Nr 7/2009 (107), Digitalizacja w Polsce i Europie. Badania, teorie, wizje
| | Nr 7/2009 (107), Digitalizacja w Polsce i Europie. Badania, teorie, wizje |
|
 | | | |
Jukka Liedes
| |||
| | ||
| Znaczenie licencji rozszerzonejW przeszłości autorzy oraz inni właściciele praw autorskich sami występowali w obronie swoich praw. Od kiedy jednak mamy do czynienia z masowym wykorzystaniem, właściciel praw autorskich nie ma praktycznie możliwości sprawowania nadzoru nad swoim utworem. Z kolei użytkownik, który często stara się o uzyskanie wielu licencji, bywa że napotyka ogromne trudności i nie zawsze dociera do właścicieli praw autorskich. Potrzebne jest zatem zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi, [które jest realizowane przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi - przyp. tłum.]. Jednakże zbiorowe zarządzanie ma także swoje ograniczenia. Organizacje zbiorowego zarządzania nie mają uprawnień do udzielania licencji obejmujących wszystkie utwory, bowiem dzieła właścicieli praw autorskich, którzy nie są ich członkami (outsider), pozostają poza ich zasięgiem[1]. Problem outsiderów musiał znaleźć jakieś prawne rozwiązanie. W krajach skandynawskich zastosowano w tym wypadku rozszerzoną licencję zbiorową, zwaną dalej licencją rozszerzoną. Elementy licencji rozszerzonejOgólne założenia systemu licencji rozszerzonej są następujące:
Obszary zastosowańSystem licencji rozszerzonych może być zastosowany m.in. w następujących obszarach:
UzasadnienieW krajach skandynawskich organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi mogą reprezentować tylko tych właścicieli praw autorskich, którzy uprawnili organizacje do występowania w ich imieniu i zrobili to osobiście lub za pośrednictwem jakiejś innej organizacji. Zwykle skutki umowy zawartej pomiędzy daną organizacją a użytkownikiem dotyczą jedynie stron ją zawierających i nie dotyczą stron trzecich. Jednakże umowa zawarta w ramach licencji rozszerzonej ma moc wiążącą także w stosunku do właścicieli praw autorskich, którzy nie są członkami danej lub żadnej organizacji[2]. Licencja rozszerzona jest pewnym ograniczeniem praw autorskich, ale jedynie w minimalnym stopniu ogranicza ona wolność zawierania umów, a jej celem jest zwiększenie skuteczności zarządzania prawami autorskimi. Dzięki rozszerzeniu licencji użytkownik jest chroniony przed roszczeniami [cywilnymi - przyp. tłum.] właścicieli praw autorskich, którzy nie są członkami organizacji, a także przed skutkami karnymi, [które wiążą się z naruszaniem monopolu autorskiego - przyp. tłum.]. Organizacje zbiorowego zarządzania spełniają podwójną rolę. Z jednej strony, za ich pośrednictwem użytkownik w jednym miejscu uzyskuje licencje na wykorzystanie utworów różnych autorów. Z drugiej strony, organizacje reprezentują właścicieli praw autorskich i udzielają w ich imieniu licencji, a także inkasują i dzielą wynagrodzenie. Dzięki licencjom zbiorowym koszty poszczególnych transakcji redukowane są do minimum. Fachowa organizacja, jako strona negocjująca, jest na silniejszej pozycji niż pojedynczy właściciel praw. Jej jedynym zadaniem jest zawarcie jak najkorzystniejszej umowy. Warunki oraz okoliczności w niej sprecyzowane są korzystne także dla outsiderów. Właściciele praw, którzy nie są reprezentowani przez organizacje zbiorowego zarządzania, nie mogliby tyle osiągnąć, działając w pojedynkę. Nadzór nad organizacją zarządzającą prawami autorskimi sprawują podmioty, które upoważniły daną organizację do działania w ich imieniu. Działalność ta ma charakter otwarty, jest przejrzysta, stąd też nadzorowanie jej jest efektywne. Licencja rozszerzona ma na celu stworzenie takich warunków użytkowania dzieł chronionych prawem autorskim, które są korzystne dla ich właścicieli, użytkowników oraz ogółu społeczeństwa. W wypadku gdy strony negocjujące nie dojdą do porozumienia w sprawie warunków umowy, można posiłkować się mediacją, arbitrażem, odwołać się do sądu lub wykorzystać inne, podobne instrumenty prawne. Przedstawiciele krajowi czy zagraniczni?Podstawową cechą systemu licencji rozszerzonej jest równe traktowanie zarówno właścicieli praw autorskich, reprezentowanych przez organizacje zbiorowego zarządzania, jak i outsiderów, a także wszystkich użytkowników. Dlatego też organizacja zawierająca umowę ponosi dużą odpowiedzialność. Nie każda organizacja może udzielać licencji rozszerzonej dotyczącej outsiderów. Od takiej organizacji wymaga się, aby jak najlepiej dbała o interesy autorów w dziedzinie, którą reprezentuje. Musi być organizacją profesjonalną, sprawną, posiadającą specjalistyczną wiedzę. W praktyce od organizacji, która chce mieć prawo do udzielania licencji rozszerzonych wymaga się, aby reprezentowała jak największą liczbę autorów z danej dziedziny w skali kraju. W szczególnych przypadkach, wymóg ten staje się warunkiem przyznania tego prawa przez odpowiednie organy publiczne. W wypadku wykorzystania dzieł pochodzących z różnych krajów byłoby najlepiej, gdyby organizacja reprezentowała właścicieli praw autorskich z tych wszystkich krajów. Niektóre organizacje są upoważnione do zarządzania prawami obcokrajowców na podstawie umów wzajemnych zawartych z organizacjami z innych krajów. W takich wypadkach rozszerzenie umowy licencyjnej dotyczy jedynie tych zagranicznych właścicieli praw autorskich, którzy nie są objęci umowami wzajemnymi. Należy pamiętać, że właściciele praw autorskich są zorganizowani w różnym stopniu, zależnie od dziedziny, w której działają, a także od kraju, z którego pochodzą. I tak, zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi jest najdoskonalsze w dziedzinie muzyki, chociaż i w tej dziedzinie nie wszyscy właściciele praw są reprezentowani. W większości innych dziedzin system ten jest zaawansowany jedynie w kilku krajach. Jeszcze w wielu z nich zarządzanie prawami dopiero się rozwija lub też jeszcze nie istnieje. Ustawodawca, tworząc prawo, nie powinien zakładać, że możliwość reprezentowania twórców poza granicami kraju jest warunkiem nieodzownym dla działania organizacji zbiorowego zarządzania, ponieważ w bardzo wielu dziedzinach brak jest szeroko zakrojonej struktury organizacyjnej na skalę międzynarodową. Ustawodawca może jedynie narzucić obowiązek budowania struktur zapewniających jak najszerszą reprezentację na terenie kraju. Jak rozwiązywane są problemy dotyczące właścicieli praw autorskich, którzy nie są członkami organizacji?Problem outsiderów znalazł różne rozwiązania w poszczególnych krajach. Jednym z rozwiązań jest klauzula o odszkodowaniu, zobowiązująca daną organizację do płacenia wynagrodzeń właścicielom praw autorskich niebędących jej członkami. Jednak takie rozwiązanie de facto nie zezwala na użytkowanie dzieł autorów, których nikt nie reprezentuje, pozwala jedynie uniknąć odpowiedzialności finansowej na gruncie prawa cywilnego. Na gruncie prawa karnego, naruszający prawo zawsze ponosi za to odpowiedzialność. Dlatego też takie rozwiązanie nie chroni interesów użytkownika. Innym rozwiązaniem jest takie rozwiązanie prawne, które daje organizacji zbiorowego zarządzania pełne prawo do reprezentowania właścicieli praw lub też pozwalająca domniemywać, iż dana organizacja posiada takie uprawnienie. Rozwiązanie to znacząco różni się od licencji rozszerzonej i jedynie poszerza zawartą przez organizację zbiorowego zarządzania umowę o zapis dotyczący właścicieli praw autorskich, których nikt nie reprezentuje. Trzecim rozwiązaniem jest wprowadzenie do aktów prawnych licencji przymusowej (na przykład ustawowej lub prawnej) zgodnej z międzynarodowymi konwencjami i umowami. W tym wypadku nie jest potrzebna zgoda właścicieli praw autorskich na użytkowanie chronionych prawnie dzieł. Mają oni tylko prawo do otrzymywania wynagrodzenia. Licencja przymusowa powoduje o wiele większe niż licencja rozszerzona ograniczenie prawa autora do dysponowania swoim dziełem, a także znacznie osłabia pozycję negocjacyjną właścicieli praw autorskich. Jak funkcjonuje licencja rozszerzona?Umowa oraz rozszerzenie przedmiotu umowyPodstawą licencji rozszerzonej jest umowa, całkowicie negocjowana, zawarta pomiędzy użytkownikiem dzieł chronionych prawem autorskim a organizacją zarządzającą tymi prawami. W trakcie negocjacji można analizować wszystkie możliwości: gdzie, kiedy, na jakich warunkach użytkownicy będą mieli prawo korzystać z dzieł. Część umowy dotycząca outsiderów będzie obowiązywać dopiero po zawarciu umowy[3]. OrganizacjaUstawodawca może zażądać, aby organizacje zawierające umowy dotyczące rozszerzonych licencji były zatwierdzane przez stosowne ministerstwa. Prawo wetaNa przykład w rozszerzonych licencjach dotyczących nadawania jest klauzula wyłączająca spod działania licencji te dzieła, których użytkowania zakazał właściciel praw autorskich. Podmiot praw autorskich może zakazać konkretnemu użytkownikowi wykorzystywania jego utworów. Może to zrobić osobiście lub korzystając z pośrednictwa organizacji, która zawarła umowę w jego imieniu. W krajach skandynawskich nie ma sprecyzowanych wymogów dotyczących form takiego zakazu. Podział wynagrodzeńOrganizacje zbiorowego zarządzania wypłacają wynagrodzenia właścicielom praw autorskich. Jednak istnieją takie przypadki, kiedy przekazywanie wynagrodzenia indywidualnej osobie nie jest możliwe. W takiej sytuacji wynagrodzenie przeznacza się na wspólne cele właścicieli praw autorskich. W niektórych postanowieniach dotyczących licencji rozszerzonych możliwość przekazywania wynagrodzeń na wspólne cele jest otwarcie akceptowana ze względów praktycznych. Może się zdarzyć, że z powodu dużej liczby transakcji dotyczących jakiejś jednej dziedziny i niskiej sumy wypłacanych pieniędzy indywidualne wypłacanie wynagrodzeń nie będzie możliwe. Ustawodawca na równi potraktował właścicieli praw autorskich, których nikt nie reprezentuje z tymi, którzy są reprezentowani. Zakazana jest wszelka dyskryminacja. Jeśli jakaś organizacja zdecyduje się użyć zebrane (zainkasowane) pieniądze na wspólne cele właścicieli praw autorskich, to ta decyzja dotyczy także outsiderów. Jednak niezależnie od tego, jaką decyzję podejmie dana organizacja, outsiderzy mają zawsze prawo upominać się o indywidualne wynagrodzenie. Pod tym względem autorzy będący outsiderami są nawet w lepszej sytuacji niż autorzy, których reprezentuje jakaś organizacja. Outsider otrzymuje wynagrodzenie albo od użytkownika, albo od organizacji, zależnie od założeń przyjętych w ustawie lub od treści umowy. Prawo do indywidualnych wynagrodzeń wygasa w wypadku, gdy roszczenia do tych praw nie zostaną zgłoszone danej organizacji w określonym terminie. Zwykle są to dwa lub trzy lata, ale w niektórych przypadkach nawet dziesięć lat. Przykłady krajów skandynawskichSzwedzkie prawa autorskie dotyczące nadawaniaLicencja rozszerzona dotycząca nadawania obejmuje opublikowane dzieła literackie i muzyczne (ale nie filmy muzyczne). Nie odnosi się do sztuk teatralnych i filmów ani do tych dzieł literackich i muzycznych, na których nadawanie autor nie wyraził zgody lub przypuszcza się, że autor będzie przeciwny ich nadawaniu. W praktyce takie zakazy wydawane są niezwykle rzadko. Postanowienia dotyczące licencji rozszerzonej zakładają, że w sytuacji gdy, na przykład, Swedish Performing Right Society (STIM) podpisuje z firmą nadawczą umowę dotyczącą nadawania muzyki, to umowa ta obejmuje nie tylko kompozytorów, aranżerów, autorów tekstów, których przedstawicielem jest STIM, ale także wszystkich pozostałych szwedzkich i zagranicznych autorów zajmujących się muzyką. Ten zapis odnosi się też do nadawania dzieł literackich. Ustawodawstwo dotyczące praw autorskich oraz praw pokrewnych w innych krajach skandynawskich uwzględnia podobne postanowienia dotyczące licencji rozszerzonej. W Danii oraz w Norwegii postanowienia te dotyczą wszystkich dzieł, nie tylko dzieł literackich i kompozycji muzycznych. Prawa do reprodukcji w FinlandiiW Finlandii prawami do reprografii zarządza Kopiosto. Organizacje należące do Kopiosto otrzymują od swoich członków pełnomocnictwa do występowania w ich imieniu. Organizacja ta reprezentuje 26 500 właścicieli praw autorskich. Organizacja Kopiosto wynegocjowała warunki użytkowania oraz zasady wynagradzania za wykorzystanie utworów, m.in. w celach edukacyjnych, na potrzeby administracji państwowej i samorządowej, związków wyznaniowych, biznesu i przemysłu. Umowy, które zostały zawarte chronią prawo outsiderów do zakazywania użytkowania ich dzieł. Jednak w praktyce nigdy nie było potrzeby korzystania z tego prawa. Pomimo tego, że organizacje należące do Kopiosto zdecydowały się przekazywać zebrane wynagrodzenia przede wszystkim na wspólne cele właścicieli praw autorskich, to outsiderom pozostawiono prawo do otrzymywania wynagrodzenia. W Danii, Norwegii oraz Szwecji stosuje się podobne rozwiązanie w wypadku kopiowania w celach edukacyjnych. Nadawanie drogą kablową w NorwegiiW Norwegii umowa zawarta pomiędzy operatorem kablowym oraz organizacją NORWACO, która reprezentuje różne grupy właścicieli praw autorskich, zwalnia użytkowników od odpowiedzialności wobec roszczeń outsiderów. NORWACO została zatwierdzona przez stosowne ministerstwo. Reprezentuje ona znaczną część norweskich autorów oraz właścicieli praw autorskich. Umowa, którą zawarła NORWACO dotyczy wszystkich norweskich i zagranicznych właścicieli praw autorskich, a także producentów filmowych. Jeżeli w ciągu sześciu miesięcy strony nie mogą dojść do porozumienia w sprawach warunków dotyczących umowy oraz wysokości wynagrodzeń, to każda ze stron może przekazać sprawę do komisji badającej sprawy z tego zakresu lub sądu. Taka komisja zajmowała się badaniem, jak wielkość sieci kablowej wpływała na jej zdolność płacenia wynagrodzeń. Outsiderzy nie mogą zgodnie z prawem zakazać użytkowania danego dzieła. Prawo weta zależy tylko od tego, jak zapisane to zostało w umowie. Obie strony są zainteresowane tym, aby nadawanie drogą kablową działało sprawnie, bez zbędnych przerw. W krajach skandynawskich system ochrony praw autorskich działa sprawnieAutorka Ase Kleveland, minister kultury Norwegii, przez wiele lat zajmowała się problemami praw autorskich. Zajmuje się także działalnością artystyczną. Według niej: Znaczenie prawa autorskiego znacznie wzrosło w ostatnich latach. Gałęzie przemysłu związane z prawami autorskimi stanowią około trzech procent PNB krajów uprzemysłowionych. Prawa własności intelektualnej są obecnie negocjowane nawet na forach zajmujących się międzynarodową polityką gospodarczą. Najlepszym przykładem są negocjacje Rundy Urugwajskiej GATT. Duża grupa autorów, artystów, wydawców oraz producentów czerpie znaczne dochody z tantiem. Na przykład cały przemysł filmowy i telewizyjny jest oparty na prawach autorskich. Handluje się prawami do nadawania, do wystawiania, a także do rozpowszechniania. Nie da się przecenić znaczenia prawa autorskiego dla kultury. Jest ona ściśle powiązana z systemem praw autorskich. Szczególnie intensywnie system ten oddziałuje w zakresie materiałów audiowizualnych. Prawa autorskie zapewniają ciągłość produkcji, a także zabezpieczają rozpowszechnianie. Rozwój technik informacyjnych sprawia, że coraz częściej właściciele praw autorskich nie mają możliwości sprawowania nadzoru nad wykorzystaniem swoich dzieł. Jedynym rozwiązaniem, które by w tym pomogło, jest zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi. Nie ma organizacji, która reprezentuje wszystkich autorów z całego świata. Zawsze będą tacy autorzy, którzy nikogo nie upoważnią do występowania w ich imieniu. Nie oznacza to, że akurat ci autorzy, jeśli ktoś by ich poprosił, kategorycznie odmówiliby udostępniania swoich dzieł. System rozszerzonych licencji w zakresie nadawania stosowany jest w krajach skandynawskich od ponad 30 lat. Lata 80. to okres odrodzenia się tego systemu. Doświadczenie pokazało, że licencja rozszerzona to najlepsze rozwiązanie trudnych problemów, takich jak reprografia, retransmisja kablowa, wtórne nadawanie. Gdy wprowadzano ten system, dotyczył on nadawania. Rozszerzona licencja po raz pierwszy została zastosowana w celu rozwiązania problemów praw nadawczych do muzyki. Całkowicie nowe rozwiązania, które zostały przećwiczone w praktyce, dotyczyły reprografii. Najbardziej skomplikowane i wielopłaszczyznowe rozwiązania dotyczące praw autorskich, jakimi były uzgodnienia prawne w sprawie retransmisji całego kanału telewizyjnego, zostały zastosowane w drugiej połowie lat 80. Zaskoczyło mnie to, że w czasie dyskusji dotyczącej projektu dodatkowego protokołu z Konwencji Rady Europy o Telewizji Transgranicznej oraz we Wprowadzeniu do Dyskusji o Nadawaniu i o Prawach Autorskich Komisji Rady Europejskiej nie wszyscy w pełni docenili zalety licencji rozszerzonych. Zauważyłam, że większość negatywnych komentarzy wynikała z tego, że nie zapoznano się dostatecznie z systemem. Na przykład powszechne było błędne przekonanie dotyczące interwencji ze strony administracji państwowej. Władze nie ingerują w negocjacje. Umowy są dowolnie negocjowane, a rozszerzenie zaczyna obowiązywać bezpośrednio po zawarciu umowy, co odbywa się zgodnie z prawem. Inne błędne przekonanie dotyczyło tego, jakie organizacje mogą zawierać tego rodzaju umowy. W krajach skandynawskich organizacje, które powstały w celu zawierania umów dotyczących licencji rozszerzonych były wyjątkowo szeroko prezentowane w mediach. Organizacje te są profesjonalnie zarządzane i zobowiązane do publikowania raportów finansowych. Ich działania są przejrzyste. Uważam, że system licencji rozszerzonych może być stosowany w jeszcze szerszym zakresie. W krajach skandynawskich pojawiło się już kilka propozycji. Sądzę też, że zastosowanie technologii przetwarzania danych, przypuśćmy użycie materiałów chronionych prawem autorskim przy pracach nad bazami danych, mogłoby być rozpowszechnione na całym świecie, tak jak ma to miejsce w przypadku reprografii. System licencji rozszerzonych, który po raz pierwszy został wprowadzony w krajach skandynawskich, będzie można z powodzeniem zastosować w innych krajach europejskich. 19 września 2008 r. Artykuł pochodzi ze strony Kopinor, norweskiej organizacji zbiorowego zarządzania: tłumaczenie [1] Ze względu na ekonomikę tekstu zdecydowaliśmy się zachować terminologię przyjętą w tekście oryginalnym; choć w polskiej literaturze przedmiotu nie występuje termin “outsider”, będziemy stosować go zamiast frazy “właściciel praw autorskich niebędący członkiem organizacji”. [2] Innymi słowy: nawet jeśli dany twórca nie należy do żadnej organizacji zbiorowego zarządzania, to po uzyskaniu licencji rozszerzonej użytkownik ma prawo wykorzystywać jego dzieła. [3] Zdanie nie do końca zrozumiałe dla tłumaczy.  | |
| | | |
| |||
| | ||
| |||