZYŃSKA, W. Statystyka praktyczna. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14417-3.

[5] Tamże.