 |
Raport o digitalizacji dóbr kultury został opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i ogłoszony na stronie internetowej Kongresu Kultury Polskiej, który odbywał się w Krakowie w dniach 23–25 września 2009 r.
W raporcie przedstawiono Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009–2020, poprzedzając go rozdziałem dotyczącym stanu digitalizacji w Polsce do roku 2008 oraz rozdziałem przedstawiającym tendencje zmian w procesie digitalizacji i przechowywania dokumentów cyfrowych. W końcowej części raportu zaproponowano instrumenty wdrażania programu (legislacyjne, instytucjonalne, finansowe).
ARCHIWA
I. Stan na koniec 2008 r.
- Instytucja odpowiedzialna: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
- Obecnie 12 archiwów państwowych dysponuje nowoczesną infrastrukturą do digitalizacji oraz masowego przechowywania danych cyfrowych.
- Zasoby Narodowego Archiwum Cyfrowego służą przede wszystkich mediom: pracownikom wydawnictw, prasy, radia, telewizji, filmu. Korzystający oczekują szybkiego dostępu do materiałów, toteż jako pierwsze digitalizowane są dokumenty zamawiane przez użytkowników, a następnie cenne i zagrożone degradacją.
- Sposób gromadzenia danych, nośniki, kopie bezpieczeństwa, format danych i używany sprzęt zależały od możliwości finansowych i organizacyjnych poszczególnych instytucji.
- Stosowane standardy digitalizacji są niejednolite; archiwa stosują własne bazy danych lub tylko inwentarze skanów.
- Zintegrowany System Informacji Archiwalnej tworzony przez Narodowe Archiwum Cyfrowe pozwala opracować i udostępniać w Internecie informacje o polskich zbiorach archiwalnych.
II. Plany na lata 2009–2020
- Kontynuacja rozpoczętych prac oraz wdrożenie kolejnych.
- Archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych: dokumenty elektroniczne, strony internetowe (Narodowe Archiwum Cyfrowe).
- Powstanie Centralnego Repozytorium Cyfrowego, w którym będą przechowywane kopie wszystkich zdigitalizowanych materiałów archiwalnych.
- Szkolenie kadry pracowników archiwów poprzez organizowanie kursów oraz zajęcia na uczelniach wyższych.
- Zapewnienie bezpłatnego (niekomercyjnego) dostępu użytkownikom z Polski i z całego świata.
BIBLIOTEKI
I. Stan na koniec 2008 r.
- Instytucja odpowiedzialna: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy współpracy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Biblioteka Narodowa.
- Pierwsze działania digitalizacyjne rozpoczęto w bibliotekach już w 1995 r., a obecnie większość bibliotek naukowych prowadzi systematyczną digitalizację swoich zbiorów.
- Większość bibliotek cyfrowych jest prowadzona przez konsorcja biblioteczne, w skład których wchodzą najważniejsze biblioteki naukowe i publiczne danego regionu Polski.
- W lipcu 2009 r. dostępnych było poprzez Internet około 270 tysięcy obiektów cyfrowych, jednakże istnieją biblioteki, które prowadząc prace digitalizacyjne, nie udostępniają efektów w Internecie.
- Polskie biblioteki cyfrowe udostępniają niemal wszystkie kategorie zbiorów bibliotecznych. Najczęściej digitalizowane są czasopisma i gazety o zasięgu regionalnym z XIX i początku XX w. (ok. 60% zbiorów) oraz dokumenty jednokartkowe (fotografie, grafika, pocztówki).
- Biblioteki udostępniają też cyfrowe wersje książek, rękopisów, starych druków, nut oraz obiektów kartograficznych. Digitalizacja wymienionych powyżej zbiorów jest najszybsza, stosunkowo prosta i niedroga, pozwala też na sprawne udostępnianie efektów pracy niemalże na bieżąco w Internecie.
- Zbiory w postaci cyfrowej stanowią jedynie ok. 1% zasobu zbiorów bibliotecznych.
- Najczęściej używane oprogramowanie do zarządzania bibliotekami cyfrowymi to poznańska dLibra oraz indywidualne oprogramowania niektórych dużych bibliotek. Biblioteka Narodowa wykorzystuje własny System Zbiorów Zdigitalizowanych.
II. Plany na lata 2009–2020
- Zwiększenie tempa obecnie prowadzonych prac, w dalszej kolejności masowa digitalizacja zbiorów.
- Nowelizacja ustawy o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych, która powinna uwzględniać całość polskiej przestrzeni internetowej.
- Opracowanie szczegółowych zasad dotyczących archiwizacji i udostępniania naturalnych dokumentów elektronicznych.
- Przenoszenie istniejących dokumentów elektronicznych z nietrwałych nośników fizycznych na nowocześniejsze nośniki cyfrowe.
- Systematyczna archiwizacja narodowych zasobów internetowych (domeny internetowe).
- Budowa sieci wyspecjalizowanych repozytoriów do przechowywania danych cyfrowych zgodnie z międzynarodowymi standardami.
- Szkolenie kadry pracowników bibliotek poprzez organizowanie kursów oraz zajęcia na uczelniach wyższych.
- Opracowanie jednolitego systemu prezentacji i udostępniania zdigitalizowanych zbiorów bibliotecznych.
MUZEA
I. Stan na koniec 2008 r.
- Instytucja odpowiedzialna: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
- Chociaż pierwsze prace nad utworzeniem inwentarzy elektronicznych w polskich muzeach rozpoczęto już w latach osiemdziesiątych XX w., do dnia dzisiejszego nie powstały jednolite programy do inwentaryzacji zbiorów muzealnych.
- Obserwuje się trudności spowodowane specyfiką różnorodnych zbiorów muzealnych, innych niż typowe archiwalia i zbiory biblioteczne.
- Brak instytucji koordynującej działania muzeów na rzecz digitalizacji.
II. Plany na lata 2009–2020
- Opracowanie instrukcji dotyczącej standardu cyfryzacji zbiorów muzealnych.
- Stworzenie powszechnego dostępu do cyfrowych zbiorów muzealnych poprzez budowę internetowej ogólnopolskiej bazy danych o zabytkach i obiektach muzealnych.
- Szkolenie kadry pracowników placówek muzealnych poprzez organizowanie kursów oraz zajęcia na uczelniach wyższych.
Szczególną grupą zbiorów są materiały audiowizualne, które – jakkolwiek gromadzone przez różne instytucje kulturalne: biblioteki, archiwa, instytucje medialne (radio i telewizja) oraz przez Filmotekę Narodową i szkoły filmowe – można połączyć w jedną grupę ze względu na formę nośnika, na jakim są przechowywane. Są to m.in. filmy kinowe i telewizyjne, zarejestrowane wydarzenia artystyczne, społeczne, polityczne, materiały publicystyczne i informacyjne, rejestracje doświadczeń naukowych, materiałów sejmowych, sądowych, policyjnych. Ze względu na konieczność wykorzystywania do ich digitalizacji profesjonalnego sprzętu i przeszkolonej kadry instytucją koordynującą działania w tym zakresie jest powołany w 2009 r. Narodowy Instytut Audiowizualny.
Do realizacji wymienionych wyżej zadań digitalizacyjnych powołano następujące projekty: Konsorcjum „Polskie Biblioteki Cyfrowe” i Federację Bibliotek Cyfrowych, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Cyfrową Bibliotekę Narodową Polona, Polską Bibliotekę Internetową, Narodowy Instytut Audiowizualny, Elektroniczne Archiwum Zabytków Piśmiennictwa Polskiego. Strategia digitalizacji dóbr kultury przewiduje dla tych instytucji szeregi zadań na lata 2009–2020, do najważniejszych należą:
- rozbudowa polskich zasobów cyfrowych, w tym masowa digitalizacja zbiorów, uzyskiwanie egzemplarzy obowiązkowych, archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych i Internetu;
- ochrona zasobu cyfrowego poprzez tworzenie bezpiecznych repozytoriów cyfrowych, opracowanie standardów technologicznych, szkolenie kwalifikowanej kadry, powołanie Centrum Kompetencji ds. Digitalizacji;
- zapewnienie dostępu do zasobu cyfrowego przez udostępnienie w Internecie, m.in. w portalach APENET (archiwa Unii Europejskiej) i Europeana (Biblioteka Europejska).
ASPEKTY PRAWNE DIGITALIZACJI
- Ustawa o egzemplarzu obowiązkowym – jednym z problemów, którego rozwiązaniem należy się zająć w pierwszej kolejności jest taka nowelizacja ustawy o egzemplarzu obowiązkowym (Ustawa o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych z dnia 7 listopada 1996 r.), która pozwoli na gromadzenie egzemplarzy obowiązkowych stron internetowych. Obecnie obowiązujące prawo nie zapewnia dostępu do archiwalnych zasobów polskiego Internetu, czyniąc je niedostępnymi dla obecnych i przyszłych odbiorców.
- Ustawa o prawie autorskim – kolejnym ograniczeniem wynikającym z obowiązującej ustawy (Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.) są komplikacje związane z publicznym udostępnianiem zdigitalizowanych dokumentów. Obecnie można udostępniać w Internecie materiały, do których prawa autorskie wygasły, ewentualnie takie, w stosunku do których uzyska się zgodę autorów lub właścicieli praw autorskich. Należy zaznaczyć, że obecnie biblioteki czynią starania, aby uzyskiwać nieodpłatne licencje niewyłączne na publikacje cyfrowe, w przeciwnym wypadku mogłyby udostępniać swoje zasoby jedynie drogą tradycyjną.
- Uzyskanie prawnych możliwości udostępniania zasobów należących do podmiotów gospodarczych, o ile może tego wymagać interes społeczny.
POZYSKIWANIE FUNDUSZY NA DIGITALIZACJĘ
- Środki unijne i fundusze strukturalne Unii Europejskiej
W ramach Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”. Priorytet XI „Kultura i dziedzictwo narodowe” funkcjonuje Działanie 11.1 – Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Program ten wspiera projekty w zakresie kultury dotyczące zasobów cyfrowych (archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych i filmowych).
- Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
W ramach programu Dziedzictwo kulturowe funkcjonuje priorytet Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego przeznaczony dla szkół wyższych i instytucji kultury, a także kościołów i organizacji pozarządowych.
- Środki własne instytucji – w miarę posiadanych środków.
Strategia digitalizacji polskich dóbr kultury planowana na lata 2009–2020 określa zadania na najbliższe 10 lat dla polskich bibliotek, muzeów i archiwów, prognozuje zmiany w procesach digitalizacji i przechowywania dokumentów cyfrowych, proponuje instrumenty prawne, instytucjonalne i finansowe niezbędne do realizacji tych zadań. Podstawowym celem i misją strategii jest zachowanie dla przyszłych pokoleń polskiego dziedzictwa kulturowego (…) w celu powszechnego dostępu do dorobku historycznego i cywilizacyjnego Polski, zapobiegającego wykluczeniu kulturowemu społeczeństwa, zapewniającego właściwe miejsce dorobku polskiej kultury i sztuki w systemie upowszechniania kultury światowej.
 | |
