ebib 
Nr 4/2010 (113), Cyberkłopoty i pułapki sieci. Badania, teorie, wizje
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Maria Trzupek
Absolwentka Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie

Znaczenie bibliotek w środowisku wiejskim


Twórzcie kulturę wsi, w której obok nowych wymiarów, jaką niosą czasy, pozostanie –
jak u dobrego gospodarza – miejsce na rzeczy dawne, uświęcone tradycją,
potwierdzone przez prawdę wieków
[1].
Jan Paweł II

Modele bibliotek publicznych

W zależności od pełnionych funkcji (…) biblioteka publiczna była w przeszłości rozmaicie określana, najczęściej jako ludowa, oświatowa, masowa, powszechna[2]. Te różne określenia determinowała epoka, w której działały biblioteki, przede wszystkim zaś stopień kulturalnego rozwoju społeczeństwa, aktualne prądy filozoficzne i naukowe, sytuacja polityczna i ekonomiczna, rozwój techniki itp.[3]. Podstawową przesłanką działalności biblioteki jest zaspokajanie potrzeb, ich charakter określa samo społeczeństwo, w życiu którego dana placówka uczestniczy. Współcześnie istnienie tych placówek nabiera większego znaczenia, zwłaszcza na tle szybkiego rozwoju nauki i techniki. Biblioteki, funkcjonując w danym ustroju społecznym, politycznym i gospodarczym, integrują się ze środowiskiem i powinny rozwijać się adekwatnie do jego potrzeb. Założenie to nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistym działaniu placówki, zwłaszcza na terenach wiejskich. Oczywisty jest fakt, że nowości techniczne, postępująca komputeryzacja i automatyzacja bibliotek, a także szeroki wachlarz różnorodnych usług pozostaje charakterystyczny dla bibliotek wielkomiejskich. Stopień zurbanizowania środowiska jest ściśle powiązany z działalnością kulturową i wyznacza niejako aktywność, zarówno placówek kulturowych, jak i społeczności. Istnieje przeświadczenie, że poziom urbanizacji danej miejscowości określa atrakcyjność ofert kulturowych i oświatowych.

W związku z różnorodnymi kategoriami odbiorców powstało kilka modeli bibliotek publicznych funkcjonujących w środowiskach lokalnych, adekwatnych do zgłaszanych potrzeb. Biblioteka o charakterze publicznym służy ogółowi społeczeństwa, zaspokajając rozmaite, kulturowe potrzeby czytelników. Według Jana Wołosza (…) model funkcji społecznej biblioteki wyczerpują cztery obszary jej zadań, tj. jako centrum edukacji, centrum kultury, centrum informacji i centrum społeczne (…)[4]. Trudno przyporządkować zakres czynności tylko i wyłącznie jednej funkcji, gdyż poszczególne obszary zadań mieszają się ze sobą. Funkcje kulturalne należą w większej części do sfery życia społecznego, edukacja i postęp informacyjny są również elementem składowym życia kulturowego. Dlatego biblioteka prawie nigdy nie realizuje tylko jednego modelu, zazwyczaj funkcjonują one w korelacji. Można jednak zauważyć dominujące zadania w danej placówce, warunkowane specyfiką danego środowiska. W dzisiejszej rzeczywistości wielofunkcyjność biblioteki ma zasadnicze znaczenie i wyznacza zakres podejmowanych zadań, których celem jest zaspokojenie oczekiwań zróżnicowanej społeczności. Z pewnością małe biblioteki w środowiskach wiejskich nie realizują wszystkich działań przypisanych do danej sfery zadań.

W wiejskich placówkach bibliotecznych, gdzie zaobserwować można nieformalne relacje między czytelnikiem a bibliotekarzem, największą rolę odgrywa komunikacja werbalna i indywidualne podejście do osoby, co stanowi podstawę współpracy. Wszystkie zadania ukierunkowane na potencjalnych użytkowników, mają pobudzać procesy czytelnicze i stwarzać dogodne warunki ich rozwoju. Biblioteki odgrywają istotną rolę w tworzeniu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, gdyż utrwalają dorobek społeczny dla przyszłych pokoleń oraz rozbudzają zainteresowanie kulturą w społeczeństwie stosując różne formy pracy. Placówka biblioteczna zajmuje istotne miejsce w procesie oświatowym i wychowawczym. Działania wychowawcze realizowane przez biblioteki w ramach pedagogiki bibliotecznej polegają przede wszystkim na pracy z użytkownikiem. Istota pracy biblioteki z odbiorcą komunikatów polega na szeregu (…) działań mediacyjnych i perswazyjnych, zmierzających do inicjowania, stymulowania, kierunkowania i korygowania odbioru różnych przekazów oraz do upowszechniania oraz wzbogacania form użytkowania biblioteki[5].

Znaczenie kulturalne bibliotek w środowisku wiejskim

Biblioteka wiejska ma do spełnienia wobec czytelników wiele zadań społecznych, należą do nich także przypominanie o ich tożsamości i kulturalnym dorobku środowiska, ukazywanie im wartości oraz tradycji lokalnych, budowanie więzi międzyludzkich i zachęcanie ich do rozwoju intelektualnego. Zadania te realizowane są w dużej mierze przez gromadzenie i udostępnianie regionaliów. W księgozbiorze gminnym znajdują się niekiedy pamiątki wiejskiej kultury materialnej, bazy źródłowe na temat miejscowych zwyczajów, tradycji i historii. Od operatywności bibliotekarza gminnego zależy stwarzanie możliwości rozwoju sztuki ludowej. W tym celu bibliotekarz może zakładać różnego rodzaju kluby zrzeszające miejscowych artystów. Lokale biblioteczne mogą służyć jako miejsce prezentacji wyrobów ludowych. Wiejska placówka może być także miejscem spotkań lokalnych towarzystw kulturalnych, związków czy kół zainteresowań.

Organizacja życia kulturowego uzależniona jest także w dużym stopniu od adresata, jego wieku i oczekiwań. Inna oferta skierowana jest do najmłodszych czytelników, inna do młodzieży, a jeszcze inna do seniorów. Dzieci oczekują wiele uwagi i zaangażowania ze strony bibliotekarza. Formy pracy propagujące kulturę nie mogą być nużące. Bibliotekarz może prowadzić żywą działalność kulturalną projektując odpowiednią ofertę dla tej kategorii użytkowników. Czytanie bajek i wierszy, spotkania ze znanymi i lubianymi autorami przyciągają liczną widownię. Ponadto angażowanie dzieci w różne formy teatralne stanowi doskonałą zabawę połączoną z pewną dozą kulturowych treści. Konkursy i wystawy przygotowywane z myślą o małych użytkownikach rozbudzają wyobraźnię, mobilizują do działania i dostarczają nowych wiadomości.

Nie ulega wątpliwości, że młodzież jest szczególną częścią bibliotecznej publiczności ze względu na duży potencjał twórczy, podatny na kształtowanie stosunek do książek oraz liczne zainteresowania. Statystycznie to właśnie młodzież czyta najwięcej, choćby ze względu na obowiązek szkolny i tym samym częściej niż pozostałe grupy czytelników odwiedza biblioteki. Umiejętne kierowanie procesem czytania i doradztwo w doborze lektury ma istotny wpływ na wzorce i poglądy młodego człowieka. Specyficzną grupę czytelników stanowią osoby w wieku poprodukcyjnym. Zwłaszcza na terenach wiejskich konieczne jest podjęcie odpowiednich działań, by zachęcić seniorów do aktywnej jesieni życia, a tym samym przeciwdziałać poczuciu osamotnienia i pustki. Zadaniem bibliotekarza jest skierowanie do tej grupy społecznej specjalnej oferty kulturalnej, by ludzie starsi mogli w sposób twórczy i aktywny spędzać wolny czas. Rozbudzanie nowych zainteresowań i budowanie więzi międzyludzkich – to ważne elementy tego procesu. Bibliotekarz może organizować dla nich spotkania, koła zainteresowań, warsztaty komputerowe i edukacyjne oraz zajęcia biblioterapeutyczne. Starsze pokolenie jest także świadkiem naocznym wielu wydarzeń z historii własnego regionu i kraju. Relacje prezentowane w formie wspomnień mogą stanowić ciekawe źródło informacji i jednocześnie wzbudzić zainteresowanie historią regionu wśród młodych słuchaczy. Organizacja spotkań dwóch pokoleń stanowi ważny element życia społecznego sprzyjający nawiązywaniu kontaktów międzypokoleniowych i interpersonalnych.

Biblioteki a inne formy propagowania kultury na wsi

Placówki biblioteczne są jednymi spośród wielu centrów kultury. Obok nich funkcjonują szkoły, domy kultury, świetlice, kluby, muzea, teatry i kina. Środki masowego przekazu – radio, telewizja, Internet – również odgrywają znaczącą rolę w krzewieniu kultury. W miastach mamy do czynienia z szeroką ofertą imprez kulturalnych kierowanych do zróżnicowanej pod wieloma względami publiczności. W środowiskach wiejskich biblioteki należą do nielicznych ośrodków kultury. Obok nich funkcjonują jedynie szkoły, wiejskie domy kultury, świetlice czy kluby. Wymienione instytucje razem dbają o podnoszenie poziomu kultury mieszkańców, a wspólne cele kulturowe, edukacyjne i wychowawcze ściśle łączą biblioteki z tymi placówkami. Szkoła, która od zawsze, szczególnie na wsi spełniała ważne funkcje kulturowe, zajmuje we współpracy z biblioteką szczególne miejsce. Nie tylko przez akt edukacyjno-wychowawczy, przygotowujący m.in. do uczestnictwa w kulturze, ale też przez skoncentrowanie wokół siebie mniej lub bardziej rozwiniętych form działalności kulturalnej, od dziecięcych chórków, teatrzyków, kół plastycznych itp. po poważne przedsięwzięcia angażujące niekiedy spore gremia osób dorosłych[6]. Gminne biblioteki publiczne mogą służyć zarówno uczniom, jak i nauczycielom, pomagają w rozwijaniu pasji i zainteresowań, proponują wiele różnych form spędzania wolnego czasu, uczą samodzielnego korzystania z katalogów, kartotek, dysponują księgozbiorem bogatym w lektury, jak i inne ciekawe, uniwersalne pozycje literaturowe wspomagając tym samym działalność bibliotek szkolnych.

Cel promowania kultury łączy biblioteki z domami kultury, świetlicami, klubami. Są one umiejscowione na ogół blisko siebie lub w tym samym budynku. Ośrodki te, prowadzone przez wykształconych działaczy, zapewniają środowisku różnorakie atrakcje kulturotwórcze i rozbudzają zainteresowania. Wieś i tereny pozamiejskie, dzięki tym instytucjom propagującym formy kultury zorganizowanej, mają szansę na rozwój zbliżony do poziomu zurbanizowanych obszarów. W budowaniu kultury duży udział mają także media, które odgrywają ogromną rolę w przekazie, choć coraz częściej stają się konkurentem dla tradycyjnego komunikowania się, a także dla książki. Już od jakiegoś czasu można zauważyć spadek zainteresowania słowem pisanym na rzecz obrazu. Książki często przegrywa z ekranizacjami powieści, telewizyjnymi hitami czy grami komputerowymi. Formy widowiska przenikają dziś nie tylko newsy poprzez parateatralne techniki informowania, ale poddają tabloidyzacji wyobraźnię odbiorców, zmuszając ich do chłonięcia obrazów obok tekstu albo zamiast tekstu. Formy multimedialne, które syntetyzują klasyczne gatunki i formy radia, kina czy telewizji oplatają cyberprzestrzeń[7]. Zadaniem odbiorcy jest wybór odpowiednich treści z całego ogromu przekazów, by uniknąć bezmyślnego wchłaniania każdej informacji. Instytucje społeczne i kulturalne to alternatywa i inspiracja do korzystania z różnych form kultury, a zarazem bodziec do szukania kontaktów interpersonalnych. Dla znacznej części populacji najbardziej typowa forma udziału w kulturze polega na kontakcie ze zjawiskami o charakterze masowym. Formułując opinie o kulturze masowej, przy całym uznaniu jej roli, nie należy przy tym nigdy zapominać, że jest ona jedną, a nie jedyną ze sfer kształtujących świadomość społeczną[8].

Biblioteka jako instytucja społeczna

Biblioteki jako centra społeczne nie mają za sobą zbytnich doświadczeń, z tym zadaniem muszą się zmierzyć także przyszłe pokolenia. Stopień integracji polskiego społeczeństwa nie jest imponujący, dlatego biblioteki mogą i powinny czynić kroki zmierzające do poprawy organizacji społeczeństw lokalnych. Przez swoją działalność czytelniczą, kulturalną i informacyjną potrafią zmobilizować odbiorców do większej aktywności w życiu państwa, a przede wszystkim własnego regionu. Informacja propagowana i głoszona w bibliotekach podnosi poziom wiedzy potrzebnej do właściwego funkcjonowania w wymiarze społecznym. Komunikaty czynią obywateli świadomymi uczestnikami życia publicznego.

Placówka biblioteczna jako centrum społeczne pełni przede wszystkim funkcje integracyjne. Biblioteki mogą organizować spotkania towarzyskie, zabawy dla dzieci i młodzieży z różnych okazji np. andrzejki, mikołajki, Dzień Dziecka, Tydzień Bibliotek. Spotkania stanowią dobrą okazję do pogłębienia zażyłości wśród tej grupy czytelników na gruncie nieformalnym. Zainicjowane przez bibliotekarzy ogniska, wieczory i pogadanki stanowią świetną okazję do zapoznania użytkowników z biblioteką, przedstawienia jej oferty, ukazania specyfiki placówki i zawodu bibliotekarza. Stwarzają okazję do wymiany poglądów, rozwijają zainteresowania czytelnicze. Przede wszystkim jednak biblioteka to miejsce spotkań mieszkańców wsi, gdzie można podyskutować, podjąć decyzje dotyczące lokalnych spraw i problemów. Taka rola ośrodka społecznego przewidziana została dla biblioteki w ruchu Odnowy Wsi, który ma już wiele sukcesów.

Biblioteka jako ośrodek informacji

Biblioteka jako instytucja publiczna realizuje szereg funkcji informacyjnych. Odpowiednie formy komunikacji i dostosowanie oferty do zapotrzebowań publiczności stanowi podstawę zdrowych relacji pomiędzy odbiorcą informacji a ich pośrednikiem, jakim jest bibliotekarz. Działalność małych bibliotek w środowiskach wiejskich wymaga dobrej orientacji w konkretnym środowisku. Poznanie zachowań czytelniczych nie może jednak ograniczać się jedynie do własnych obserwacji, gdyż te nie są miarodajne i nie zapewniają wyników koniecznych do prospektywnego planowania wachlarza usługowego. Duże placówki biblioteczne, jako wiodące ośrodki informacji, obsługują wielką liczbę użytkowników, charakteryzujących się zróżnicowanym stopniem wyrobienia czytelniczego, wśród których są zarówno stali mieszkańcy, jak i osoby zamiejscowe, np. uczące się czy doskonalące swe umiejętności. Także i ta cecha odróżnia je od małych bibliotek wiejskich, które koncentrują się na lokalnych odbiorcach i powinny dostosowywać swą ofertę do ich potrzeb i oczekiwań.

Digitalizacja zbiorów i informacja elektroniczna to duży krok na drodze postępu bibliotekarskiego. Aktualna, sprawdzona i szybka informacja we współczesnym społeczeństwie informacyjnym jest bezcenna. Dlatego tak ważny jest dostęp do Internetu i nowoczesnych nośników informacji. W dużych miastach trudno sobie wyobrazić bibliotekę bez stanowiska komputerowego dla czytelników z dostępem do sieci. Niestety na wsi taka rzeczywistość to jeszcze norma. Dopiero od kilku lat sytuacja w tej dziedzinie zaczyna się poprawiać. W bibliotekach wiejskich wciąż jeszcze dostęp do Internetu jest niewielki, komputerów mało, nie mówiąc już o zbiorach specjalnych. Bez rozwoju komputeryzacji i zwiększonych nakładów na modernizację, bibliotekarstwo wiejskie nadal pozostawać będzie bez szerszych perspektyw. Służba informacyjna opiera się również na współpracy ze wszystkimi instytucjami pożytku publicznego istniejącymi w regionie. Szczególnie ważna jest współpraca sieci bibliotecznej – poszczególnych filii, która umożliwi wymianę doświadczeń i spostrzeżeń.

Oczywiście, nie wszyscy mieszkańcy wsi odwiedzają biblioteki, jest to niewielka, bardziej aktywna część społeczności, z pewnością jednak uczęszczanie do biblioteki sprzyja wymianie informacji i jest spoiwem, które łączy mieszkańców i pogłębia integrację. Akcję informacyjną pracownicy prowadzą przede wszystkim udzielając odpowiedzi ustnych na zgłaszane zapytania użytkowników oraz za pomocą różnego rodzaju katalogów, kartotek, bibliografii i ogłoszeń. Równocześnie, wychodząc naprzeciw społecznym potrzebom, w książnicach gromadzi się dokumenty informacyjne o charakterze formalnym, otrzymywane zarówno od osób, jak i instytucji. Istotne uzupełnienie stanowią gromadzone dokumenty życia społecznego, m.in. afisze, ulotki, foldery, pocztówki, fotografie, wycinki z gazet. Często biblioteki same wytwarzają informacje w postaci ulotek, gazetek czy wystaw tematycznych. Dużą wartość ma również prasa lokalna, poświęcona danej miejscowości i pełniąca funkcje informacyjne. Dokumentacja życia publicznego jest dla obecnych i przyszłych pokoleń niezwykle cennym i unikatowym źródłem informacji o danym regionie i jego mieszkańcach.

Funkcja edukacyjna biblioteki wiejskiej

Zadania edukacyjne uważane były za najważniejszą misję biblioteczną, od kiedy powstała pierwsza biblioteka publiczna, aż do 1945 r. Koniec II wojny światowej zmienił sposób postrzegania tych placówek. W powojennej rzeczywistości usiłowano uczynić z nich narzędzie w ręku partii, aby wychować komunistyczne społeczeństwo. Zamierzeń tych nie udało się osiągnąć, jednak edukacyjne zadania bibliotek przestały odgrywać wiodącą rolę. Transformacja ustrojowa, która nastąpiła po 1989 r. przyniosła zmiany we wszystkich sferach życia społecznego. W funkcjonowaniu bibliotek większy nacisk położono na jej działalność kulturalną, co spowodowało łączenie bibliotek z innymi ośrodkami kultury. Proceder ten przerwała dopiero nowelizacja ustawy o bibliotekach z 2001 r. Biblioteki jako ośrodki edukacji są najważniejszymi pozaszkolnymi instytucjami wspierającymi rozwój umysłowy mieszkańców. Oferta bibliotek publicznych skierowana jest do wszystkich grup odbiorców i dostosowana do różnych potrzeb. W środowiskach wiejskich funkcja edukacyjna jest szczególnie istotna, gdyż poza szkołą nie ma innych placówek dbających o poziom intelektualny mieszkańców. Funkcja edukacyjna realizowana jest w głównej mierze poprzez gromadzony księgozbiór. Biblioteki publiczne wspierają pracę szkół i bibliotek szkolnych udostępniając lektury uczniom i służąc różnego typu informacją. Dużą rolę odgrywa współpraca z dyrektorem szkoły, wychowawcami i nauczycielami przedmiotowymi, szczególnie z polonistami i historykami. W obecnym systemie edukacji powstały całkiem nowe przedmioty nauczania, jak wiedza o kulturze, a więc także o instytucjach kultury, wśród których znajdują się biblioteki. Gromadzenie materiałów regionalnych zakłada jeszcze jeden rodzaj funkcji, mianowicie edukację regionalną. Celem jej powinno być kształtowanie poczucia własnej tożsamości nie jako postawy separacji, ale jako fundamentu tworzenia postaw otwartych, liberalnych, tolerancyjnych, nastawionych na akceptację pluralizmu różnych ludzkich kultur i ich zrozumienie[9].

Oprócz tego ośrodki biblioteczne organizują przeróżne przedsięwzięcia w ramach pracy z użytkownikiem i rozbudzają potencjał twórczy odbiorców. Konkursy, wystawy, spotkania autorskie wzbogacają lokalną społeczność o nową wiedzę, doświadczenia i poszerzają horyzonty myślowe. Ponadto biblioteka uczy samodzielnego wyszukiwania dokumentów, obsługi katalogów, a pomoc w doborze odpowiedniej lektury pomaga odkrywać i pogłębiać zainteresowania. Biblioteki to także warsztat pracy nauczycieli, ośrodek doskonalenia umiejętności i podnoszenia kultury umysłowej. Wiejskie placówki biblioteczne mogą nawiązać współpracę z miejskimi książnicami i wspólnie organizować spotkania, rozwijające zainteresowania czytelnicze i – szerzej – kulturalne. Poza tym gminne biblioteki powinny informować najbliższe otoczenie o inicjatywach podejmowanych przez miejskie ośrodki biblioteczne. Lokal biblioteczny to także dobre miejsce do organizowania różnego rodzaju kursów, szkoleń, pokazów i prelekcji.

Kwestia źródeł finansowania bibliotek gminnych

Omówione powyżej zadania bibliotek, obejmujące płaszczyznę kulturalną, informacyjną, edukacyjną i społeczną realizowane przede wszystkim w dużych placówkach bibliotecznych usytuowanych w miastach, stanowią przykład „dobrych praktyk” oraz są poważnym wyzwaniem dla bibliotekarstwa na terenach wiejskich. Powstaje pytanie, czy taki idealny model biblioteki jest realny i czy bibliotekarz gminny może prowadzić tak wszechstronną działalność? W wiejskiej rzeczywistości szeroka gama bibliotecznych czynności nie znajduje odzwierciedlenia w realnym funkcjonowaniu bibliotek. Zainteresowania kulturalne mieszkańców wsi są niewielkie. Starsze pokolenie utraciło kontakt z książką wraz z końcem edukacji, a tym samym ustaniem obowiązku czytania lektur szkolnych. Młodzież coraz częściej opuszcza wieś, szukając lepszych perspektyw w dużych miastach, a ci, którzy decydują się pozostać i nie kontynuują nauki również zaprzestają czytania, nie odczuwając takiej potrzeby. Biblioteki na wsi nie nadążają za nowościami technicznymi i w związku z tym nie są w stanie zainteresować swoją ofertą dużej publiczności: (…) książka – w wyniku upowszechnienia się jej samej, prasy, radia i telewizji – straciła na wsi walor rarytasu, po który pójdzie się na bardzo nawet znaczną odległość[10]. Propagowanie kultury jest zbyt słabe, by mogło dotrzeć do całego społeczeństwa wiejskiego, a formy popularyzujące aktywność mieszkańców nieliczne i jednorodne. Często to właśnie na wsi istnieje stereotypowy obraz szarego bibliotecznego lokalu ze starym księgozbiorem i znużonym bibliotekarzem. Aktualnie widać coraz wyraźniej silne zderzenie owego zachowawczego modelu klasycznej biblioteki z gwałtownie zmieniającym się otoczeniem, które rzuca im coraz agresywniejsze wyzwania[11]. Zauważana stagnacja bibliotek gminnych sprawia, że tracą znaczenie w lokalnych społecznościach i zajmują podrzędne miejsce w życiu środowiska. Brak żywego zainteresowania problemami bibliotekarstwa na wsi na poziomie lokalnym, słabe zaplecze materialne i intelektualne potęgują proces zastoju. Wyrazem lekceważenia i niedoceniania roli placówki bibliotecznej na obszarach wiejskich były ich masowe likwidacje na przełomie lat 80. i 90., a także łączenie z domami i ośrodkami kultury. Biblioteka publiczna w Polsce nie jest na ogół traktowana jako skarbnica wiedzy, stwarzająca szczególnie dogodne warunki do studiowania określonych zagadnień, lecz raczej jako miejsce, w którym można dostać coś do czytania (użytkownicy wypożyczalni, poszukujący głównie beletrystyki i atrakcyjnej literatury faktu) lub jako ostatnia szansa (uczący się, studiujący, rzadziej hobbiści – korzystający z czytelni). Nie jest też postrzegana, odmiennie niż w Europie Zachodniej, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, jako uniwersalne centrum informacji, w którym można się dowiedzieć praktycznie wszystkiego, jeżeli nie wprost (informacja rzeczowa), to poprzez szybki i sprawny dostęp do źródła[12].

Regres w bibliotekarstwie wiejskim powodowany jest wieloma czynnikami, przede wszystkim jednak brakiem środków finansowych, przeznaczonych na modernizację i rozwój. Doświadczenia wielu bibliotek pokazują, że są one niedofinansowane, traktowane gorzej niż inne lokalne instytucje, zamykane, łączone, słowem niepotrzebne[13]. Od roku 1990, w związku z przeprowadzeniem samorządowej reformy, biblioteki publiczne funkcjonują pod nadzorem samorządów terytorialnych. Zatem finansowanie placówek bibliotecznych należy do zadań władz lokalnych. Zmiana ta przyniosła duże korzyści, zważywszy na to, że władze samorządowe lepiej znają sytuację środowiskową i mogą podjąć odpowiednie kroki adekwatne do zapotrzebowań społeczności lokalnej w zakresie usług bibliotecznych. Jednak bardzo często placówki te przegrywają walkę o pieniądze z innymi instytucjami, bywają pomijane i niezauważane przez organy władzy. Fakt ten wynika m.in. z niedocenienia roli biblioteki w społeczeństwie i niezauważania jej potrzeb. Samorząd lokalny, projektując budżety dla podległych mu instytucji, zwykle nie dostrzega potrzeb biblioteki, która w rozgrywce o fundusze przegrywa z innymi instytucjami użyteczności publicznej.

W przeciwieństwie do bibliotek szkół wyższych, gdzie odpowiedni poziom zbiorów i obsługi użytkowników wymuszają pracownicy nauki i studenci, biblioteki publiczne muszą ciągle udowadniać swoją przydatność (…)[14]. Placówki biblioteczne w dużych miastach proponują bogatą ofertę biblioteczną i w związku z tym mogą liczyć na wyższe fundusze, natomiast środki materialne placówek wiejskich są często zaniżane i niewspółmierne do oczekiwań społeczności. Biblioteki gminne, reprezentowane przez pojedyncze osoby o przeważnie niskim wykształceniu, nie są w stanie skutecznie rywalizować o środki i dotacje z budżetu samorządowego. Z drugiej strony odwołanie się do pomocy sponsorów nie wróży (…) sukcesów. Uzyskanie pieniędzy od fundacji, bogatych przemysłowców itd. jest możliwe w krajach bogatego Zachodu (…). W krajach tak biednych jak Polska jedyną praktycznie możliwością jest obecnie otrzymanie grantu (…) lub dofinansowanie z (…) centralnych urzędów państwa[15]. Przyczyny tego stanu rzeczy tkwią przede wszystkim w braku odpowiednio przygotowanej i uzasadnionej strategii rozwojowej placówki bibliotecznej, przedstawionej zarówno władzom założycielskim, jak i fundacjom pozarządowym. Często znikoma wiedza na temat funduszy pozabudżetowych oraz brak planu marketingowego przekreśla szanse bibliotek wiejskich na rozwój.

Specyfika zawodu bibliotekarza na wsi

Obecnie na współczesnego bibliotekarza narzucane są obowiązki przewyższające jego kompetencje bibliotekarskie. Powinien posiadać wiedzę nie tylko bibliotekoznawczą, lecz także z zakresu nauk takich jak pedagogika, informatyka, komunikacja społeczna, organizacja, zarządzanie i marketing. Oprócz tego, obok zadań czysto formalnych powinien prowadzić szeroką działalność kulturalną. Taka wszechstronna rola bibliotekarza możliwa jest tylko w dużych, nowoczesnych bibliotekach, gdzie zatrudniona jest większa liczba pracowników przeszkolonych w zakresie różnych specjalizacji. Na wsi warunki pracy są dużo trudniejsze, zwłaszcza, że jeden bibliotekarz musi wykonywać wszystkie czynności, pracując często w niepełnym wymiarze godzin. Obraz bibliotekarza w społeczeństwie nie jest najlepszy i kojarzy się zwykle z niskimi zarobkami, nudnym zajęciem lub po prostu z nicnierobieniem. Wizerunek ten niełatwo ulega zmianie, mimo iż biblioteki podlegają różnorodnym procesom, a pracownicy coraz częściej zdobywają potrzebne umiejętności do wykonywania zawodu.

Według zgromadzonych danych zarobki bibliotekarza porównywalne są do pensji kasjera czy listonosza. Poza tym uposażenie bibliotekarzy nie wzbudza zainteresowania władz, co nie rokuje nadziei na rychłe zmiany[16]. W obecnych czasach liczy się przede wszystkim znajomość języków obcych i dobra orientacja w nowoczesnej technologii. W środowiskach wiejskich te umiejętności są raczej rzadkością i w związku z tym samoocena pracowników tych placówek nie jest wysoka. Bez dynamicznej współpracy bibliotekarzy i ich twórczego działania niemożliwe jest utworzenie w bibliotece centrum o wysokim prestiżu społecznym. W środowiskach wiejskich istnieją swoiste skanseny biblioteczne, ograniczające swe funkcje do skąpego zakupu, przechowywania i udostępniania. Ich pracownicy nie są w stanie zaproponować innego modelu. I nie tyle wzgląd ekonomiczny przeszkadza im w działaniu, co przede wszystkim przyzwyczajenie – cicho, sennie i nijako[17]. Brak zapału i motywacji warunkowany jest pozycją i sposobem postrzegania biblioteki w środowisku lokalnym. Często biblioteki nie nadążają za zmianami tkwiąc w tej samej rzeczywistości, a tym samym nie proponując społeczeństwu żadnych innowacji w zakresie zaspokajania potrzeb informacyjnych i intelektualnych. Pomimo iż wiele słyszy się o potrzebie postępu i rozwoju placówek bibliotecznych, to na prowincji przemiany następują sporadycznie i z trudnościami. Dzieje się tak dlatego, iż społeczeństwo nie wywiera nacisku na działanie bibliotek gminnych, wskutek czego placówki te funkcjonują niejako bez społecznej kontroli i czasem bez większych efektów.

W związku z powyższym powstaje pytanie, (…) czy zacofanie polskich bibliotek nie jest efektem tzw. alienacji instytucjonalnej, czyli działania systemu techniczno-społecznego dla niego samego, dla związanej z nim instytucji i dla innych obiektów z nią związanych – np. nadrzędnych[18]. Bezosobowość instytucji sprawia, że trudno zwykłemu użytkownikowi wskazać osobę odpowiedzialną za jej prawidłowe funkcjonowanie. Z reguły w bibliotekach nie zauważa się nagannych zaniedbań związanych z obsługą czytelnika, razi natomiast brak dynamicznego uczestnictwa w życiu otoczenia lokalnego. Ten stan rzeczy zależy jednak od wielu czynników i nie można obarczać nim samego pracownika.

Funkcja biblioteki w odnowie polskiej wsi

Brak konkretnych działań i aktywności animatorów kultury w lokalnych społecznościach sprawiają, że życie kulturalne stopniowo zanika. Instytucje kulturalne ograniczają swoją działalność albo przechodzą poważny kryzys. Na obszarach wiejskich konieczne jest podjęcie działań, które decydują o warunkach życia i pomyślności mieszkańców w przyszłości. Efekty mogą być lepsze, jeżeli społeczności lokalne staną się aktywne i prężnie będą uczestniczyć w zamiarach, a nie tylko podmiotowo się im poddawać. Niezbędne są chęci i umiejętności współdecydowania oraz ponoszenia odpowiedzialności[19]. W odnowie polskiej wsi niebagatelną rolę odgrywać musi biblioteka, która powinna stać się ośrodkiem życia kulturowego na wsi.

Dobrym przykładem jest Gminna Biblioteka Publiczna w Garbowie w woj. lubelskim – (…) funkcjonująca w miejscowości, gdzie nie działają inne instytucje kulturalne, czuje się zobowiązana sprostać potrzebom kulturalnym, publiczności czytającej, preferującej kulturę wyższą[20]. Biblioteka ta prowadzi intensywną działalność agitującą szerokie kręgi społeczności lokalnej. W ramach edukacji regionalnej organizuje konkursy historyczne, tematycznie związane z historią Garbowa. Ponadto urządza spotkania uczniów z władzami samorządowymi, podczas których odbywają się quizy i wykłady z historii gminy. Specjalna oferta kierowana jest do osób w podeszłym wieku, a także niepełnosprawnych. We współpracy z innymi instytucjami społecznymi w lokalu bibliotecznym odbywają się spotkania opłatkowe. Dla dzieci biblioteka proponuje zabawy okolicznościowe, odczyty bajek, gry i zajęcia edukacyjne. Warto nadmienić także o obchodach Dnia Kobiet, na które zaproszono Koła Gospodyń Wiejskich oraz o Zjeździe Kombatantów. Poza tym pracownicy placówki angażują się w różne akcje np. programy antyalkoholowe czy też jubileusze związane z gminą.

Kolejnym doskonałym przykładem dobrze prosperującej biblioteki w środowisku wiejskim jest Gminna Biblioteka Publiczna – Centrum Kultury w Sosnowicy (woj. lubelskie). Jak wynika z nazwy, biblioteka jest połączona z centrum kulturalnym i w związku z tym jej oferta jest znacznie bogatsza. Placówka poza zwykłymi obowiązkami związanymi z obsługą użytkowników odgrywa wielką rolę w życiu kulturalnym regionu i śmiało może rywalizować z bibliotekami miejskimi. Pracownicy biblioteki prowadzą zespół ludowy „Hetmanki”, organizują konkursy recytatorskie, spotkania, imprezy. Klub Miłośników Kultury i Książki działający przy bibliotece zrzesza artystów ludowych z okolicy. Tutaj utalentowani mieszkańcy mogą wykonywać swoje prace i prezentować swe umiejętności. Efektem starań GBP – Centrum Kultury ukazała się publikacja o tematyce regionalnej, poświęcona tutejszej sztuce wyplatania koszy. Ponadto w formie drukowanej ukazały się również wiersze uczniów tematycznie związane z miejscowością Sosnowica. Działalność na rzecz regionu wyraża się również w organizacji wystaw, podczas których prezentowane są m.in. eksponaty powiązane z Sosnowicą, dawne narzędzia pracy czy regionalne wyroby artystyczne. Gminna biblioteka aktywnie współpracuje z instytucjami kulturalnymi i oświatowymi, szczególnie ze środowiskiem szkolnym i towarzystwami regionalnymi, zwłaszcza ze Społecznym Towarzystwem Kościuszkowskim i Związkiem Kombatanckim[21].

Działalność przytoczonych tutaj bibliotek jest chlubnym przykładem roli, jaką powinny odgrywać te placówki w rzeczywistości wiejskiej. Niestety, takie biblioteki należą do wyjątków i nie mogą reprezentować typowego obrazu bibliotekarstwa wiejskiego w Polsce. Oczywisty jest fakt, że jeżeli biblioteka działa nieefektywnie, to tym samym społeczeństwo, a nawet samorządowcy nie dostrzegają jej potrzeb, co prowadzi do upadku prestiżu biblioteki, a czasem nawet do zakwestionowania jej roli i potrzeby funkcjonowania. Zarazem jednak wieś potrzebuje dobrze prosperującej instytucji, która zmobilizuje i zachęci mieszkańców do aktywnego uczestnictwa w tworzeniu kultury lokalnej. Niezbędni są kreatywni liderzy, działacze kultury, którzy w skuteczny sposób potrafią wyzwolić w społeczeństwie drzemiące siły, ukryte pomysły i wiarę w efektywne uczestnictwo w życiu publicznym swojego środowiska. Jeżeli idzie o życie społeczne i kulturalne, to nic nie jest dane raz na zawsze, niemal wszystko zależy od ludzi, od jednostek i od zespołów ludzkich. To zwykle ludzie – ów czynnik ludzki, human factor, który zaczynamy obecnie w pełni doceniać – decyduje o przełamywaniu stagnacji, rozwoju, czy wręcz o rozkwicie lokalnych kultur[22].

Formy wsparcia bibliotek gminnych

Rozwój bibliotek na obszarach wiejskich wspiera Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego (FRSI), powołana 13 marca 2008 r. przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności[23]. Głównym celem fundacji jest promowanie społeczeństwa informacyjnego. Organizacja duży nacisk kładzie na nowoczesne technologie informacyjne (ICT), do których dostęp, zwłaszcza w środowiskach wiejskich, jest często ograniczony i pozostaje na absolutnie niezadowalającym poziomie. Przeobrażenie wiejskich bibliotek w nowoczesne centra informacyjne to prawdziwa rewolucja, która jednak może się dokonać. Zadanie to fundacja realizuje w ramach Programu Rozwoju Bibliotek[24].

Realizację Programu Rozwoju Bibliotek rozpoczęto w 2009 r. Program ten kieruje swoją ofertę przede wszystkim do bibliotek publicznych gmin wiejskich. Oferta programu wychodzi naprzeciw wszystkim oczekiwaniom czytelników, którzy chcieliby widzieć bibliotekę jako instytucję zaspokajającą potrzeby informacyjne, kulturowe, edukacyjne i rozrywkowe. Na podstawie gruntownie przeprowadzonego wywiadu i badań socjologicznych udowodniono, iż niestety większość bibliotek wiejskich nie posiada nawet podstawowego sprzętu komputerowego. Program Rozwoju Bibliotek ma za zadanie odkryć wielki potencjał tych placówek. W planach projektu biblioteka ma stać się nowoczesnym ośrodkiem informacyjno-komunikacyjnym, wyposażonym w najnowocześniejszy sprzęt, organizatorem wielu spotkań autorskich, zajęć edukacyjnych dla dzieci i dorosłych oraz kursów dokształcających. Realizację tych zadań ułatwi pozyskany w ramach programu sprzęt multimedialny i teleinformatyczny. Program, którego termin realizacji przewidziano na 2013 r., wspomoże około 3500 placówek. Włączenie się do projektu to także niezwykle cenna okazja do nawiązania współpracy bibliotek z władzami samorządowymi, oświatowymi, kościelnymi, pozarządowymi oraz gospodarczymi. Szczególnie ważną rolę odgrywają tutaj wojewódzkie biblioteki publiczne, które są koordynatorem działań.

Program Rozwoju Bibliotek ma za zadanie zwrócić uwagę na biblioteki wiejskie, uatrakcyjnić je i podnieść prestiż zawodu bibliotekarza. Celem programu jest odnowienie wizerunku bibliotek wiejskich i przekształcenie ich w nowoczesne placówki, spełniające rolę centrów informacyjno-kulturowo-rozrywkowych w środowisku wiejskim[25].

Kolejnym projektem wspierającym rozwój publicznych bibliotek wiejskich jest Program Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Biblioteka+”, realizowany przez Instytut Książki. Statutowym celem projektu jest modernizacja bibliotek wiejskich przez przeobrażenie ich w nowoczesne ośrodki informacyjne. Cele te będą osiągane m.in. przez automatyzację, komputeryzację i podłączenie tych placówek do sieci Internet, podniesienie kwalifikacji bibliotekarzy, zwłaszcza w zakresie ICT. Jednym z priorytetowych zadań jest uruchomienie ogólnopolskiego systemu komputerowego MAK+ i wprowadzenie certyfikatów dla bibliotek. Program obejmuje gminy wiejskie i miejsko-wiejskie liczące do 15 000 mieszkańców[26].

Przypisy

[1] KAMIŃSKI, B. Na wsi odnowa. Kanin, 2005, s. 3.

[2] Funkcjonowanie biblioteki i jej rola w różnych środowiskach czytelniczych od dawna budziła zainteresowanie wśród bibliotekoznawców. Temat ten był często podejmowany, zwłaszcza w odniesieniu do środowisk wiejskich. Przemiany, jakie dokonują się na tym polu i potrzeby zmian stanowią często podejmowaną dyskusję. Wiele publikacji z zakresu bibliotekarstwa jest autorstwa Jacka Wojciechowskiego: Podstawy pracy z czytelnikiem (1991), Praca z użytkownikiem w bibliotece (2000), Organizacja i zarządzanie w bibliotekach (1998), Idea i rzeczywistość. Bibliotekarstwo pragmatyczne (2000). Kolejnym badaczem w tej dziedzinie jest Jerzy Maj, wydawca takich pozycji jak: Organizacja przestrzeni i wyposażenie biblioteki publicznej (1987), Modele sieci bibliotek publicznych na wsi na tle struktury osadniczej (1976), Biblioteki publiczne 1945-1990 na tle innych instytucji kultury (1996) i we współpracy z Janem Wołoszem: Charakterystyka obsługi bibliotecznej gromady (1966). Nadto J. Wołosz w swym dorobku publicystycznym posiada interesującą pozycję pt. Organizacja biblioteki i kierowanie jej działalnością (1981). Do wartościowych pozycji zaliczyć należy także Czytelnictwo i biblioteki na wsi pod red. Mieczysława Szyszko (1996), materiały konferencyjne Rola bibliotek i stowarzyszeń społeczno-kulturalnych w integracji międzykulturowej społeczności lokalnych pod red. Wandy Belcik, Teresy Leśniak, Stanisława Wójtowicza (2002), Biblioteka w społeczności lokalnej pod red. Stanisława Krzywickiego i Joanny Pasztaleniec-Jarzyńskiej (1993) oraz Jak pomagać bibliotekom? Dylematy czasu i przemian pod red. Janusza Nowickiego (1995). Cennym źródłem informacji na temat funkcjonowania i działalności bibliotek gminnych są wydawnictwa ciągłe, w szczególności zaś czasopisma fachowe dla bibliotekarzy np. Poradnik Bibliotekarza, Bibliotekarz, Notes Biblioteczny i Przegląd Biblioteczny. Rozbudowaną bazę źródłową zawiera także Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy EBIB.

[3] KOŁODZIEJSKA, J. Biblioteki publiczne. Główne kierunki rozwoju. Warszawa, 1972, s. 5.

[4] WOŁOSZ, J. Problemy rozwoju bibliotek publicznych w Polsce, Bibliotekarz 2004, nr 3, s. 3.

[5] WOJCIECHOWSKI, J. Praca z użytkownikiem w bibliotece. Warszawa 2000, s. 13.

[6] MAJ, J. Biblioteki Publiczne 1945-1990 na tle innych instytucji kultury. Warszawa, 1996, s. 34-35.

[7] PUŁKA, L. Kłopotliwe spektakle kultury mediów, Odra 2005, R. 45, nr 1, s. 26.

[8] KŁOSKOWSKA, A. Powszechność i piękno, Kultura 1969, nr 8, s. 8. Także: W: WASILEWSKI, A. (oprac.) Zagadnienia kultury współczesnej. Warszawa, 1972, s. 68.

[9] MICHALEWSKI, T. Kreatywna edukacja regionalna w szkole – cele, zasady nauczania i treści programowe. W: CHUDZIŃSKI, E. (red.) Małopolska, regiony, regionalizmy, małe ojczyzny. Kraków, 2007, s. 234 [nr 9].

[10] MAJ, J. Modele sieci bibliotek publicznych na wsi na tle struktury osadniczej. Warszawa, 1976, s. 76.

[11] SZYSZKO, M. (red.) Czytelnictwo i biblioteki na wsi. Warszawa, 1996, s. 116.

[12] MAJ J. Biblioteki publiczne 1945-1990 na tle innych instytucji kultury. Warszawa, 1996, s. 121.

[13] BUDYŃSKA, B. Działalność kulturowa bibliotek publicznych, Poradnik Bibliotekarza 2006, nr 1, s. 5.

[14] SZYMOROWSKA, T. Granty dla bibliotek publicznych, Biuletyn EBIB [on-line] 2000, nr 5 (13). [Dostęp 18 kwietnia 2008]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib13/teresa.html.

[15] MĘŻYŃSKI, A., SIEK, J. Glosa w dyskusji o automatyzacji bibliotek, Przegląd Biblioteczny 1993, R. 61, z. 3/4, s. 309.

[16] BEZZUBIK, E. Rozważania o sytuacji zawodowej bibliotekarzy w Polsce, Poradnik Bibliotekarza 2008, nr 11, s. 5.

[17] LEOŃCZUK, J. Misja bibliotek publicznych i samorządów małych wspólnot lokalnych w rozwoju społeczeństwa informacyjnego, Biuletyn EBIB [on-line] 2001, nr 5 (23) [Dostęp 18 kwietnia 2008]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/23/leonczuk.html.

[18] RATAJEWSKI, J. Wprowadzenie do bibliotekoznawstwa. Warszawa, 2002, s. 15.

[19] MICKIEWICZ, A. (red.) Wykorzystanie lokalnych i regionalnych czynników w społeczno-gospodarczej aktywizacji obszarów wiejskich. Szczecin, 2002, T. 1, s. 247.

[20] KORULCZYK, E. Formy pracy z czytelnikami bibliotek wiejskich. Na przykładzie działań Gminnej Biblioteki Publicznej w Garbowie. W: SZYSZKO, M. (red.) Czytelnictwo i biblioteki na wsi. Warszawa, 1996, s. 138.

[21] ULJASZ, A. Biblioteka gminna ośrodkiem tradycji regionalnej i lokalnej, Poradnik Bibliotekarza 2007, nr 6, s. 21-23.

[22] MICHALEWSKI, T. Kreatywna edukacja regionalna w szkole – cele, zasady nauczania i treści programowe. W: CHUDZIŃSKI, E. (red.) Małopolska, regiony, regionalizmy, małe ojczyzny. Kraków, 2007, s. 14 [nr 7].

[23] Kulturalna Warszawa [on-line]. [Dostęp 8 kwietnia 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.kulturalna.warszawa.pl/.

[24] Wiadomości. W: Portal NGO [on-line]. [Dostęp 8 kwietnia 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/358288.html.

[25] O Programie [on-line]. [Dostęp 8 kwietnia 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.biblioteki.org/pl/o_programie/o_programie?_=print.

[26] Biblioteka plus [on-line]. [Dostęp 8 kwietnia 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bibliotekaplus.pl.

 Początek strony



Znaczenie bibliotek w środowisku wiejskim / Maria Trzupek // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 4/2010 (113) maj. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/113/a.php?trzupek. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187