Henryk Hollender Biblioteka Uniwerstecka w Warszawie Aktualny stan prac nad katalogiem centralnym NUKat

Mamy nadzieję, że dla większości bibliotek uczestniczących w budowaniu Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych (CKHW), przejście do NUKat-u będzie oczywiste. Kartotekę tę, składającą się z ponad 460 000 tys. haseł formalnych i przedmiotowych (wszystkie dane przedstawiają stan na 1 czerwca 2001 roku), tworzy obecnie 25 bibliotek, w większości użytkujących oprogramowanie VTLS, ale także: Horizon, Aleph i Prolib. Przy wprowadzaniu danych pracuje w całej Polsce ponad 400 osób. W grudniu ub. roku odbyła się ogólnokrajowa narada bibliotek zainteresowanych NUKat-em, zaś 27 kwietnia 2001 roku w BUW spotkał się po raz pierwszy Zespół Koordynacyjny z obserwatorami z grona bibliotek użytkujących Aleph, Prolib i Tinlib. Można zatem oczekiwać, że wraz z postępem prac organizacyjnych i wdrożeniowych, biblioteki będą coraz szerzej doceniać szansę, jaką NUKat stworzy, nie tylko jako źródło informacji (na efekty będziemy czekali stosunkowo najdłużej), ale jako zródło rekordów bibliograficznych. Pozwoli to nie tylko utrzymywać bazy lokalne o pełnej spójności, ale i przegrupować siły przeznaczone do opracowania zbiorów i skupić się na retrospektywnej konwersji.

Planując i projektując NUKat-a zmagaliśmy się ostatnio z dwoma problemami: doboru oprogramowania i tzw. drugiej bazy. Pierwszy został rozwiązany podjęciem trudnej decyzji o wyborze VTLS-a. Przypominam, że zakup ten jest dokonywany za zgodą prezesa Urzędu Zamówień Publicznych z wolnej ręki. W celu uzyskania zgody na taki tryb zakupu, musieliśmy przekonać Urząd, że w Polsce nie ma niezależnego zespołu ekspertów, który mógłby dokonać obiektywnego oszacowania różnych ofert w wypadku ogłoszenia przetargu. Zespół informatyków i bibliotekarzy Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych od dawna przyglądał się innym systemom, prowadził korespondencję z ich dostawcami i użytkownikami. Uczestniczyliśmy w kilku spotkaniach z innymi, niż VTLS, oferentami i w specjalnie dla nas zaaranżowanych pokazach. Przyznajemy, że jedna z firm uczestniczących w zabiegach o kontrakt na NUKat poczyniła ogromne postępy w kierunku automatyzacji procesu tworzenia i wymiany haseł wzorcowych i rekordów bibliograficznych oraz eliminacji dubletów. Równocześnie jednak pracowaliśmy cały czas z projektantami VIRTUA i jesteśmy pewni, że oni najlepiej rozumieją nasze intencje. Firma VTLS działa na zasadach komercyjnych, dostarcza takiego oprogramowania, jakiego życzy sobie klient, i generalnie nie podsuwa żadnych zasad opracowania zbiorów. Trudno jej jednak nie zauważac, że w katalogach wielu skomputeryzowanych bibliotek, w tym także skomputeryzowanych za pomocą jej własnego oprogramowania, implementowanego bez kontroli haseł, doszło z czasem do chaosu. Mając w Polsce do czynienia z malutkimi bazami, wolimy nie pamiętać, że niespójność sprawia tym więcej kłopotu użytkownikowi, im większa baza. Nie jest żadną tajemnicą, że niektóre południowoamerykańskie katalogi centralne, oparte na systemie VTLS, to prawdziwe pola minowe współczesnego bibliotekarstwa, na które projektanci z Blacksburga patrzą z narastającym rozczarowaniem.

Drugi zasadniczy problem to dodatkowa baza, której utworzenie uzgodniono na spotkaniu prorektorów w czerwcu 2000 roku. Służyłaby ona, jako składnica rekordów powstałych bez kontroli haseł lub z kontrolą lokalną, stwarzając tymczasowe źródło informacji o zasobach polskich bibliotek - obfite, choć mało precyzyjne (stąd zaproponowana półżartem nazwa "BRUkat"). Zapis poświecony tej bazie jest dość ogólny (por. http://priam.umcs.lublin.pl/ar/nukat/dokum/kompromi.html). Wiązano z nią bowiem różne nadzieje. Spotykaliśmy się z opinią, że druga baza to wersja NUKat-u dla tych bibliotek, których nie stać na "prawdziwy NUKat", co jest nieporozumieniem, NUKat ma bowiem przynosić korzyści, a nie mnożyć trudności. Mniejsze biblioteki więcej "wyjma" z NUKat-u niż do niego "włożą", choć zgadzamy się z opinią Porozumienia "Biblioteka z Horyzontem", że istnieją biblioteki o księgozbiorach unikatowych, które pozostaną raczej "dawcami" niż "biorcami", i które trzeba wesprzeć w pracy nad opracowaniem swoich zbiorów (dotyczy tego punkt ósmy wyżej cytowanego dokumentu). W dyskusji widać było, że największą bodaj przeszkodą w uznaniu korzyści z NUKat-u jest dyskomfort psychologiczny, jaki możemy odczuwać, myśląc o tym, że rekordy w naszej bazie będą zawsze kopiowane z innej bazy - centralnej. Zawsze, to znaczy także wówczas, kiedy sami uprzednio stworzymy ten rekord. O rzekomej, czy autentycznej kłopotliwości związanej z nakładaniem interfejsu VTLS na własne oprogramowanie, mogą wypowiedzieć się biblioteki, które już to praktykują, np. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, stosująca Alepha firmy Ex-Libris i "klienta katalogujacego" VTLS.

Choć w umowie z VTLS jest przewidziana druga baza ("secondary database"), posłużymy się dla niej innym rozwiązaniem, bowiem znalazło się ono samo! Na zebraniu w dniu 27 kwietnia 2001 roku podjęta została decyzja, iż oczekiwania związane ze zbiorową rejestracją zasobów katalogowych wytworzonych przed rozpoczęciem współpracy w ramach NUKat-u spełnia "eksperymentalny interfejs do katalogów bibliotecznych", stworzony przez dra Tomasza Wolniewicza w Toruniu. Usługa ta, dostępna dzięki protokołowi Z39.50, scala zasoby 56 bibliotek polskich i zagranicznych (bez bibliotek użytkujących VTLS, które z tego protokołu korzystać nie mogą). Moim zdaniem "toruńska biblioteka wirtualna" zasługuje już na podanie adresu do wiadomości publicznej i wyraźny link ze strony głównej Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; wówczas zacznie spełniać ona rolę, dla jakiej została stworzona - powszechnie dostępnego narzędzia wyszukiwawczego. Patrząc subiektywnie, nie widzimy co prawda w tej bazie zasadniczej cechy, jaką dawałaby druga baza NUKat-u w wersji pierwotnie przyjętej - możliwości podwiązania danych o lokalizacji do jednego tylko rekordu bibliograficznego, uzyskanego po wprowadzeniu odpowiedniego klucza wyszukiwawczego. W "eksperymentalnym interfejsie" pierwszy poziom odpowiedzi, to biblioteki posiadające materiały spełniające kryterium wyszukiwawcze; dopiero w ich obrębie przeglądamy to, co znajduje się w ich zbiorach. Oznacza to: po pierwsze - redundancję wynikającą z braku kartoteki haseł wzorcowych; po drugie - powtarzanie rekordów i konieczność czujnego przeglądania całego materiału. Mamy również liczne uwagi redakcyjne i bibliograficzne do interfejsu; korespondujemy w tej sprawie z autorem przedsięwzięcia, zapewne nie dość intensywnie. Konieczne będzie ujednolicenie zasad wprowadzania danych do baz lokalnych we wszystkich objętych bibliotekach, by narzędzie działało precyzyjniej. Interfejs jest, może być stosowany, podlega ciągłym ulepszeniom, i - jako niewątpliwe osiągnięcie informatyczne - stanowi poważny wkład bibliotek Porozumienia "Biblioteka z Horyzontem" w scalanie zasobów baz danych polskich bibliotek.

W jaki sposób powiązać NUKat z biblioteką wirtualną (dla której zresztą konieczna jest wyrazista nazwa, jednoznacznie identyfikująca przedsięwziecie), to sprawa otwarta. Nie powstały nadal zasady zarządzania NUKat-em, ani szczegółowy budżet przedsięwzięcia, choć na kwietniowej naradzie członkowie Zespołu Koordynacyjnego i zaproszeni goście przeprowadzili pierwszą dyskusję nad projektem regulaminu ciała, które powinno dostarczyć niezbędnego szczebla międzybibliotecznego, nadbudowanego nad Centrum NUKat-u, na którym spoczywać mogą tylko zadania realizacyjne. Prace te należy przyspieszyć. Jest mało prawdopodobne, aby wystąpiły prawne i organizacyjne przesłanki dla usamodzielnienia się Centrum - pozostanie ono oddziałem w strukturze Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, tak jak obecne Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych. Centrum NUKat powstaje faktycznie własnie w tej chwili, bowiem Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych, zgodnie z wolą bibliotek współtworzących NUKat, bierze na siebie nowe zadania.

Poza niezwykle trudnym zadaniem prowadzenia przetargów (negocjacje z zachowaniem konkurencji na zakup serwera są na ukończeniu, negocjacje z zachowaniem konkurencji na zakup oprogramowania do obsługi baz danych ORACLE nastąpią wkrótce), najważniejsze w bieżących pracach są rozwinięte hasła przedmiotowe języka KABA. Sprawa ta zmieniła nieco nasze patrzenie na CKHW. Jest oczywiste, że "wzorcowy" rekord bibliograficzny musi nadawać się do pobrania wraz z pełnym opisem przedmiotowym. Z zasobu leksykalnego dostępnego w CKHW można przecież pobrać tylko budulec do opisu przedmiotowego i dla tych samych książek różne biblioteki miały często odmienne opisy. Od 19 marca 2001 roku do CKHW wprowadza się zatem wszystkie rekordy rozwiniętych haseł przedmiotowych. Jest ich już ponad 27 tys. Szacujemy, że w katalogach bibliotek VTLS znajduje się 250 tys. rozwiniętych haseł przedmiotowych, co po wyeliminowaniu dubletów da ok. 70 tys. rekordów, które zostaną przejęte do CKHW.

Biblioteki użytkujące VTLS stosują procedurę zagrywania rekordów dla rozwiniętych haseł przedmiotowych, jak i dla wszystkich rekordów kartoteki haseł wzorcowych. Procedury te nie mają swojego odpowiednika w oprogramowaniu Horizon. Stąd dyskutowana na kwietniowym zebraniu konieczność napisania dla bibliotek Porozumienia "Biblioteka z Horyzontem" specjalnego programu, który umożliwiłby automatyczne nanoszenie poprawek. W Centrum obsługa rekordów rozwiniętych haseł przedmiotowych zajmie się specjalny zespół, którego stworzenie zawdzięczamy dotacji KBN w kategorii Specjalne Urządzenia Badawcze (tzw. SPUB realizowany jest wraz z Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego - dla BUW przypada 750 tys. zl.). Od początku lipca 2001 r. powinni zacząć pracę pierwsi pracownicy tego zespołu, zatrudnieni na umowach okresowych. Niełatwe zadanie rekrutacji i przeszkolenia tego zespołu spoczęło na Marii Burchard, kierującej CFiKHW.

Pozostali nowi pracownicy Centrum NUKat (w odróżnieniu od "starych" pracowników CFiKHW, którzy pozostaną przy swoich obowiązkach) będą zajmować się obsługą rekordów bibliograficznych i obsługą informatyczną. Rekrutacja nie jest łatwa, bowiem na warszawskim rynku pracy brakuje odpowiednich kandydatów. Teoretycznie, powinny to być osoby mające doświadczenie w komputerowym opracowaniu zbiorów w formacie USMARC. Sekcja rozwiniętych haseł przedmiotowych powinna w dodatku składać się z dobrych znawców opracowania w języku KABA. W każdych normalnych warunkach byłby to elementarny wymóg pracodawcy. Niestety, KABA nie jest językiem haseł przedmiotowych wykładanym, w każdym razie nie w Warszawie, co nakłada na Bibliotekę Uniwersytecką dodatkowe obowiązki w zakresie szkolenia personelu Centrum.

Kiedy zatem NUKat stanie się faktem? W najbliższym czasie, w Internecie opublikowany zostanie materiał Anny Paluszkiewicz, inwentaryzujący pozostające do wykonania prace, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i na centralnym. Wciąż trwają prace zespołu do spraw ujednolicenia zasad katalogowania. Po wypracowaniu i opublikowaniu ustaleń, rozpocznie pracę zespół do spraw procedur postępowania. Równocześnie informatycy muszą pracować nad tzw. skryptami, umożliwiającymi organizacje wprowadzania i zatwierdzania rekordów i ich transmisji do baz poszczególnych bibliotek. Wiele obiecujemy tu sobie po rozpoczynającej się zdalnej współpracy z firmą VTLS.

Równocześnie jednak trzeba przypomnieć, ze o ile możliwe będzie bierne korzystanie z NUKat-u jako źródła rekordów bibliograficznych, to współpraca z NUKat-em, poprzez zasilanie bazy centralnej rekordami dla materiałów poprzednio nie rejestrowanych, jest projektowana dla bibliotek korzystających z Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych. Wciąż trzeba pracować nad tym, by korzystanie to było jak najprostsze, równocześnie wyjaśniając odradzające się niekorzystne stereotypy. Docierają wciąż bowiem do nas bałamutne wiadomości, które w żaden sposób nie wynikaja z publikacji na temat NUKat-u, że na przykład na uczestniczących bibliotekach będzie ciążył obowiązek wprowadzania charakterystyk rzeczowych w języku haseł przedmiotowych KABA, albo że walidacja haseł formalnych trwa miesiącami. Drodzy koledzy, przecież my już nie walidujemy nawet haseł przedmiotowych!

Nie jest też dobrym podejściem do NUKat-u zarzucanie mu, że nie "będzie zawierał" haseł z jakiejś dziedziny. NUKat sam z siebie nie zawiera żadnych haseł, będzie natomiast zawierał takie hasła, jakie zostaną do niego wprowadzone, tak formalne, jak i rzeczowe. Intensywna współpraca pewnej grupy bibliotek może doprowadzić w stosunkowo krótkim czasie do wytworzenia pokaźnego zasobu leksykalnego z dziedziny praktycznie dowolnej, lecz reprezentowanej przez silne i aktywne książnice. Nie dotyczy to tylko medycyny, dla której biblioteki medyczne wolą Medical Subject Headings (MeSH Narodowej Biblioteki Medycznej w Bethesda), a nie pogłębionego języka haseł przedmiotowych KABA. O ile wiemy, po długiej dyskusji, biblioteki akademii medycznych i Główna Biblioteka Lekarska podjęły decyzję o spolszczeniu MESH-a i mają duże szanse na uzyskanie na ten cel środków z Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. Podtrzymujemy zatem zapowiedź, że dla wyszukiwania w obrębie haseł medycznych będziemy w NUKacie utrzymywać odrębny indeks. Spoglądamy również z nadzieją w kierunku Biblioteki Narodowej, bowiem ze względu na ilość, zasięg i zakres opracowywanych zbiorów byłaby ona dla NUKat-u prawdziwym skarbem. Biblioteka Narodowa musi jednak najpierw określić się wobec Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych, aby z tego skarbu ktokolwiek mógł skorzystać. Nie trzeba przypominać, że NUKat będzie odrębnie udostępniał także indeks z jej hasłami przedmiotowymi.