ebib 
Nr 9/2010 (118), Książki i sztuka. Artykuł
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Karolina Malamis
Biblioteka Główna i OINT Politechniki Wrocławskiej

Albrecht Dürer i znaczenie jego twórczości w dziejach sztuki książki


Taki artysta powinien żyć wiecznie[1]
Erazm z Rotterdamu

Wiek XV stanowi przełomowy okres w dziejach kultury książki. Rewolucyjnym wydarzeniem było wynalezienie ruchomej czcionki, a dynamiczny postęp sztuki drukarskiej przyczynił się do rozwoju warsztatu graficznego. Wynalazek druku spowodował szybszy przepływ myśli, natomiast grafika stała się środkiem, dzięki któremu mógł ukształtować się uniwersalny język wizualny. Znana już od ponad wieku sztuka drzeworytnicza najwcześniej została zastosowana do celów ilustracji. Początkowo drzeworyty były przeznaczone do ręcznego kolorowania, jednak stopniowo zaczął zanikać ten ostatni rodzaj naśladownictwa iluminowanych rękopisów. Dzięki udoskonaleniu techniki, w której za pomocą systemu kresek oddawano formę i głębię perspektywiczną, czarno-białe obrazy mogły spełniać najważniejsze zadania ilustracji bez potrzeby uciekania się do kolorów. Nowe możliwości wykonywania ilustracji sprawiły, że w końcu XV i XVI w. książka drukowana, ilustrowana drzeworytem wyparła dotychczas używaną księgę przepisywaną ręcznie. Miało to bardzo istotne znaczenie dla rozwoju kultury i oświaty, gdyż książka stała się nieporównywalnie tańsza i bardziej dostępna. Konsekwencją ogromnego popytu na „drzeworytową literaturę” było powstanie wyspecjalizowanych warsztatów graficznych, z których wychodziły dzieła bardziej różnorodne ze względu na tematykę oraz repertuar przedstawieniowy i coraz piękniejsze pod względem artystycznym. Odbitki drzeworytowe stały się już w XV w. nośnikiem nowych treści, form schematów kompozycyjnych oraz rozwiązań ikonograficznych i stylistycznych. Grafika książkowa zaczęła funkcjonować jako odrębna dziedzina sztuki, w której istotną rolę odgrywa indywidualizm i tożsamość twórcy, a przede wszystkim wyobraźnia artystyczna. W tamtym czasie pojawili się pierwsi mistrzowie-graficy, którzy tworzyli prawdziwe dzieła sztuki. Wielkie zasługi na tym polu należą do Albrechta Dürera, który do dziś pozostaje jednym z najwybitniejszych artystów w dziejach sztuki.

Rys. 1. Albrecht Dürer
Rys. 1. Albrecht Dürer.
Źródło: WALTHER, Ph. Dürer Albrecht. Hildburghausen: Bibliographisches Institut, [b.r.]. W: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego [on-line]. [Dostęp 14.12.2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=25795&dirds=1&tab=1.

Niemiecki malarz, grafik, rysownik i teoretyk sztuki Albrecht Dürer żył w latach 1471–1528. Uważany jest za jednego z najważniejszych artystów niemieckich. Stworzył kilkadziesiąt pięknych i cennych malowideł, jednak w dziejach sztuki najistotniejszą jego zasługą jest szczególny wkład w rozwój drzeworytnictwa. Norymberski mistrz nadał drzeworytowi rangę samodzielnego dzieła sztuki plastycznej, doprowadzając go do poziomu miedziorytu, w którym udało mu się do perfekcji opanować operowanie światłem. Z jego twórczością wiążą się początki grafiki autorskiej.

Albrecht Dürer urodził się 21 maja 1471 r. w Norymberdze. Był synem pochodzącego z Węgier złotnika i od wczesnej młodości spędzał czas w warsztacie ojca, gdzie poznawał tajniki sztuki złotniczej. Uczył się tam rytowania wszelkiego rodzaju ozdób na lśniącej blasze kielichów czy monstrancji, a umiejętności zdobyte w tym okresie stosował później do rycin. Nastoletni Dürer wykazywał jednak większe skłonności do malowania, dlatego został oddany do najznakomitszej w Norymberdze malarsko-rzeźbiarskiej pracowni Michaela Wolgemuta. Przez trzy lata (1486–1489) kształcił się w zakładzie znanego malarza, z którym od początku współpracował przy wykonywaniu form drukarskich. Już wtedy osiągnął niezwykłą biegłość zarówno w cięciu klocków drewnianych, jak i rytowaniu płyt miedzianych. Przypuszcza się, że młody Dürer brał udział w tworzeniu drzeworytów do Kroniki świata Hartmanna Schedela[2].

Po zakończeniu nauki, zgodnie z obyczajami epoki, wyruszył w długą wędrówkę czeladniczą, dzięki której jego wykształcenie artystyczne miało nabrać europejskiego wymiaru. Pierwszym etapem wędrówki stały się kraje nadreńskie, gdzie Dürer pragnął zetknąć się z pracującymi tam grafikami. Na początku chciał odwiedzić Martina Schongauera, jednego z pierwszych grafików niemieckich, którego miedzioryty wywarły silny wpływ na młodego artystę. Niestety Schongauer zmarł kilka miesięcy wcześniej, o czym Dürer, wyruszając w podróż, nie wiedział. W Kolmarze spotkał się jednak z braćmi cenionego mistrza i od nich otrzymał jego rysunki, które zachował do śmierci.

Poza Kolmarem podróżujący czeladnik zatrzymał się w Bazylei i Strasburgu. Oba miasta były silnie związane z wczesną humanistyczną myślą naukową i słynęły jako prężnie działające ośrodki drukarskie. Należy pamiętać, że za sprawą ojca chrzestnego Antona Kobergera oraz zamówień ilustracyjnych, jakie w ostatnim roku praktyki w Norymberdze otrzymał jego mistrz Wolgemut, Dürer już we wczesnej młodości obudził w sobie zainteresowanie sztuką ilustracyjną. Pobyt w Bazylei zaowocował zatem szeregiem wybitnych prac ilustracyjnych, takich jak drzeworyty do Komedii Terencjusza, Rycerza z Thurn, a zwłaszcza ilustracje do Statku głupców Sebastiana Branta. Natomiast wizytę Dürera w Strasburgu dokumentuje m.in. drzeworyt w Missale speciale Grüningena, wydanym w 1493 r. Wczesna twórczość artysty pozostawała całkowicie pod wpływem sztuki Schongauera, dlatego w przypadku wielu jego dzieł istniały spory, czy przypisać je Schongauerowi, czy Dürerowi.

Pod koniec XV w. Dürer odbył podróż do Włoch, która miała bardzo duże znaczenie dla jego artystycznego rozwoju. Podczas pobytu w Wenecji zetknął się z wieloma wybitnymi artystami, przedstawicielami jednej z najznakomitszych szkół włoskiego malarstwa. Miał okazję zobaczyć kunsztowne ryciny Pallaiuola i Mantegny. Dzięki tej podróży Dürer poznał zupełnie nową sztukę, odmienną niż w krajach Europy Północnej, która czerpała inspiracje z dziedzictwa kulturowego antyku i podkreślała szczególną rolę artysty w akcie tworzenia. Doświadczenia zdobyte podczas „renesansowych” podróży wywarły na niego długotrwały wpływ i wyznaczyły oryginalny kierunek w jego dążeniach artystycznych.

Po powrocie do kraju Dürer ożenił się i dzięki posagowi żony założył w Norymberdze pracownię, w której poświęcał się pracy twórczej. W latach 1498–1500 prowadził czynnie działający warsztat, w którym zatrudniał wielu wykwalifikowanych pracowników. Posiadał również własną prasę do odbijania rycin, która uczyniła go niezależnym od zamówień na obrazy, z których jednakże całkiem nie rezygnował. W tym czasie powstały wielkie ikony ołtarzowe i portrety, liczne rysunki i miedzioryty, jednak najważniejszym środkiem wyrazu artysty stała się twórczość graficzna, która towarzyszyła mu przez całe życie. Podobnie jak dla wielu innych mistrzów, grafika była dla Dürera autonomiczną dziedziną sztuki, która pozwalała na większą swobodę w twórczości.

Pierwszym wielkim dziełem, i jednym z najwybitniejszych w całym dorobku artystycznym Dürera, była Apokalipsa św. Jana, wytłoczona przez Kobergera w Kolonii w 1498 r. Artysta stworzył 15 znakomitych drzeworytów, a dodatkowo każdy z nich na odwrocie został opatrzony tekstem. Cykl rozpoczynała scena „Męczeństwo świętego Jana”, w drugim zaś wydaniu dzieła z 1511 r. została dodana karta tytułowa „Apocalypsis cum figuris”, ozdobiona wyobrażeniem „Madonny z Dzieciątkiem na półksiężycu”. Dürerowska wizja najbardziej tajemniczej księgi Pisma Świętego powstała pod wpływem szerzących się zabobonnych wieści o końcu świata, mającym nastąpić w 1500 r. Mistrzowsko wykonane pod względem technicznym ilustracje przedstawiają nieszczęścia i kary, które spadną na ludność pogrążoną w grzechu, w chwili, kiedy byt ziemski dobiegnie kresu. Jedną z najbardziej znanych jest rycina przedstawiająca „Czterech Jeźdźców Apokalipsy”.

Dürer swymi drzeworytami do Apokalipsy stworzył punkt wyjściowy, umożliwiający sztuce niemieckiej przejście ze średniowiecza w czasy nowożytne[3]. Rok, w którym ukazało się to monumentalne dzieło, często uważa się za cezurę oddzielającą przedreformacyjną sztukę gotyku od sztuki okresu renesansu. Jednak nowatorstwo Apokalipsy nie polegało jedynie na tym, że gotycka siła wyrazu przenikała się w jednym utworze z ujęciem renesansowym. Tworząc drzeworyty do Objawienia św. Jana, Dürer wyznaczył przede wszystkim nową drogę dla ilustracji książkowej i dzięki zastosowaniu tej popularnej formy przekazu, dotarł do szerokiego kręgu ludzi. Dzięki niemu rycina stała się samodzielną wypowiedzią, dla której tekst stanowił jedynie wstęp do właściwej interpretacji. W ten sposób wykroczył poza typowe zadania ilustracji książkowej, przekształcając ją w cały cykl graficzny, nie rezygnując jednak z tekstu oraz postaci książki. Artysta uwolnił ilustrację z zakładów rzemieślniczych rysowników i za jego sprawą „wielka” sztuka docierała również do średniozamożnych warstw mieszczaństwa.

W latach 1504–1511 Dürer pracował bardzo intensywnie na polu grafiki, w wyniku czego powstały trzy ważne serie ksylograficzne, które świadczą o bogatej inwencji artysty i zaliczane są do najznakomitszych dzieł norymberskiego mistrza. Należą do nich: „Mała Pasja” (1509–1510), „Duża Pasja” (1510) oraz „Żywot Marii” (1510–1511).

W „Małej Pasji” Dürer ukazał w formie traktatu teologicznego grzech i odkupienie. Artysta skoncentrował się głównie na cierpieniach Zbawiciela, stosując nowe wyobrażenie przestrzeni i sprawnie operując perspektywą. Jedna z rycin „Chrystus w Emaus” stała się wzorem dla samego Rembrandta[4]. „Duża Pasja” istotnie różniła się od „Małej Pasji”, zarówno wyobrażeniami, jak i formatem. Wyraźnie widać w niej, że przedstawienie Męki Pańskiej stało się dla Dürera bardzo ważnym zadaniem sztuki. Jego głębokie uczucia religijne znalazły tutaj najpełniejszy, artystyczny wyraz. Przejmujące sceny pełne dynamiki i ekspresji oddziaływały silniej na psychikę ludzką niż tekst. Przykładem może być scena „Niesienie Krzyża”, w której widać wpływy lekcji antyku, dające o sobie znać w monumentalnym traktowaniu postaci oraz głębokim wyrazie, jaki Dürer nadawał twarzom. Projektując drzeworyty do „Żywota Marii”, mistrz norymberski włączył się w rozpowszechniony wówczas kult Marii Panny. W scenach z życia Madonny połączył w szczególny sposób ludzkie, intymne i wrażliwe ujęcie, z charakterystyczną dla włoskiego renesansu wielkością formy. Przejawia się to zarówno w postaciach, jak i obrazowanych przestrzeniach (zwłaszcza klasyczne formy architektoniczne), np. w rycinie ukazującej „Nawiedzenie”. Jako całość, cykl „Żywot Marii”, charakteryzuje się jednak wyraźną przejrzystością i umiarkowaniem.

Początkowo wszystkie drzeworyty sprzedawane były jako luźne ryciny, dopiero rok 1511 przyniósł ukoronowanie pracy Dürera. Wówczas nastąpiła edycja trzydziestu siedmiu drzeworytów „Małej Pasji”, jedenastu drzeworytów „Wielkiej Pasji” oraz dwudziestu rycin tworzących „Żywot Marii”. Każda z serii została opatrzona tekstem Benedikta Chelidoniusa i wydana w formie książkowej. Drzeworyt pełnił w sztuce niemieckiej szczególną funkcję – ryciny wykonane tą techniką były tanie, łatwo dostępne nawet dla ubogich odbiorców i szybko się popularyzowały, wyrażając żywe, pasjonujące treści i uczuciowy stosunek do spraw religii. Tym sposobem Dürer stał się sławny i zapewnił sobie rangę najbardziej wpływowego artysty w grafice północnoeuropejskiej.

Albrecht Dürer był autorem jeszcze wielu innych wybitnych dzieł sztuki ksylograficznej. Wśród nich warto wymienić, sporządzony w 1511 r., drzeworytowy rysunek głowy z twarzą Wilibalda Pirckheimera, przyjaciela mistrza. Dzieło stanowi anatomiczny wyraz właściwości rozumu. W 1515 r. artysta wykonał, na polecenie Johanna Stabiusa, słynną mapę nieba do Aratei. Natomiast w 1525 r. ukazał się ilustrowany drzeworytami Traktat o mierzeniu Dürera, w którym znalazły się m.in. bardzo obrazowe i dokładne ryciny – „Rysownik lutni” oraz „Rysownik mężczyzny w pozycji siedzącej”.

Osiągnięcia Dürera jako ilustratora książek mają ogromne znaczenie dla sztuki książki Wprowadził on do ilustracji drzeworytniczej (jak i do całej sztuki swego czasu) nowoczesne wzorce, zaczerpnięte głównie ze sztuki włoskiej. W niesamowity sposób odzwierciedlał w swoich dziełach wyczucie głębokiej przestrzeni i cielesności. Zastosował, nieznaną wcześniej, metodę uwydatniania plastyczności oraz giętkości ciał. Do perfekcji doprowadził operowanie światłem i cieniem – dzięki temu wytworzył w swoich dziełach, budzący dramatyczne napięcie światłocień. Charakterystyczna dla całokształtu jego prac była niesamowita ekspresja wyobrażeń oraz nadzwyczajna wyrazistość wizji artysty. Ilustracje Dürera nie tylko ozdabiały książki, ale, co ważniejsze, znacznie wzbogacały ich treść, dostarczając czytelnikowi silnych wrażeń i przeżyć.

Dürer był pierwszym i zarazem ostatnim tak wielkim drzeworytnikiem w dziejach sztuki. Każdy jego czarno-biały obraz po mistrzowsku spełniał najważniejsze zadania ilustracji, bez potrzeby stosowania kolorów. Wspaniały efekt malarski artysta osiągnął jedynie dzięki grze świateł i cieni, wydobytej przez kontrast czarnych kresek na bieli papieru. Erazm z Rotterdamu wychwalając zasługi mistrza, w jednym ze swoich dialogów napisał: Czegoż nie umie przedstawić jednobarwnie – to znaczy czarnymi liniami? Światło cień, blask, wypukłości i wklęsłości (...) umie odmalować nawet to, czego odmalować się nie daje[5]. W ten sposób powstał swoisty pomnik ku czci Albrechta Dürera, który, w mającej już ponad stuletnią tradycję technice drzeworytu, śmiało i efektownie zastosował zupełnie nowe techniki oraz tematy. Jego dzieła całkowicie różnią się od bardzo prostych, prymitywnych rycin z połowy XV w. Przed Dürerem obrysowywano postacie sztywną kreską, przedstawiano ludzi nieruchomych lub „poruszających się” sztucznie niczym marionetki. Figury ludzkie były płaskie, jakby wycięte z tektury lub deski. Norymberski artysta „ożywił” swoje postacie, pokazał je w ruchu i prawidłowo odtworzył wygląd ich ciał. Na ich twarzach ukazane zostało bogactwo uczuć: obezwładniający lęk, przeszywający ból czy przerażający gniew. Posługując się tymi rozwiązaniami, artysta stworzył prawdziwe i na zawsze niedoścignione arcydzieła sztuki drzeworytowej.

Albrecht Dürer zmarł 6 kwietnia 1528 r. w Norymberdze. Został pochowany w swoim rodzinnym mieście, a jego grób istnieje do dziś. Nagrobek artysty zdobi łacińska inskrypcja skomponowana przez serdecznego przyjaciela artysty i zarazem wielkiego humanistę – Willibalda Pirkheimera: To, co było śmiertelnego w Albrechcie Dürerze, został pochowane w tym grobowcu[6]. To wymowne epitafium sławi niemieckiego twórcę jako artystę, który nadal żyje w swoich dziełach i dzięki temu od wieków zachwyca, uczy i inspiruje.

Przypisy

[1] Tak o Dürerze powiedział, znakomity uczony i myśliciel epoki renesansu, Erazm z Rotterdamu. Cyt. za: NAKOWSKA, K., GRALAK, K. Przemija postać świata. Gutenberg 2000 nr 3, s. 34.

[2] HÜTT, W. Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu. Warszawa: PWN, 1985, s. 193.

[3] Cyt. za: HÜTT, W. dz. cyt., s. 119.

[4] BÓBR, M. Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku. Warszawa: KAW, 2000, s. 55.

[5] BÓBR, M. dz. cyt., s. 60.

[6] Cyt. za: MAŁKOWSKA, M. Rzemieślnik, który uczynił z siebie artystę. Rzeczpospolita 2006 nr 169, s. A14.

Bibliografia

  1. Albrecht Dürer: The Complete Works [on-line]. [Dostęp 24 listopada 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.albrecht-durer.org/.
  2. Artsy's Durer page [on-line]. Dostępny w World Wide Web: https://www.artsy.net/artist/albrecht-durer.
  3. BIAŁOSTOCKI, J. Dürer. Warszawa: Sztuka, 1956.
  4. BIAŁOSTOCKI, J. Sztuka cenniejsza niż złoto: opowieść o sztuce europejskiej naszej ery. Warszawa: PWN, 2001.
  5. BIAŁOSTOCKI, J. W pracowniach dawnych grafików. Warszawa: Arkady, 1957.
  6. BÓBR, M. Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku. Warszawa: KAW, 2000.
  7. Dürer. W: Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1971, szp. 628–630.
  8. DÜRER, A. Mała Pasja. Tekst J. Białostockiego. Warszawa: Wydaw. Artystyczne i Filmowe, 1984.
  9. DÜRER, A. Żywot Marii. Tekst J. Białostockiego. Warszawa: Wydaw. Artystyczne i Filmowe, 1985.
  10. Dürer Albrecht. W: Web Galery of Art [on-line]. [Dostęp 24 listopada 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.wga.hu/frames-e.html?/bio/d/durer/biograph.html.
  11. HÜTT, W. Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu. Warszawa: PWN, 1985.
  12. MAŁKOWSKA, M. Rzemieślnik, który uczynił z siebie artystę. Rzeczpospolita 2006 nr 169, s. A14.
  13. NOWAKOWSKA, K., GRALAK, K. Przemija postać świata. Gutenberg 2000 nr 3, s. 34–37.
 Początek strony



Albrecht Dürer i znaczenie jego twórczości w dziejach sztuki książki / Karolina Malamis // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 9/2010 (118) grudzień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/118/a.php?malamis. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187