Nr 1/2010 (110), Bariery i informacja. Artykuł |
Marcin Werla
| |||
Od 11 grudnia 2009 roku w ramach Europejskiej Biblioteki Cyfrowej Europeana (http://europeana.eu/) dostępne są zasoby kilkudziesięciu polskich bibliotek cyfrowych, skupionych wokół Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC, http://fbc.pionier.net.pl/) sieci PIONIER (http://www.pionier.net.pl/). Zasoby te obejmują ponad 257 000 obiektów cyfrowych[1] udostępnionych przez kilkaset instytucji kultury i nauki z całej Polski. Europeana to jedna z flagowych inicjatyw Komisji Europejskiej, której celem jest stworzenie portalu internetowego stanowiącego punkt dostępu do kulturowego i naukowego dziedzictwa Europy w postaci cyfrowej. Portal ten funkcjonuje w Internecie od listopada 2008 roku. Z chwilą oficjalnego uruchomienia pozwalał on na dotarcie do około 2 milionów obiektów cyfrowych rozproszonych po całej Europie. W grudniu 2009, po przyłączeniu polskich bibliotek cyfrowych, liczba obiektów w Europeanie przekroczyła 5 milionów[2], z czego około 5,5% pochodzi z Polski. Według aktualnych planów rozwoju do lipca 2010 roku Europeana ma osiągnąć poziom 10 milionów obiektów, a latem 2011 obiektów tych ma być o kolejne 10 milionów więcej. Portal ten pełni niezwykle ważną rolę w udostępnianiu i promocji dziedzictwa kulturowego krajów europejskich i dlatego istotne jest, aby Polska była w nim odpowiednio szeroko reprezentowana. Niniejszy artykuł opisuje proces przyłączania polskich bibliotek cyfrowych do Europeany, przedstawiając jego kluczowe etapy oraz odnotowując istotne bariery, które pojawiały się w trakcie tych działań. Regionalne biblioteki cyfroweJednoczesne przyłączenie tak dużej liczby obiektów pochodzących z tak wielu polskich instytucji stało się możliwe dzięki istniejącej w Polsce infrastrukturze rozproszonych bibliotek cyfrowych. Biblioteki te, mimo iż są odrębnymi, autonomicznymi serwisami internetowymi, ściśle ze sobą współpracują poprzez Federację Bibliotek Cyfrowych (np. w sferze koordynacji digitalizacji czy wymiany informacji o profilach czytelników[3]) i to właśnie stało się podstawą do wspólnego wejścia do Europeany. Wizja wspomnianej infrastruktury została wstępnie nakreślona już w czasie II Warsztatów „Biblioteki cyfrowe”[4], które odbyły się w listopadzie 2005 roku w Poznaniu, 3 lata po uruchomieniu przez Poznańską Fundację Bibliotek Naukowych i PCSS Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej (WBC, http://www.wbc.poznan.pl/)[5], będącej obecnie największą biblioteką cyfrową w Polsce. To właśnie działania organizacyjne związane z WBC dały wzór tworzenia tzw. regionalnych bibliotek cyfrowych, czyli serwisów internetowych stanowiących platformę współpracy instytucji kultury i nauki danego regionu, chcących udostępnić swoje zbiory on-line[6]. Poza WBC największe dziś regionalne biblioteki cyfrowe to Kujawsko-Pomorska (http://kpbc.umk.pl/), Małopolska (http://mbc.malopolska.pl) i Śląska (http://www.sbc.org.pl), w sumie zaś tego typu inicjatyw funkcjonuje w Polsce prawie dwadzieścia. Kolejnych około dwudziestu bibliotek cyfrowych to biblioteki instytucjonalne. Wypracowanie w Polsce modelu organizacyjnego regionalnych bibliotek cyfrowych oraz jego szeroką akceptację i wdrożenie w środowisku instytucji kultury i nauki, można uznać za pierwszy kluczowy etap działań, które później doprowadziły do połączenia sieci polskich bibliotek cyfrowych z Europeaną. To dzięki takiemu podejściu organizacyjnemu w Polsce nie nastąpił nadmierny wzrost liczby mniejszych bibliotek cyfrowych, co miałoby miejsce gdyby każda z instytucji decydowała się na samodzielne działania i byłoby poważną barierą logistyczną przy nawiązywaniu szerszej, ogólnokrajowej czy międzynarodowej współpracy. Co więcej, wiele instytucji, które nie mogły sobie pozwolić na utrzymanie własnej biblioteki cyfrowej, publikując zbiory poprzez bibliotekę regionalną, udostępniło je w ten sposób w Internecie, a z czasem również w Europeanie. Integracja rozproszonych bibliotek cyfrowychWzrastająca liczba bibliotek cyfrowych w Polsce oraz światowe i europejskie kierunki rozwoju, wyznaczane m.in. przez dokumenty takie jak komunikat Komisji Europejskiej i2010:Biblioteki Cyfrowe[7], były podstawową motywacją do podjęcia w 2006 roku przez PCSS prac nad stworzeniem nowej usługi sieciowej integrującej polskie biblioteki cyfrowe. Założono, że usługa ta, mająca stać się docelowo jednym z kluczowych zasobów sieci PIONIER, powinna być nieodpłatna zarówno dla przyłączanych bibliotek cyfrowych, jak i użytkowników końcowych oraz, że technologicznie powinna być oparta na otwartych standardach, zwiększając w ten sposób możliwości jej wykorzystania i szanse realizacji założonej misji. A misję tę zdefiniowano jako:
W wyniku wspomnianych powyżej prac, 22 czerwca 2007 roku udostępniono publicznie nowy serwis o nazwie „Federacja Bibliotek Cyfrowych”. Istota jego funkcjonowania to gromadzenie informacji o obiektach cyfrowych dostępnych (bądź planowanych do udostępniania) w polskich bibliotekach cyfrowych, przetwarzanie tych informacji i na tej podstawie udostępnianie użytkownikom końcowym i zewnętrznym usługom sieciowym nowych funkcji i możliwości. Początkowo podstawową funkcją z tych nowych możliwości było oczywiście przeszukiwanie w jednym miejscu informacji o obiektach pochodzących z wielu różnych bibliotek cyfrowych. Z czasem dodawano kolejne funkcje[8], takie jak lokalizowanie obiektów cyfrowych na podstawie ich identyfikatorów, zestaw możliwości związanych z planami digitalizacji i wsparciem dla automatycznego koordynowania digitalizacji czy sieciowy profil czytelnika. Korzyści płynące z przyłączenia się do FBC szczególnie dobrze widać na przykładzie Polskiej Biblioteki Internetowej. Biblioteka ta, budowana od 18 października 2002 roku, a oficjalnie uruchomiona 21 grudnia tego samego roku (por. http://www.poprzedniastrona.premier.gov.pl/archiwum/8180.htm), cieszyła się przez swoje pierwsze lata działania stałym dofinansowaniem i była regularnie uzupełniana o nowe pozycje oraz rozbudowywana pod kątem użyteczności dla czytelników. Niestety dynamika tych prac nad PBI znacznie spadła już w roku 2005, a ostatnie pozycje dodano tam w roku 2007. Od tego czasu PBI jest dostępna w Internecie we właściwie niezmienionej postaci. Latem roku 2008 PBI została przekazana przez MSWiA do MKiDN, które z kolei powierzyło opiekę nad tym serwisem Bibliotece Narodowej. W 2009 roku w PCSS, w ramach analizy możliwości przyłączania do FBC serwisów niewspierających otwartych protokołów wymiany danych, zdecydowano o uwidocznieniu w FBC opisów publikacji dostępnych na stronach PBI. Decyzja ta, ze względu na pewne „niedoskonałości” w zbiorach PBI, wywołała niezadowolenie części bibliotekarzy zajmujących się aktywnie bibliotekami cyfrowymi. Ostatecznie dokończono jednak podjęte prace i 7 maja 2009 r. publikacje PBI zaczęły być dostępne również poprzez FBC. Dzięki temu przede wszystkim znacznie wzrosły możliwości przeszukiwania opisów obiektów dostępnych w PBI (por. formularz wyszukiwania zaawansowanego w FBC - http://fbc.pionier.net.pl/owoc/advanced-search - oraz w PBI - http://www.pbi.edu.pl/wyszukiwanie_zaaw.html). Ponadto wysoki poziom widoczności danych z FBC w wyszukiwarkach typu Google spowodował, że w krótkim czasie znalazły się tam również informacje o zbiorach PBI, dotychczas niedostępne dla robotów wyszukiwarek ze względu na ułomną konstrukcję tego serwisu. Decydując się na przyłączenie PBI do FBC założono, że wspomniane wyżej korzyści przyczynią się do wzrostu wykorzystania zbiorów PBI, co z kolei przełoży się na częstsze zgłaszanie wspomnianych „niedoskonałości” osobom prowadzącym PBI przez jej czytelników i ostatecznie wpłynie to na poprawę jakości PBI. Utworzenie Federacji Bibliotek Cyfrowych stało się drugim z istotnych etapów na drodze polskich bibliotek cyfrowych do Europeany. FBC pozwoliła na wzmocnienie powiązań pomiędzy polskimi bibliotekami cyfrowymi, znacznie ułatwiła ich współpracę pod względem technicznym i częściowo również organizacyjnym. Ponadto jedno z kluczowych założeń przyjętych przy tworzeniu FBC, czyli wykorzystanie otwartych standardów komunikacyjnych przyczyniło się do promocji tych standardów w polskich bibliotekach cyfrowych, co również przygotowało je na współpracę z Europeaną. Opisane powyżej działania związane z PBI pokazały, że dysponując odpowiednimi narzędziami (takimi jak FBC) bariery technologiczne, czy nawet finansowe, uniemożliwiające szerokie wykorzystanie usług internetowych można próbować obejść, a efekty takich działań mogą przynosić użytkownikom końcowym dużo pożytku. Co więcej, 4 lata po prezentacji ogólnej koncepcji FBC na warsztatach w Poznaniu, a 2 lata po jej publicznym udostępnieniu, w sierpniu 2009 roku wraz z publikacją dokumentu „Europeana Content Strategy”[9], okazało się że model działania Federacji i rola jaką pełni ona w Polsce (tzw. horyzontalny agregator metadanych funkcjonujący na poziomie krajowym) są nie tylko akceptowane przez Europeanę, ale silnie preferowane czy wręcz praktycznie wymagane do podjęcia efektywnej współpracy. Duże agregatory metadanych zostały bowiem we wspomnianym dokumencie strategicznym przedstawione jako potencjalne rozwiązanie problemów związanych ze skalowalnością procesu gromadzenia metadanych – problemów, które mogłyby się w niedalekiej przyszłości stać istotną barierą rozwoju Europeany. W stronę EuropeanyW czerwcu 2008 roku swoją trzyletnią działalność rozpoczął międzynarodowy projekt EuropeanaLocal (http://europeanalocal.eu/) współfinansowany przez Komisję Europejską w ramach programu eContentPlus. Celem tego projektu jest zwiększenie możliwości wykorzystania treści cyfrowych przechowywanych przez instytucje regionalne i lokalne, a następnie umożliwienie dostępu do tych treści poprzez portal Europeana, a także inne podobne serwisy. Formą działania projektu jest sieć najlepszych praktyk (ang. Best Practice Network) współtworzona przez 32 instytucje partnerskie, z których 27 pełni rolę koordynatorów projektu na poszczególne kraje europejskie. Jak widać cel projektu doskonale wpisał się w działania związane z tworzeniem regionalnych bibliotek cyfrowych oraz ich integracją w FBC, dlatego też Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe zostało koordynatorem tego projektu na Polskę. Pierwsze działania projektu w Polsce skupiały się na informowaniu o Europeanie, jej celach, zakresie działania i możliwościach oraz warunkach współpracy. Ponadto na przełomie lat 2008 i 2009 równolegle w 27 krajach Europy przeprowadzono szczegółową ankietę odnośnie zbiorów jakie poszczególne instytucje chcą i mogą w najbliższym czasie pokazać poprzez Europeanę. Analiza wyników tej ankiety pokazała, że zasoby regionalnych i lokalnych instytucji kultury i nauki przyłączanych do Europeany w ramach projektu EuropeanaLocal będą stanowiły bardzo istotną część jej zbiorów i spowodują znaczną poprawę reprezentacji krajów, których udział w Europeanie jest obecnie minimalny (mniejszy niż 1%). Kolejnym krokiem była przeprowadzona na taką samą skalę ankieta dotycząca kwestii technologicznych – oprogramowania wykorzystywanego przez poszczególne instytucje do prezentacji swoich zbiorów on-line oraz możliwości tego oprogramowania w obszarze automatycznej wymiany danych. Wyniki ankiety pokazały unikalny w skali europejskiej poziom jednorodności polskiej sieci bibliotek cyfrowych – około 90% dostępnych w Polsce bibliotek cyfrowych wykorzystuje to samo oprogramowanie – system dLibra (http://dlibra.psnc.pl/) rozwijany przez PCSS. Jednorodność ta, w powiązaniu z badawczo-rozwojowym charakterem działań podejmowanych przez PCSS, daje Polsce przewagę w opracowywaniu i wdrażaniu na dużą skalę innowacyjnych i kompleksowych rozwiązań. Nawet gdy podstawą działania są otwarte standardy komunikacyjne, w praktyce znacznie prościej jest wdrażać te standardy i realizować wymianę informacji pomiędzy bibliotekami cyfrowymi, gdy np. zaimplementowanie wsparcia dla wymiany planów digitalizacji poprzez protokół OAI-PMH w jednym systemie informatycznym (w dLibrze) powoduje, iż wkrótce funkcja ta staje się dostępna w 90% polskich bibliotek cyfrowych. W pozostałych krajach, gdzie nie było tak dużej jednorodności, realizacja tego typu rozwiązań wiązałaby się ze zmianami w różnych systemach informatycznych i byłaby znacznie trudniejsza, o ile nie niemożliwa, do wykonania i wdrożenia. Pod koniec lutego 2009 roku na stronach Europeany opublikowana została specyfikacja schematu metadanych wymaganego przez Europeanę, nazwanego Europeana Semantic Elements (ESE)[10]. Opublikowana specyfikacja była oznaczona numerem wersji 3.1 i została określona jako wystarczająco stabilna, aby na jej podstawie rozpocząć techniczne przygotowania do współpracy z Europeaną. Podstawową barierą, którą należało w tym momencie pokonać, aby umożliwić przepływ informacji z polskich bibliotek cyfrowych do Europeany, była różnica pomiędzy schematem Dublin Core Simple wykorzystywanym na poziomie FBC, a schematem ESE. W tym celu przeprowadzono analizę jakościową i ilościową metadanych znajdujących się w bazie danych Federacji Bibliotek Cyfrowych. Na jej podstawie zdecydowano się na automatyzację szeregu czynności związanych z transformacją Dublin Core Simple do ESE i utrzymaniem zgodności metadanych wynikowego rekordu ESE z zaleceniami Europeany. Zautomatyzowane czynności objęły m.in.:
Tak przygotowany zbiór informacji był już gotowy do udostępnienia Europeanie. Pierwszym krokiem do osiągnięcia tego celu była weryfikacja poprawności danych przy pomocy narzędzia o nazwie „Content checker”. Pozwala ono na sprawdzenie zgodności przesyłanych danych z wymaganiami Europeany oraz na obejrzenie zweryfikowanych rekordów w testowej kopii portalu Europeany. 24 listopada 2009 roku w ten właśnie sposób zostało zweryfikowanych 254 478 opisów obiektów cyfrowych przekazanych poprzez FBC. Były to wszystkie rekordy dostępne wtedy w FBC z wyłączeniem danych z CBN Polony oraz Polskiej Biblioteki Internetowej, utrzymywanych przez Bibliotekę Narodową, która nie zdecydowała się na korzystanie z pośrednictwa FBC przy współpracy z zewnętrznymi serwisami. Drugim krokiem po weryfikacji rekordów pochodzących z FBC było sprawdzenie interfejsu OAI-PMH, poprzez który Europeana miała pobierać dane. Test ten został wykonany 27 listopada i przebiegł bez żadnych problemów. Trzeci krok to było pobranie kompletu opisów z FBC (ponownie z wyłączeniem CBN Polony i PBI) już do oficjalnego portalu Europeany. Samo przesyłanie danych potrwało kilka godzin i miało miejsce 8 grudnia, natomiast przetwarzanie pobranych danych na serwerach Europeany zakończyło się 11 grudnia. Był to tym samym udany koniec trzeciego etapu prac mających na celu nawiązanie połączenia pomiędzy polskimi bibliotekami cyfrowymi, a Europeaną. Fakt nawiązania połączenia ogłosiła oficjalnie 9 grudnia w Poznaniu ,w trakcie II Konferencji „Polskie Biblioteki Cyfrowe”, pani Karin Heijink, pełniąca w Europeanie rolę Dyrektora ds. Rozwoju Biznesowego[13]. Główne bariery napotkane w trakcie realizacji tego etapu dotyczyły kwestii praktycznych – zarówno na poziomie organizacyjnym (np. pozyskiwanie zgody poszczególnych instytucji na przekazywanie informacji do Europeany) jak i technicznym (np. normalizacja i transfer metadanych). Rozwiązania przyjęte w celu wyeliminowania tych barier były wypracowane z myślą o ich długoterminowym i szerszym niż tylko Europeana zastosowaniu, dzięki czemu obecnie dalsza propagacja informacji o polskim dziedzictwie może odbywać się w sposób wysoce zautomatyzowany i elastyczny. Przykładem tego jest nawiązana w styczniu 2010 roku współpraca pomiędzy PCSS, a DART-Europe na mocy której FBC przekazuje do portalu DART-Europe (http://www.dart-europe.eu/) informacje o pracach doktorskich opublikowanych w bibliotekach cyfrowych przyłączonych do FBC. Portal DART-Europe daje obecnie możliwość wyszukiwania wśród ponad 123 000 takich prac z 210 uczelni z 16 krajów Europy[14]. Podsumowanie i kierunki dalszych pracPrzedstawiony powyżej przegląd prac związanych z budową sieci polskich bibliotek cyfrowych i ich przyłączeniem do Europeany podzielony został na trzy zasadnicze etapy: powstanie i rozwój regionalnych bibliotek cyfrowych, integracja tych bibliotek poprzez utworzenie Federacji Bibliotek Cyfrowych i wreszcie przeprowadzone w ciągu ostatnich 18 miesięcy prace bezpośrednio skupione na przyłączeniu FBC do Europeany. Dla każdego z tych etapów podkreślono pewne problematyczne kwestie, które odegrały szczególną rolę w nawiązywaniu wspomnianej europejskiej współpracy. Tak sprawne uruchomienie w pełni zautomatyzowanego przepływu strumienia informacji z setek polskich instytucji kultury i nauki, poprzez regionalne biblioteki cyfrowe i FBC, aż do Europeany nie byłoby możliwe, gdyby nie spójna wizja polskiej infrastruktury bibliotek cyfrowych i jej konsekwentna realizacja prowadzona przez ostatnie lata wspólnymi siłami tych instytucji, wspieranych od strony technicznej przez PCSS i innych uczestników Konsorcjum PIONIER. Dzięki wypracowanemu otwartemu i rozproszonemu modelowi współpracy, a także właściwie dobranym i opracowanym rozwiązaniom technicznym, budowana od 2002 roku polska infrastruktura okazała się być zgodna z modelami infrastruktury europejskiej wypracowanymi w ostatnich dwóch latach w projektach takich jak Europeana czy DRIVER. Najbliższe prace związane z połączeniem FBC - Europeana skupione będą na umocnieniu tego połączenia poprzez określenie zasad aktualizacji danych w Europeanie oraz formalnym zapewnianiu trwałości współpracy. W lipcu 2010 roku Europeana planuje premierę nowej wersji swojego portalu. Będzie to najprawdopodobniej związane również z przejściem z ESE na nowy model danych nazywany obecnie „Europeana Data Model”[15]. Model ten, oparty na sieciach semantycznych i standardzie CIDODC CRM[16] będzie dawał zupełnie nowe możliwości analizy, eksploracji i prezentacji danych gromadzonych w Europeanie, będzie też jednak stanowił prawdziwe wyzwanie dla wszystkich dostawców danych do Europeany, w tym również dla polskich bibliotek cyfrowych. Przypisy[1] Lista opisów obiektów cyfrowych dostarczanych do Europeany przez Federację Bibliotek Cyfrowych. [on-line]. [Dostęp 2 lutego 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.europeana.eu/portal/brief-doc.html?query=COUNTRY:poland&qf=PROVIDER:Federacja+Bibliotek+Cyfrowych. [2] "Europeana Tops 5 Million Items" W: Europeana eNews. [on-line]. December 2009. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://app.e2ma.net/campaign/1403149.121807192bbd630ad92f0959beed2709. [3] Extending the Shibboleth Identity Management Model with a Networked User Profile. / Adam Dudczak, Marcin Heliński, Cezary Mazurek, Marcin Mielnicki, Marcin Werla. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18–21 maja, 2008. s. 179–182. ISBN 978-1-4244-244-9. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępne w World Wide Web: http://ieeexplore.ieee.org/xpl/freeabs_all.jsp?arnumber=4621619. [4] Werla, Marcin. „Rozproszone biblioteki cyfrowe”. Prezentacja w trakcie drugich Warsztatów „Biblioteki cyfrowe”. 21-23 listopada 2005 r., Poznań. [on-line] [Dostęp 2 luty 2010] Dostępny w World Wide Web: http://dlibra.psnc.pl/biblioteka/Content/107/Rozproszone+biblioteki+cyfrowe.pdf#page=25. [5] Zastosowanie oprogramowania dLibra do budowy Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. / Mirosław Górny, Paweł Gruszczyński, Cezary Mazurek, Jan Andrzej Nikisch,Maciej Stroiński, Andrzej Swędrzyński. In: Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk: Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2003. I Krajowa Konferencja Technologie Informacyjne, Gdańsk, 18–21 maj, 2003. s. 109–117. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://dlibra.psnc.pl/biblioteka/publication/40. [6] Mazurek, C., Stroiński, M., Werla, M. Wdrażanie regionalnych bibliotek cyfrowych w sieci PIONIER w oparciu o środowisko dLibra. / Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla. Gdańsk: Centrum Informatyczne TASK, 2005. ISBN 83-908112-3-5. INFOBAZY 2005 – Bazy Danych dla Nauki, Gdańsk, 25–27 wrzesień, 2005. s. 58–64. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://dl.psnc.pl/biblioteka/publication/16. [7] i2010: Biblioteki Cyfrowe. Komunikat komisji do parlamentu europejskiego, rady, europejskiego komitetu ekonomiczno-społecznego oraz komitetu regionów COM(2005) 465. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2005:0465:FIN:PL:PDF. [8] Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER / Agnieszka Lewandowska, Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz. INFOBAZY 2008 Systemy - Aplikacje - Usługi, Sopot, 15–17 października 2008 r. Materiały konferencyjne. [9] Heijink, Karin. Europeana Content Strategy. Europeana v1.0 deliverable number M2.1/M2.14. Sierpień 2009 r. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://version1.europeana.eu/c/document_library/get_file?uuid=b7b24d45-116e-442f-8b85-fbf931ebee72&groupId=10602. [10] Europeana Semantic Elements specifications. Version 3.2.1, 06/11/2009. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://version1.europeana.eu/c/document_library/get_file?uuid=c56f82a4-8191-42fa-9379-4d5ff8c4ff75&groupId=10602. [11] RFC 4646: Tags for Identifying Languages. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ietf.org/rfc/rfc4646.txt. [12] Lista opisów obiektów cyfrowych dostarczanych do Europeany przez polską Bibliotekę Narodową. W: Europeana.eu [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.europeana.eu/portal/brief-doc.html?query=COUNTRY:poland&qf=PROVIDER:The+National+Library+of+Poland. [13] Heijink, Karin. Europeana - Polish Digital Libraries - December 2009. Nagranie wideo wystąpienia 9 grudnia 2009 r. na II Konferencji "Polskie Biblioteki Cyfrowe" w Poznaniu. [on-line]. [Dostęp 2 luty 2010]. Dostępny w World Wide Web: mms://sulius.mic.psnc.pl/pbc2009/konferencja/08.Europeana%20-%20Polish%20Digital%20Libraries%20-%20December%202009.wmv. [14] Moyle, M. (2008) Improving access to European e-theses: the DART-Europe Programme. LIBER Quarterly, 18 (3/4). pp. 413-423. ISSN 1435-5205. [15] Maghini, Carlo. The Europeana Data Model (presently). Prezentacja z konferencji "Europeana Plenary Meeting", 14-16 września 2009 r., Haga. [on-line]. [Dostęp 2 lutego 2010]: Dostępny w World Wide Web: https://group.europeana.eu/c/document_library/get_file?uuid=b5040b81-4b9b-4b3a-8e69-1d7a02978682&groupId=10602. [16] Definition of the CIDOC Conceptual Reference Model, ver. 5.0.1, listopad 2009. [on-line]. [Dostęp 2 lutego 2010]: Dostępny w World Wide Web: http://cidoc.ics.forth.gr/docs/cidoc_crm_version_5.0.1_Nov09.pdf. |
| |||