Ewa Włostowska, Jacek Głębocki*, Ewa Chrobak

Główna Biblioteka Lekarska, *Splendor Systemy Informacyjne

Ewa.Włostowska

Nowoczesne metody samodzielnego przeszukiwania bazy danych Polska Bibliografia Lekarska - propozycja konspektu szkolenia użytkowników naukowej informacji medycznej

Streszczenie

Referat prezentuje największą dziedzinową bazę bibliograficzną - Polską Bibliografię Lekarską - w jej najnowszej, internetowej wersji. Przedstawia nowoczesne narzędzia stosowane w Głównej Bibliotece Lekarskiej do opracowywania, prowadzenia, rozwoju i udostępniania bazy. Wskazuje użytkownikowi naukowej informacji medycznej możliwości ich wykorzystania do samodzielnego przeszukiwania Polskiej Bibliografii Lekarskiej.

Wstęp

Baza o nazwie Polska Bibliografia Lekarska (PBL) to najstarsza w Polsce i największa abstraktowa baza medyczna. PBL została zbudowana i uruchomiona w Zakładzie Naukowej Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej (GBL) już w 1979 roku. Od tego czasu opracowywana jest codziennie i aktualizowana raz na kwartał.

Początkowo baza PBL prowadzona była we własnym oryginalnym oprogramowaniu Bibliograf, a następnie (1990) przekonwertowana do systemu mikro CDS/ISIS UNESCO. W tym systemie PBL prowadzona jest do dziś, natomiast jej udostępnianie zapewnia system bibliograficzny Expertus firmy Splendor Systemy Informacyjne SC. Baza PBL rejestruje polską literaturę naukową, kliniczną i fachową z zakresu medycyny, nauk pokrewnych i ochrony zdrowia. Zawiera dane o artykułach z czasopism, monografiach, pracach doktorskich i habilitacyjnych oraz polonikach w zbiorach GBL. Obecnie składa się z ponad 350.000 rekordów i rejestruje dane z blisko 300 tytułów czasopism polskich. Rekord bazy zawiera, oprócz danych bibliograficznych, odredakcyjne streszczenia w języku polskim i angielskim oraz charakterystykę treściową.

Charakterystyka treściowa - charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu

Już najwcześniejsze projekty budowy polskiej medycznej bazy danych zakładały, że będzie ona tworzona i prowadzona wg zasad przyjętych w US National Library of Medicine dla systemu MEDLARS i jego bazy on-line - Medline. Zatem zgodnie z założeniami i po uzyskaniu zgody autora i właściciela, zaadaptowany został do warunków GBL język informacyjno-wyszukiwawczy amerykańskiego systemu.

Dokonano przekładu bazy słownikowej Medical Subject Headings (MeSH) i, począwszy od 1979 roku do dziś, polska wersja MeSH wraz z zasadami indeksowania jest codziennie używana do sporządzania charakterystyk treściowych dokumentów zakwalifikowanych do Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Charakterystyki treściowe dokumentów stanowią równocześnie ich charakterystyki wyszukiwawcze.

Merytoryczną jakość opracowania treści dokumentów zapewnia zespół pracowników z wykształceniem medycznym i biomedycznym, odpowiednio przeszkolonych w zakresie zasad indeksowania obowiązujących dla bazy Medline. Ten sam zespół uczestniczy w pracach nad aktualizacją polskiej wersji MeSH.

Medical Subject Headings w Głównej Bibliotece Lekarskiej

Polska wersja MeSH już od 1979 roku funkcjonowała jako komputerowa słownikowa baza danych pod nazwą Tezaurus.

Przez ponad 25 lat istnienia baza zmieniała się i rozwijała:

• 1979-1990 - komputerowa słownikowa baza danych Tezaurus prowadzona we własnym oprogramowaniu i sprzęcie GBL; baza udostępniana była w wersji drukowanej,
• od 1991r. - baza Tezaurus prowadzona w systemie micro CDS/ISIS
• 1995 r. - baza zawiera ponad 15.500 polskich tłumaczeń deskryptorów MeSH z 1989 roku i lat następnych ; udostępniana w postaci drukowanej, a w latach 1995-1998 - również w wersji elektronicznej,
• 2000 r. - baza Tezaurus 98 - polska wersja MeSH 1998,
• 2002 r. - baza Tezaurus 01- polska wersja MeSH z roku 2001,
• 2005 r. - baza danych o nazwie Tez-MeSH powstała z połączenia baz Tezaurus 01 i MeSH 2005, uzupełniona o brakujące polskie tłumaczenia nowych deskryptorów źródłowych ; baza prowadzona jest w oprogramowaniu Expertus firmy Splendor,
• 2006 r. - baza danych Tez-MeSH zgodna z MeSH 2006.

Baza danych Tez-MeSH Głównej Biblioteki Lekarskiej

Rozbudowana i nowoczesna baza słownikowa języka informacyjno-wyszukiwawczego stosowanego w GBL nosi nazwę Tez-MeSH jako logiczną konsekwencję tego, iż powstała z informatycznego połączenia sprawdzonej przez dziesięciolecia bazy Tezaurus z jej bazą źródłową - MeSH.

Baza danych Tez-MeSH 2006 zawiera:

• 23 885 deskryptorów źródłowych MeSH,
• 23 885 ich polskich tłumaczeń,
• aktualną bazę modyfikatorów wraz z zakresem stosowania i polskimi definicjami,
• 162 rekordy polskie spoza MeSH - polskie nazwy geograficzne i inne wbudowane poprzez nadanie kodu semantycznego w strukturę drzewa (tree structure);
  przykład (drugi i czwarty deskryptor):
  I01.880.604.787     Więzienia
  I01.880.604.787.200     Obozy jenieckie
  I01.880.604.787.358     Obozy koncentracyjne
  I01.880.604.787.400     Obozy przesiedleńcze i przejściowe
• rozbudowany system wspomagający proces indeksowania i/lub wyszukiwania dokumentów, pozwalający na samodzielne i skuteczne przeszukiwanie bazy PBL oraz wspomaganie przeszukiwania baz zagranicznych np. PubMed.

Udostępnianie bazy Tez-MeSH:

• bezpłatnie dla bibliotek poprzez Internet http://www.gbl.waw.pl,
• na płytach CD-ROM,
• w wersji dla systemu ISIS UNESCO,
• poprzez filtry konwersji MARC do zintegrowanych systemów bibliotecznych i katalogów centralnych.

Samodzielne przeszukiwanie bazy Polska Bibliografia Lekarska

Zaimplementowanie bazy Tez-MeSH do bazy Polska Bibliografia Lekarska sprawiło, że PBL stała się bazą nowoczesną i przyjazną użytkownikowi poprzez danie mu możliwości samodzielnego uzyskiwania relewantnej informacji.

Korzyści wynikające z posługiwania się deskryptorem w stosunku do wyszukiwania według słowa z tekstu (w tytule i streszczeniu)

Przykład:

Baza PBL 1991-2006

• rezultatem wyszukiwania słowa bypass w tytule i streszczeniu jest 41 rekordów
• rezultatem wyszukiwania słowa bypass w tezaurusie medycznym Tez-MeSH jest wykaz rekordów ze słowem pomostowanie (bez względu na rodzaj pomostowania).

[zob. załączniki rys. 1]

Wyszukując według deskryptorów:

• pomostowanie tętnic wieńcowych na bijącym sercu,
• pomostowanie czczo-krętnicze
  i innych zaczynających się od słowa pomostowanie (początek deskryptora), uzyskujemy 740 rekordów bazy PBL 1991-2006. Spośród nich w 520 rekordach jest to temat główny artykułu.

Pobieranie terminów z indeksu tezaurusa medycznego Tez-MeSH

Przykład:

Jakimi terminami należy posługiwać się, poszukując prac dotyczących chorób prostaty?
Przeglądając indeks tezaurusa medycznego Tez-MeSH wybieramy słowa prostata i prostaty.

Rezultatem jest 10 deskryptorów dotyczących prostaty.
Jeśli wyszukiwanie w bazie PBL ma dotyczyć nowotworów prostaty, to należy wybrać nowotwory gruczołu krokowego oraz antygen specyficzny gruczołu krokowego, jeśli wiemy, że jest to podstawowy marker stosowany do diagnostyki.

Uwaga: po analizie rekordu nowotwory gruczołu krokowego zorientujemy się, że wskazane jest przeszukanie bazy przy użyciu deskryptorów: przerost gruczołu krokowego oraz właśnie antygen specyficzny gruczołu krokowego [rekord nowotwory grucz. krokow.]

Wykorzystywanie informacji z innych pól, gdy brak konkretnego deskryptora

Przykład:

Wyszukiwanie słowa cellulit w tezaurusie medycznym Tez-MeSH.
Podany termin nie jest deskryptorem, ale z pola adnotacje jednego z trzech odnalezionych rekordów, uzyskujemy informację, jak należy indeksować, a więc i wyszukać rekordy w bazie PBL.

Wyszukiwanie w bazie PBL według terminu angielskiego

Przykład:

Nie znając polskiego odpowiednika terminu wrongful life możemy automatycznie odnaleźć rekordy bazy PBL indeksowane jako krzywda przez urodzenie.

Prezentacja struktury hierarchicznej

C11     Choroby oka
C11.093     Astenopia
C11.187     Choroby spojówek
C11.187.169     Nowotwory spojówek
C11.187.183     Zapalenie spojówek
C11.187.183.200     Zapalenie spojówek alergiczne
C11.187.183.220     Zapalenie spojówek bakteryjne
C11.187.183.220.250     Zapalenie spojówek wtrętowe
C11.187.183.220.538     Zapalenie oczu noworodków
C11.187.183.220.889     Jaglica
C11.187.183.240     Zapalenie spojówek wirusowe
C11.187.183.240.216     Zapalenie spojówek ostre krwotoczne
C11.187.183.394     Zapalenie rogówki i spojówki
C11.187.183.394.520     Zapalenie rogówki i spojówki zakaźne
C11.187.183.394.550     Zapalenie rogówki i spojówki suche
C11.187.183.749     Choroba Reitera
C11.187.781     Skrzydlik
C11.187.810     Kseroftalmia
C11.204     Choroby rogówki
C11.204.236     Dystrofie rogówki dziedziczne
C11.204.236.438     Zwyrodnienie rogówki Fuchsa
C11.204.267     Obrzęk rogówki
C11.204.290     Neowaskularyzacja rogówki
C11.204.299     Zmętnienie rogówki

Wyszukiwanie w bazie Pubmed na podstawie polskich deskryptorów Tez-MeSH

Przykład:

Poprzez wyszukiwanie w tezaurusie medycznym Tez-MeSH terminu nowotwory spojówek możliwe jest wyszukiwanie rekordów bazy PubMed indeksowanych angielskim odpowiednikiem tj. conjunctival neoplasms.

Rys. 1