Maria Nasiłowska

Ośrodek JiKW KABA Centrum NUKAT

m.nasilowska@uw.edu.pl

Typologia haseł wzorcowych stosowanych w jhp KABA
Typology of established headings used in KABA Subject Headings

Słowa kluczowe

Kartoteka haseł wzorcowych NUKAT, integracja kartotek haseł wzorcowych NUKAT, typologia haseł wzorcowych

Keywords

NUKAT authority file, integration of NUKAT authority file, typology of established headings

Abstrakt

Leksyka jhp KABA, tworzonego i stosowanego w katalogu NUKAT, stanowi część zbioru kartoteki haseł wzorcowych (khw). Drugą część tworzą hasła wzorcowe stosowane w opisie formalnym dokumentów. Proces integracji khw NUKAT mający na celu ujednolicenie rekordów haseł wzorcowych stosowanych w opracowaniu formalnym i przedmiotowym, zakłada opracowanie szczegółowej typologii haseł wzorcowych NUKAT. Referat zawiera propozycję typologii haseł wzorcowych NUKAT - kryterium typologii i przykłady typowania haseł wzorcowych. Ukazuje, w jaki sposób typologia wpływa na zasady budowania rekordów haseł wzorcowych oraz zasady budowania haseł przedmiotowych rozwiniętych.

Abstract

The vocabulary of KABA Subject Headings built and used in NUKAT union catalog database is a part of NUKAT authority file. Another part consists of established headings used in descriptive cataloging of library holdings. The project of integrating NUKAT authority records, which is intended to unify authority records for established headings used both in descriptive and subject cataloging, assumes the construction of a detailed typology of NUKAT established headings. The paper includes a project of the typology of NUKAT established headings together with the criterion applied and some examples on how to type headings. The author wishes to present the influence of the typology in question on the principles of constructing established heading records and extended subject headings.

Wprowadzenie

Leksykę języka haseł przedmiotowych (jhp) KABA stanowią jednostki wykorzystywane do budowania charakterystyk przedmiotowych oraz jednostki metodyczne (rekordy odsyłaczy orientacyjnych całkowitych). Pierwszy typ jednostek dzieli się na hasła wzorcowe mogące pełnić funkcję tematu w haśle przedmiotowym rozwiniętym oraz określniki.

Typologia haseł wzorcowych stosowanych w katalogowaniu przedmiotowym jhp KABA polega na typowaniu danego hasła wzorcowego, czyli zaliczaniu go do określonego typu, grupy o podobnych cechach. Analizie typologicznej mogą podlegać różne jednostki leksyki jhp KABA, w zależności od kryterium typowania oraz celu, dla jakiego typowanie jest przeprowadzane. Ośrodek Języka i Kartoteki Wzorcowej KABA (JiKW) KABA w codziennej pracy, poza zatwierdzaniem nowych jednostek leksykalnych jhp KABA, analizuje słownictwo już istniejące także pod względem typologii różnych jego elementów. Przeprowadzono w ostatnim czasie tego typu analizę wszystkich rekordów odsyłaczy orientacyjnych całkowitych. Efektem jej było określenie zasad sporządzania tych rekordów, wyłonienie i poprawienie błędów w istniejących rekordach. Drugą dużą grupą słownictwa, poddawaną obecnie długiej i skomplikowanej analizie typologicznej, są określniki jhp KABA. Na efekty tej pracy trzeba będzie jeszcze poczekać. W końcu największą i najpilniejszą typologię leksyki należy podjąć w obrębie grupy haseł wzorcowych jhp KABA, które można określić wspólnym mianownikiem jako hasła pełniące funkcję tematu w hpr, czyli takie, które mogą także występować samodzielnie jako hasło przedmiotowe. Wśród haseł tych znajdują się zarówno hasła stosowane jedynie jako hasła przedmiotowe w opisie bibliograficznym, jak i hasła, które mogą wystąpić także w innej funkcji, np. autora lub tytułu ujednoliconego.

Obecnie słownictwo jhp KABA stanowi część kartoteki haseł wzorcowych (khw) NUKAT (Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny), zbioru połączonych kartotek haseł wykorzystywanych w opisie formalnym i haseł wzorcowych przedmiotowych. Początkowo kartoteka haseł przedmiotowych (khp) jhp KABA była budowana niezależnie od kartoteki haseł formalnych (khf), w oparciu o kartotekę jhp RAMEAU będącego pierwszym wzorem metodycznym w tworzeniu jhp KABA. W rezultacie powstały dwa różniące się zbiory, w których część danych dublowała się. Dla jednej jednostki tworzone były dwa rekordy – jeden na użytek opracowania przedmiotowego, drugi dla opracowania formalnego. W przypadku rekordu hasła formalnego przestrzegano opracowanych do tego celu zasad[1] oraz zasad wypełniania rekordu w formacie MARC 21 (wcześniej USMARC). Natomiast rekordy haseł wzorcowych jhp KABA wzorowane były na rekordach ekwiwalentnych haseł z jhp RAMEAU.

1. Wewnętrzna integracja kartoteki haseł wzorcowych NUKAT

W 1998 r. rozpoczęto prace, których celem jest wewnętrzna integracja obu kartotek NUKAT[2]. Przyjęto założenie, że dane dotyczące tej samej jednostki zapisane będą identycznie zarówno w khf, jak i khp. Ze względu na warunki systemu zintegrowanego Virtua nie może to być jeszcze jeden rekord obsługujący obie kartoteki. Dane powinny być jednak przygotowane do takiego rozwiązania. Obecnie zatem zintegrowany rekord występuje w khw NUKAT w dwu wersjach – jako rekord stosowany w opracowaniu przedmiotowym i drugi, stosowany w opracowaniu formalnym. Rekordy te różnią się jedynie numerem kontrolnym i odpowiednimi kodami w polach stałej długości wskazującymi na funkcję hasła w opisie bibliograficznym. Nadal zatem można mówić o dwóch kartotekach, mimo że zintegrowane rekordy przygotowane są do ostatecznej końcowej integracji, kiedy to realnie jeden rekord będzie stosowany w dwóch funkcjach.

W pierwszej kolejności integracji poddano rekordy dla nazw osobowych, następnie rekordy dla nazw ciał zbiorowych oraz, częściowo, rekordy dla tytułów ujednoliconych (tytuły części Biblii oraz anonimy klasyczne). We wszystkich grupach rekordów pozostają nadal nierozwiązane problemy dotyczące zarówno integracji szczegółowych typów rekordów (np. nazwy postaci biblijnych, nazwy imprez), jak i zagadnień niezależnych od typu hasła wzorcowego, np. związki hasła wzorcowego podlegającego integracji z hasłem występującym wyłącznie w funkcji hasła przedmiotowego – rekord hasła formalnego nie przewiduje takich związków. W najbliższej przyszłości przewiduje się rozpoczęcie prac nad integracją haseł typu „autor. tytuł”, pozostałych typów tytułów ujednoliconych, tytułów ujednoliconych muzycznych. Planowana jest również zmiana „lokalizacji” rekordów dla części nazw geograficznych stosowanych w opracowaniu przedmiotowym i występujących w khf jako pierwsza część niektórych nazw ciał zbiorowych.

W procesie integracji dostrzeżono konieczność przeprowadzenia szczegółowej typologii haseł wzorcowych stosowanych zarówno w opracowaniu przedmiotowym, jak i formalnym. Stosunkowo najmniej problemów wywołują hasła oznaczające tę samą jednostkę, występujące w katalogowanych dokumentach jako np. autor i przedmiot. Tak jest np. przy nazwach muzeów, w obu sytuacjach jednostka jest instytucją. Zdarzają się jednak hasła tylko pozornie oznaczające to samo, np. hasła dla parków narodowych oznaczających dyrekcje parku. W opracowaniu formalnym hasło takie wykorzystuje się do opracowania informatora wydanego przez dyrekcję parku, natomiast w opracowaniu przedmiotowym hasło takie potrzebne jest najczęściej dla dokumentu o parku jako obszarze geograficznym. Inne hasła, które zostały poddane integracji, są stosowane wyłącznie jako hasło przedmiotowe, nie mają zastosowania w opracowaniu formalnym. Typologia haseł wzorcowych ma również odpowiedzieć na pytanie o sensowność wprowadzania tych właśnie haseł do obu kartotek.

Integracja kartotek wzorowana była na analogicznej operacji przeprowadzonej w kartotekach Biblioteki Narodowej Francji (BNF) i Biblioteki Kongresu (BK) w Waszyngtonie. Obecnie obie te kartoteki są kartotekami zintegrowanymi, chociaż w różnym stopniu i kształcie. Najdalej posunięta została integracja kartoteki wzorcowej BK. Kartoteka BNF nie rozwiązała nadal problemu ulokowania takich haseł jak nazwy geograficzne i tytuły czasopism. Kartoteka wzorcowa NUKAT znajduje się na jeszcze wcześniejszym etapie integracji wewnętrznej danych.

Należy przypomnieć i podkreślić, że proces integracji wewnętrznej kartoteki wzorcowej jest procesem założonym w idei samej kartoteki, służącej uporządkowaniu danych, ułatwieniu ich stosowania i w końcu wyszukiwania. Dublowanie danych, zapisywanie ich w różny sposób, jak miało to miejsce przy niezależnym tworzeniu rekordów dla potrzeb opracowania przedmiotowego i formalnego, przeczy tej zasadzie.

W przeprowadzanym obecnie procesie integracji danych kartoteki wzorcowej NUKAT brane są pod uwagę zasady rządzące tworzeniem zarówno rekordów haseł formalnych, jak i przedmiotowych. Na podstawie już dokonanych zmian w rekordach zintegrowanych można wyciągnąć nie do końca słuszny wniosek, że rekordy te podlegają wyłącznie zasadom tworzenia khf. Chodzi przede wszystkim o możliwość wprowadzania haseł związanych właściwych dla rekordów haseł przedmiotowych do rekordu hasła zintegrowanego. Ośrodek JiKW KABA pracuje nad rozwiązaniem tego problemu – format MARC 21 daje takie możliwości, nie są one jednak na razie obsługiwane przez system Virtua.

Zasadniczy problem w procesie integracji polega na tym, że rekordy haseł wzorcowych jhp KABA tworzone były od początku na wzór rekordów z jhp RAMEAU, języka stosującego inny niekompatybilny z formatem MARC 21 format - INTERMARC. Format ten, stosowany wyłącznie w BNF, stanowi także źródło problemów w procesie integracji wewnętrznej kartoteki tej biblioteki. Chodzi tu między innymi o problem etykiet haseł - na potrzeby dwóch niezależnych dawniej kartotek utworzono dwa ciągi etykiet dla analogicznych haseł, np. etykieta 160 to etykieta nazwy osobowej stosowanej w opracowaniu przedmiotowym, nazwa tej samej osoby zapisana w rekordzie stosowanym w popracowaniu formalnym posiada etykietę 100. Obecnie co prawda nazwy osobowe zapisywane są w rekordach o etykiecie 100, pozostają nadal jednak w kartotece hasła o etykiecie 160 jako pozostałość dawnego układu kartotek. Z pewnością rekordy tych haseł powinny zostać zmodyfikowane w jakiś (obecnie nie wiadomo jeszcze jaki) sposób, jeśli idea integracji wewnętrznej kartoteki ma być zrealizowana konsekwentnie do końca.

2. Typologia haseł wzorcowych

Kartoteki BNF i BK tworzone są według ich wewnętrznych typologii haseł. Należy podkreślić, że typologie te różnią się znacznie jedna od drugiej. Sytuacja kartoteki NUKAT jest bardziej skomplikowana, nie jest bowiem tworzona całkowicie niezależnie od obu wzorów. Jhp KABA wzoruje się na jhp RAMEAU i, co za tym idzie, przejmuje typologię haseł kartoteki BNF. Jednak z drugiej strony, formatem roboczym jhp KABA jest format MARC 21, określający typologię haseł wzorcowych kartoteki BK[3]. W rezultacie nie istnieje do tej pory spójna wewnętrznie i kompletna typologia haseł wzorcowych tworzących kartotekę wzorcową NUKAT.

Typologia haseł wzorcowych jest istotna, a raczej konieczna, zwłaszcza dla przedmiotowej jej części. Hasła stosowane w opracowaniu formalnym można przydzielić do zbiorów o jasno zarysowanych granicach – nazwy autorów osobowych, nazwy autorów zbiorowych, tytuły. Hasła należące do poszczególnych zbiorów są wprowadzane do bazy w postaci rekordów haseł z odpowiednią etykietą. Sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowana w zbiorze haseł stosowanych jako hasła przedmiotowe. Większość z nich – hasła, które pełnią funkcję wyłącznie hasła przedmiotowego – wprowadza się do bazy kartoteki wzorcowej NUKAT w postaci rekordu hasła o etykiecie 150. Hasła mogące pełnić dwie funkcje – hasła przedmiotowego i formalnego – wprowadza się w postaci rekordów o etykiecie hasła formalnego, czyli odpowiednio 100 (nazwa osobowa), 110 (nazwa ciała zbiorowego), 111 (nazwa imprezy) oraz 130 (tytuł ujednolicony). Odpowiednie kody w polach stałej długości (008/ 14-16) wskazują na przeznaczenie hasła w opisie bibliograficznym. To właśnie w tej grupie haseł pojawia się najwięcej problemów typologicznych – najtrudniej odpowiedzieć na pytanie, do jakiego typu należy zaliczyć hasło. Przykładowo, czy dla nazwy sanktuarium należy utworzyć rekord dla nazwy geograficznej, czy nazwy ciała zbiorowego, czy może jako dwa rekordy – jeden stosowany do opracowania przedmiotowego prac na temat architektury, drugi do opracowania przedmiotowego prac na temat instytucji sanktuarium oraz do opisu formalnego dokumentów autorstwa tej instytucji. Problemy pojawiają się także w niektórych hasłach niewprowadzanych do khf, czyli takich, które nie wystąpią w innej niż przedmiotowa funkcji w opisie bibliograficznym, np. obiekt w mieście – dotychczas wprowadzany w postaci rekordu dla nazwy geograficznej, prawdopodobnie będzie w przyszłości zapisywany w rekordzie dla nazwy obiektu bezpośrednio (etykieta hasła 150). Wśród haseł wprowadzanych wyłącznie do „przedmiotowej” części khw NUKAT znajdują się także hasła o etykietach „formalnych”. Przykładem są nazwy wypraw naukowych. Rekordy tych haseł nie są zgodne z zasadami tworzenia rekordów khf dla imprez, jednak natura jednostek oznaczanych przez te hasła jest taka sama jak natura jednostek zapisanych w postaci rekordu o etykiecie 111.

Pierwszym wzorem w tworzeniu haseł wzorcowych jhp KABA był i jest jhp RAMEAU. Typologia haseł wzorcowych stosowanych w tym języku także ma decydujący wpływ na dotychczasową typologię haseł jhp KABA. Aktualne prace zmierzające do opracowania nowej kompletnej typologii haseł wzorcowych jhp KABA mogą wprowadzić zmiany w tym zakresie. Połączenie w pracy nad tworzeniem haseł wzorcowych jhp KABA wzorca merytorycznego, jakim jest jhp RAMEAU z formatem MARC 21 i systemem Virtua – dwu ostatnich o rodowodzie amerykańskim – wymusza niejednokrotnie konieczność odstępstw, czy to od wzoru merytorycznego, czy od zasad narzucanych przez format. Typologia haseł wzorcowych jhp RAMEAU różni się bowiem znacznie od typologii haseł wzorcowych stosowanych w LCSH.

3. Typologia haseł wzorcowych BNF i BK

Podstawą typologii haseł wzorcowych khp jhp RAMEAU, części przedmiotowej kartoteki BNF, jest rozróżnienie na nazwy własne i nazwy pospolite[4]. Warto poświęcić kilka słów tej właśnie typologii, ma ona bowiem fundamentalny wpływ na kształt khp jhp KABA i metodykę stosowania tego języka. Rozróżnienie pojęć „nazwa własna” i „nazwa pospolita” wzięte jest z gramatyki języka naturalnego, jednak w metodologii jhp RAMEAU stosuje się je na dwóch poziomach. Ta dwupoziomowość, czyli występowanie tego samego pojęcia w dwóch znaczeniach, mniej wnikliwego użytkownika jhp RAMEAU może wprowadzać w błąd. Wyjaśnienie, na czym ona polega, znajduje się jedynie w podręczniku stosowania jhp RAMEAU – Guide d’indexation RAMAU oraz na stronie internetowej jhp RAMEAU (http://rameau.bnf.fr/utilisation/rameau4_1.htm. Na pierwszym poziomie pojęcia nazwa własna, nazwa pospolita pokrywają się ze znaczeniami tych pojęć w języku naturalnym, np. nazwą własną jest termin Polska. Drugi poziom określa typowanie haseł wzorcowych jhp RAMEAU – hasło wzorcowe wyrażone nazwą własną Polska jest typowane jako nazwa własna. Dla porównania termin Fiat jest nazwą własną, ale jest typowany jako nazwa pospolita w metodologii jhp RAMEAU. Terminy będące w języku naturalnym nazwami pospolitymi zawsze są typowane jako nazwy pospolite, np. hasło Koty jest typowane jako nazwa pospolita. Typowanie, określenie na drugim poziomie, czy hasło wzorcowe jest nazwą pospolitą czy nazwą własną, ma fundamentalne znaczenie w stosowaniu jhp RAMEAU. Zasady konstruowania charakterystyk przedmiotowych w tym języku, uwagi o stosowaniu poszczególnych haseł, budowane są bowiem właśnie z użyciem tej terminologii. Przykładowo, w rekordzie określnika Abrewiacje określa się zasady jego stosowania: stosuje się po nazwach pospolitych (...) Typowanie haseł na drugim poziomie pokrywa się, z kilkoma wyjątkami, z podziałem na kartotekę haseł formalnych i kartotekę haseł przedmiotowych (będącą właściwą kartoteką jhp RAMEAU). Wyjątkami tymi są nazwy bogów i bogiń, nazwy postaci mitologicznych, legendarnych i fikcyjnych, tytuły czasopism, nazwy geograficzne i nazwy miast dawnych. Hasła te typowane są jako nazwy własne, ale należą całkowicie do kartoteki haseł przedmiotowych. Typologia haseł wzorcowych, przejawiająca się w uwagach o stosowaniu haseł wzorcowych, została przejęta przez metodologię jhp KABA. Typologia ta jednak nie została opisana i wyjaśniona w dokumentach metodycznych dotyczących jhp KABA. Niniejszy referat stanowi wstęp do podjęcia prac nad opracowaniem szczegółowej typologii haseł jhp KABA. Możliwe jest, że opracowanie takie wniesie pewne zmiany zarówno w kształt obecnej typologii, jak i zasady formułowania uwag o stosowaniu haseł wzorcowych jhp KABA.

W niżej podanej typologii haseł wzorcowych, stosowanych w opracowaniu przedmiotowym w jhp RAMEAU, w nawiasach po nazwie typu podano, według jakich zasad sporządzany jest rekord:

• khf BNF – rekord tworzy się według zasad określonych przez kartotekę haseł formalnych, wprowadza się do khf, hasło może być stosowane także jako hasło przedmiotowe;
• Guide RAMEAU – rekord tworzy się według zasad określonych w Guide d’indexation RAMEAU, wprowadza się do khp jhp RAMEAU, hasło może być stosowane jedynie jako hasło przedmiotowe.

Wszystkie hasła wzorcowe, stosowane w opracowaniu przedmiotowym w jhp RAMEAU, dzieli się następujące typy:
1. Nazwy własne typowane jako nazwy własne
1.1 Osoby:
1.1.1 Osoby fizyczne (khf BNF)
1.1.2 Rodziny (Guide RAMEAU, khf BNF)
1.1.3 Bóstwa i boginie (Guide RAMEAU)
1.1.4 Postacie mitologiczne, legendarne i fikcyjne (Guide RAMEAU)
1.2 Ciała zbiorowe (khf BNF)
1.3 Tytuły:
1.3.1 Tytuły dzieł (khf BNF)
1.3.2 Księgi liturgiczne i święte (khf BNF)
1.3.3 Tytułu czasopism (Guide RAMEAU)
1.4 Nazwy geograficzne, miasta dawne:
1.4.1 Nazwy geograficzne (Guide RAMEAU)
1.4.2 Miasta dawne, stanowiska archeologiczne (Guide RAMEAU)
2. Nazwy własne typowane jako nazwy pospolite[5]
2.1 Etnonimy (Guide RAMEAU)
2.2 Sławne zwierzęta (Guide RAMEAU)
2.3 Znaki handlowe (w przyszłości - khf BNF)
2.4 Nazwy astronomiczne (Guide RAMEAU)
2.5 Wydarzenia
2.5.1 Nagrody (Guide RAMEAU)
2.5.2 Wydarzenia historyczne (traktaty, konflikty, wojny, itp.) (Guide RAMEAU)
2.5.3 Strajki (Guide RAMEAU)
2.6 Nazwy własne rzeczy
2.6.1 Pojazdy (Guide RAMEAU)
2.6.2 Oprogramowania, systemy informatyczne (Guide RAMEAU)
2.6.3 Nazwy urządzeń (Guide RAMEAU)
3. Nazwy pospolite typowane jako nazwy pospolite (Guide RAMEAU).

Typologia haseł kartoteki wzorcowej BK[6] sporządzona jest w postaci alfabetycznej listy typów haseł. Poniżej niewielki fragment tej typologii:

Tabela 1. Fragment typologii khw BK

W typologii khp jhp RAMEAU pierwsza grupa haseł (osoby) ilustruje kryterium podziału na typy haseł – jest nim natura desygnatu nazwy. Za nazwę osobową uznawane są hasła, których desygnatem jest na przykład postać fikcyjna. Ale hasło takie może być użyte w opisie bibliograficznym jedynie jako hasło przedmiotowe, wprowadzane jest zatem tylko do khp jhp RAMEAU. Mimo to etykieta hasła rekordu (160 w formacie INTERMARC) jest etykietą nazwy osobowej. Właśnie ta kluczowa kwestia różni typologie haseł wzorcowych BNF od kartoteki BK. Jednak nie tyle chodzi tu o funkcję hasła w opisie bibliograficznym, chociaż w niektórych przypadkach kwestia ta zbiega się właśnie z funkcją, co o naturę desygnatu, jednak nie rzeczywistą, ale naturę bibliograficzną. Postać fikcyjna według jhp RAMEAU jest osobą, w typologii BK natomiast jest przedmiotem opisanym w kartotece w postaci rekordu o etykiecie 150. Hasło o takiej etykiecie metodologia jhp RAMEAU określiłaby jako nazwa pospolita. Typologia kartoteki BK w zakresie analogicznego zbioru haseł wprowadza jasne rozróżnienie – hasła mogące wystąpić w funkcji autora (tłumacza, redaktora itd.) wprowadza się do khw jako rekordy nazwy osobowej. Bóstwa, boginie, postacie legendarne, fikcyjne itd., ponieważ mogą wystąpić w katalogowanym dokumencie jedynie w funkcji przedmiotu, uznawane są za przedmiot w typologii khw BK. Ośrodek JiKW KABA wprowadził zmianę w dotychczasowej praktyce tworzenia haseł wzorcowych dla nazw bóstw, bogiń, postaci fikcyjnych itp. – wcześniej tworzono, za jhp RAMEAU, rekordy dla nazw osobowych, obecnie jednostki te opisywane są w postaci rekordów o etykiecie hasła 150.

Nieco bardziej skomplikowana jest sytuacja haseł wzorcowych tworzonych dla nazw ciał zbiorowych. W typologii kartoteki BNF zawartej w Guide d’indexation RAMEAU zalicza się hasła dla ciał zbiorowych jako nazwy własne typowane jako nazwy własne. Typologia kartoteki BK wlicza szczegółowo różne typy jednostek i wskazuje na typ hasła oraz zasady, według których tworzy się rekord hasła wzorcowego. Porównując hasła wzorcowe dla analogicznych jednostek w obu kartotekach, widać, na ile rozbieżne są obie typologie.

Tabela 2. Porównanie typowania haseł wzorcowych khw BNF i BK

Kartoteka wzorcowa jhp KABA wzoruje się w tworzeniu haseł wzorcowych dla powyższej grupy jednostek zasadami obowiązującymi w kartotece jhp RAMEAU.

Równie ciekawą pod względem typologicznym grupą haseł wzorcowych są nazwy geograficzne. W kartotece BK należą one do kartoteki haseł formalnych - Names. Kartoteka BNF w ogóle nie zawiera haseł wzorcowych będących nazwami geograficznymi. Według Guide d’indexation RAMEAU hasła stosowane w opracowaniu przedmiotowym nie są hasłami wzorcowymi, instytucje katalogujące w jhp RAMEAU nie tworzą propozycji hasła wzorcowego potrzebnego do opracowania dokumentów, tworzą nazwy geograficznie swobodnie[9]. Sytuacja rekordów haseł dla nazw geograficznych stosowanych przez jhp KABA jest jeszcze inna – stanowią one część kartoteki wzorcowej jhp KABA, czyli przedmiotowej części kartoteki wzorcowej NUKAT. W przyszłości planuje się wprowadzenie zmian w zasadach tworzenia i lokalizacji w obrębie khw NUKAT tych rekordów.

Różnice typologiczne pomiędzy kartotekami BNF i LC stanowią pewien problem przede wszystkim w tworzeniu haseł wzorcowych dla jhp KABA – języka wzorującego się głównie na jhp RAMEAU, co do zawartości intelektualnej rekordów kartoteki wzorcowe, ale jednocześnie stosującego format amerykański MARC 21, który z kolei w pewnym zakresie narzuca typologię haseł wzorcowych. Chcąc zatem tworzyć hasła wzorcowe zgodnie z wymogami formatu, należy niekiedy podjąć decyzję o odstąpieniu od zasad narzuconych przez wzór, jakim jest jhp RAMEAU.

4. Typowanie haseł wzorcowych i jej konsekwencje

Typologia haseł wzorcowych kartoteki jest istotna nie tylko dla samego procesu tworzenia kartoteki. Konsekwencje określonej typologii dostrzega się w tworzeniu haseł przedmiotowych rozwiniętych. Określniki swobodne jhp KABA stosowane są po określonych we wstępach do List określników[10] grupach haseł wzorcowych. Wszystkie listy określników dzielą się na listy dziedzinowe (np. Choroby) i listy typologiczne – odnoszące się do haseł wzorcowych tego samego typu (np. Ciała zbiorowe). Typologia haseł wzorcowych istotna jest dla drugiego rodzaju list. Błędna lub mało wyraźna typologia może być przyczyną powstawania błędów w stosowaniu określników. Przykładem takiego zjawiska jest grupa haseł wzorcowych utworzonych dla nazw bóstw, bogiń, postaci legendarnych, fikcyjnych i mitologicznych. Dawniej, jak już wspomniano, hasła te były tworzone jako hasła osobowe, co powodowało stosowanie określników przeznaczonych dla nazw osobowych po tych właśnie hasłach (mimo że we wstępie do listy określników jhp KABA Nazwy osobowe istniała odpowiednia uwaga). Obecnie rekordy tych haseł zostały zmodyfikowane, co powinno zlikwidować wszelkie wątpliwości w stosowaniu ich w katalogowaniu przedmiotowym. Innego typu kwestią, wynikającą z określonej typologii haseł, jest wybór określnika spośród możliwych do zastosowania po danym typie hasła. Najlepszym przykładem jest tu problem haseł wzorcowych dla parków narodowych. Jhp KABA typuje parki narodowe jako ciała zbiorowe. Do książki będącej przewodnikiem po parku narodowym można zastosować określnik przewodniki, jednak nie jako do przewodnika po obszarze geograficznym parku, ale jako do przewodnika po działalności instytucji. Błąd w tym przypadku naprawia się sam dzięki zbiegowi okoliczności, jakim jest zakres stosowania określnika przewodniki – po nazwach geograficznych i po nazwach ciał zbiorowych.

Inną konsekwencją typowania haseł wzorcowych, pozostającą na razie sferze projektów, jest kompatybilność kartotek haseł wzorcowych lokalnych i perspektywa tworzenia wirtualnych międzynarodowych kartotek wzorcowych. Jednym z projektów tego typu jest projekt Virtual International Authority File (VIAF) – międzynarodowa wirtualna kartoteka wzorcowa, tworzona przez Bibliotekę Kongresu, Die Deutsche Bibliothek i Online Computer Library Center (OCLC). W początkowym etapie kartoteka ma objąć nazwy osobowe, a w przyszłości także hasła wzorcowe dla nazw ciał zbiorowych, imprez, nazw geograficznych i innych[11].

Jak wspomniano, hasła wzorcowe jhp KABA tworzone były na wzór ekwiwalentnych haseł jhp RAMEAU także pod względem typowania haseł. Typowanie haseł wzorcowych drugiego jhp, na którym wzoruje się jhp KABA – LCSH – różni się w wielu typach haseł. Ośrodek JiKW KABA, zatwierdzając propozycje haseł wzorcowych, analizuje te rozbieżności. Nie zawsze rozwiązanie przyjęte przez jhp RAMEAU jest lepsze. Dobrym przykładem jest duża grupa haseł wzorcowych dla nazw obiektów usytuowanych w mieście. Jhp RAMEAU tworzy hasła wzorcowe dla tych obiektów w postaci rekordu dla nazwy geograficznej. W podpolu przeznaczonym na określnik rzeczowy umieszcza nazwę obiektu. W jhp KABA tworzy się rekordy w ten sam sposób. W kartotece LCSH tworzy się dla obiektu hasło proste, jako hasło rekordu nazwę obiektu.

Przykład:
NUKAT (KABA): 151 @@ $a Piza (Włochy) $x Campanile
BNF (RAMEAU): 167[12] $w. .b..... $a Pise $g Italie $x Campanile
BK (LCSH): 150 @@ $a Leaning Tower (Pisa, Italy)

W typowaniu haseł wzorcowych istotne są możliwości wyszukiwawcze systemu zintegrowanego. Hasło wzorcowe użyte w haśle przedmiotowym rozwiniętym w systemie Virtua nie jest do znalezienia za pomocą wariantów hasła wzorcowego. Prościej byłoby zatem wybrać jako hasło rekordu prostszą, lepiej znaną użytkownikowi katalogu nazwę, np. Krzywa wieża.

Ośrodek JiKW KABA pracuje nad zebraniem wszystkich typów haseł tworzonych do khw jhp KABA i sporządzeniem kompletnej typologii. W projekcie brane pod uwagę będą zarówno dwa źródła – jhp RAMEAU, LCSH, jak i wymogi formatu MARC 21.

5. Kryterium typologii haseł wzorcowych

Podstawowym zagadnieniem w projekcie typologii haseł wzorcowych jest kryterium, według którego dokonywany będzie podział haseł na poszczególne typy. Kryterium przyjęte przez BNF wydaje się być niewystarczające, nie uwzględnia bowiem rzeczywistości, w jakiej funkcjonują hasła wzorcowe – odrębnej rzeczywistości, jaką jest katalog. Kryterium natury, które decyduje w tej typologii o tym na przykład, że nazwa Wenus jest nazwą osobową, odnosi się do rzeczywistości nie-bibliograficznej. Natomiast „natura bibliograficzna”, natura jednostki funkcjonującej w rzeczywistości bibliograficznej (katalog biblioteki), w tym przypadku powinna być inna niż osobowa. Natura jednostki powinna sprowadzać się raczej do funkcji w katalogu. Z drugiej strony, gdyby przyjąć za jedyne kryterium funkcję hasła wzorcowego w katalogu, wszystkie hasła niewprowadzane do kartoteki formalnej, czyli takie, które nie wystąpią, ani realnie, ani potencjalnie, w funkcji hasła formalnego (autora lub tytułu) tworzyłoby się do kartoteki w postaci rekordów o etykiecie hasła 150.

Typologia haseł wzorcowych zastosowana przez BK uwzględnia zarówno funkcje, w jakiej wystąpi hasło wzorcowe w opisie bibliograficznym, jak i naturę jednostki, jednak dopiero w drugiej kolejności. Wszystkie hasła, które mogą wystąpić w funkcji hasła opisu formalnego, tworzone są jako hasła formalne, ale mogą być one także stosowane jako hasła przedmiotowe. Ten pierwszy podział decyduje o przynależności hasła do danej kartoteki – hasła te otrzymują numer kontrolny kartoteki Names. Pozostałe hasła, te, które mogą być zastosowane jedynie jako hasło przedmiotowe, są podzielone według natury desygnatu nazwy. Podział na typy haseł w tej grupie konieczny jest ze względu na zasady tworzenia haseł przedmiotowych rozwiniętych, czyli na zasady stosowania określników po poszczególnych typach haseł. Ten kształt typologii haseł – dwustopniowy – ma oczywiście luki i niekonsekwencje. Jest to bowiem próba „nałożenia” typologii na stan aktualny bazy, tak aby zmiany w strukturze kartoteki były jak najmniejsze. Nie bez znaczenia jest również, że taki właśnie kształt ma struktura kartoteki BK i taką typologię sugeruje format MARC 21. To właśnie bowiem ten format i ta kartoteka, przy nieuchronnych zmianach rzeczywistości, w jakiej funkcjonują kartoteki, zachowają jak najwięcej ze swojej struktury ze względu na ogrom zapisanych danych. BNF ze specyficznymi często rozwiązaniami, jak np. format INTERMARC, skazana jest na izolację albo na konieczność dostosowania się, czyli na olbrzymie i kosztowne zmiany.

6. Kilka przykładów typologicznych

Warto przyjrzeć się dokładnie kilku typologicznym przypadkom grup haseł wzorcowych, różnicom pomiędzy kartotekami. Porównanie to pozwala wyciągnąć niekiedy wnioski dla typologii haseł wzorcowych jhp KABA.

Ciekawym przypadkiem typologicznym są nazwy cmentarzy. Typologia kartoteki LC zalicza te hasła do nazw ciał zbiorowych – są bowiem stosowane również jako instytucja sprawcza. W kartotece BNF przynależą one jedynie do khp – jhp RAMEAU; podobnie jest w khw NUKAT. W obu kartotekach dla nazw cmentarzy tworzy się rekordy dla nazwy geograficznej z nazwą cmentarza w podpolu dla określnika rzeczowego. Jest to więc podobna konstrukcja do haseł dla nazw obiektów (zob. powyżej przykład dla Krzywej Wieży w Pizie).

Przykład:
NUKAT (KABA): 151 @@ $a Warszwa (Polska) $x Cmentarz Powązkowski
BNF (RAMEAU): 167 $a Varsovie $g Pologne $x Cmentarz Powązkowski
BK (Names): 110 20 Cmentarz Powązkowski (Warsaw Poland)

Hasła wzorcowe dla ciał niebieskich tworzone były w jhp KABA bez konsekwencji – część wprowadzono, za jhp RAMEAU, jako nazwy pospolite o etykiecie 150, część jako rekordy nazw geograficznych (etykieta 151). I tu znowu różnica pojawia się pomiędzy wzorem amerykańskim i francuskim – kartoteka BK traktuje te hasła jako nazwy geograficzne, których jednak nie można stosować jako określnik geograficzny; kartoteka BNF zalicza je do tzw. nazw pospolitych.

Przykład:
NUKAT (KABA): 150 @@ $a Wenus (planeta)
BNF (RAMEAU): 166[13] $a Vénus $g planete
BK (LCSH): 151 Venus (Planet)
ale
NUKAT (KABA): 151 @@ $a Jowisz (planeta)
BNF (RAMEAU): 166 $a Jupiter $g planete
BK (LCSH): 151 Jupiter (Planet)

Kolejną ciekawą pod względem typologicznym grupą haseł wzorcowych są nazwy rękopisów. W jhp KABA te hasła wzorcowe tworzone były na wzór ekwiwalentnych haseł z jhp RAMEAU. Struktura hasła wzorcowego wzorowana była błędnie na strukturze hasła w formacie INTERMARC. Ośrodek JiKW KABA planuje wprowadzenie zmiany sposobu zapisu tych haseł zgodnie z zasadami formatu MARC 21.

Przykład hasła wg starych zasad:
110 2@ $a British Library $x rękopisy. Ms. Cotton Vitellius A15.

Ekwiwalentne hasło z jhp RAMEAU
161 $w20 .b.....$a British library $x Manuscrits. Ms. Cotton Vitellius A15

Ekwiwalentne hasło z LCSH
110 20 $a British Library. $k Manuscript. $n Cotton Vitellius A XV

Hasło jhp KABA wg nowych zasad:
110 2@ $a British Library. $k Rękopis. $n Ms. Cotton Vitellius A15.
410 2@ $a British Library. $k Manuscript. $n Ms. Cotton Vitellius A XV

Błąd w starym zapisie, wzorowanym na rekordzie z jhp RAMEAU, sprowadza się do kodów podpól. Opracowania jednak wymagają także inne elementy tego rekordu, jak warianty zawierające tytuł ujednolicony rękopisu z lub bez dopowiedzenia rękopis, zasady wprowadzania ekwiwalentu z innych jhp (pole 472), a także zasady podawania źródła metodycznego w polu 670.

Hasła wzorcowe dla rękopisów w LC należą do kartoteki Names. Są stosowane w polach 700 opisu bibliograficznego jako tytuł utworu zawartego w dokumencie. Z pewnością hasła tego typu będą potrzebne także w katalogu NUKAT w przyszłości. W procesie budowania khw należy zatem ustalić takie zasady budowania tych haseł już teraz, aby w przyszłości stanowiły gotowy do wykorzystania zbiór także dla opisu formalnego.

Dosyć trudną do rozstrzygnięcia w typologii kartoteki jest grupa haseł autor.tytuł, nie tyle pod względem zaliczenia do konkretnej typologii, ale pod względem ustalenia zasad dla budowania rekordu. Podobne problemy czekają na rozstrzygnięcie przez Ośrodkiem JiKW KABA w przypadku tytułów czasopism.

Zakończenie

W grupach haseł wzorcowych, które zostały poddane procesowi integracji – nazwy osobowe, nazwy ciał zbiorowych, tytuły ujednolicone anonimów klasycznych – nadal pozostają przypadki szczególne, trudne do rozstrzygnięcia, wymagające wielorakich konsultacji i dyskusji. Są to na przykład, wśród nazw osobowych, nazwy papieży. W obrębie nazw ciał zbiorowych nadal niejasna jest sytuacja imprez – haseł o etykiecie 111 w formacie MARC 21. Wśród haseł, które dopiero będą poddawane analizie w celu ujednolicenia zasad tworzenia rekordów w obrębie całek khw NUKAT z pewnością pojawią się nowe problemy. Możliwe jest również, że zostanie rozszerzony zbiór typów haseł kontrolowanych kartoteką, jak na przykład nazwy wydawców, czy opracowywany obecnie w BNF zbiór haseł zintegrowanych dla znaków handlowych.

Integracja wewnętrzna kartoteki wzorcowej NUKAT jest koniecznością, jak istnienie samej kartoteki. Khp języka KABA nie stanowi odrębnego zbioru, musi zatem wpisywać się w całość wszystkich haseł stanowiących kartotekę wzorcową NUKAT.

Kryterium typologii haseł wzorcowych, zbliżone do kryterium zastosowanego w BK, zdaje się być najrozsądniejsze. Typologia pozostanie zatem zgodna z wytycznymi formatu MARC 21, zachowana będzie kompatybilność z kartoteką wzorcową BK (brana z kolei pod uwagę w projektach bazujących na tego typu kompatybilności – wspomniany projekt VIAF). Natomiast nie będzie prawdopodobnie możliwa do utrzymania w takim samym jak dotychczas zakresie kompatybilność z kartoteką BNF. Istotnym argumentem na podjęcie decyzji o odejściu od budowania niektórych typów haseł wzorcowych na wzór haseł wzorcowych jhp RAMEAU dla jednostek analogicznych jest w tym przypadku brak kompatybilności pomiędzy formatami MARC 21 i INTERMARC. Należy jednocześnie podkreślić, że odejście to dotyczy głównie zasad wypełniania rekordu w formacie MARC 21 i struktury samego hasła wzorcowego. Jhp RAMEAU nadal pozostaje pierwszym merytorycznie źródłem w tworzeniu leksyki khp jhp KABA. Projekt szczegółowej typologii haseł wzorcowych stosowanych w opracowaniu przedmiotowym w jhp KABA będzie musiał oczywiście także uwzględniać w pewnym zakresie typologię haseł jhp RAMEAU ze względu na metodykę tworzenia charakterystyk przedmiotowych.

Przypisy:

[1] PALUSZKIEWICZ, A., LENARTOWICZ, M. (red.) Hasła osobowe, korporatywne i tytułowe. Zasady sporządzania rekordów kartoteki haseł wzorcowych. Warszawa: Wydaw. SBP, 1999. ISBN 83-87629-26-X.

[2] NASIŁOWSKA, M. Integracja kartotek haseł wzorcowych NUKAT. Przegląd Biblioteczny 2004, z. 3/4, s. 215 -221.

[3] Typologia dostępna na stronie formatu MARC 21: MARC 21 Format for Authority, Community Information and Bibliographic Data [on-line]. Washington: Network Development and MARC Standards Office Library of Congress. [dostęp 18 września 2006]. Alphabetical List of Ambiguous Headings. Dostępny w World Wide Web: http://www.loc.gov/marc/ambiguous-headings.html.

[4] RAMEAU: répertoire d'autorité-matiere encyclopédique et alphabétique unifié, guide d'indexation. Paris: Bibliotheque Nationale de France, 2004, s. 33-36.

[5] Podana typologia obejmuje jedynie hasła wzorcowe, nie bierze pod uwagę haseł rozwiniętych określanych jako nazwy pospolite – hasła złożone z nazwy własnej i określnika rzeczowego.

[6] Typologia dostępna na stronie: SACO. The Subject Authority Component of the PCC) . [on-line]. [dostęp 18 września 2006]. An Alphabetic List of Ambiguous Entities. Dostępny w World Wide Web: http://www.loc.gov/catdir/pcc/saco/alpha405.html.

[7] Anglo-American Cataloguing Rules [on-line]. AACR Fund [dostęp 18 września 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://www.aacr2.org.

[8] Subject Cataloging Manual (SCM) jest podręcznikiem tworzenia i stosowania LCSH.

[9] RAMEAU: répertoire d'autorité-matiere…, s. 491.

[10] Listy określników jhp KABA dostępne na stronie internetowej NUKAT: NUKAT. Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny [on-line]. Warszawa: Biblioteka Uniwersytecka, 2002. O nas. JHP KABA. Listy określników. Dostępny w World Wide Web: http://www.nukat.edu.pl.

[11] BENNETT, R. (i in.) VIAF (Virtual International Authority File): Linking Die Deutsche Bibliothek and Library of Congress Names Authority Files [on-line]. Seoul: World Library and Information Congress: 72nd IFLA General Conference and Council, 20-24 August 2006. [dostęp 18 września 2006]. S. 3. Dostępny w World Wide Web: http://www.ifla.org/IV/ifla72/papers/123-Bennett-en.pdf.

[12] 167 – etykieta hasła będącego nazwą geograficzną w formacie INTERMATC.

[13] 166 – etykieta hasła będącego nazwą pospolitą w formacie INTERMATC.