 |
Wprowadzenie
W dniu 7 maja 2009 r. w Luksemburgu odbyło się spotkanie przedstawicieli europejskich bibliotek narodowych z członkami Komisji Europejskiej – Dyrektoriatu do Spraw Społeczeństwa Informacyjnego. Na spotkaniu Komisję reprezentowali: Javier Hernandez-Ros (dyrektor Sekcji E4 – Dostęp do informacji), Yvo Vollman (Dostęp do informacji), Luis Ferrao (Dostęp do informacji), Luca Martinelli (Dostęp do informacji), Patricia Manson (dyrektor Sekcji E3 – Dziedzictwo kulturowe i technologiczne usprawnienie nauczania), Richard Swetenham (dyrektor Sekcji E6 – Zawartość Internetu, bezpieczny Internet). Ze strony bibliotek narodowych w spotkaniu wzięli udział: Jerker Rydén (Narodowa Biblioteka Szwecji), dr Maja Bogataj (doradca prawny Narodowej Biblioteki Słowenii), Sřren Clausen (Duńska Biblioteka Królewska), Anne Baranowski (Narodowa Biblioteka Niemiec), Justyn Reterski (Biblioteka Narodowa Polski), Patrick Peiffer (Narodowa Biblioteka Luksemburga), Ben White (British Library).
Inicjatorami spotkania byli przedstawiciele bibliotek narodowych, którzy zwrócili uwagę na potrzebę poruszenia określonych zagadnień na szczeblu europejskim, zwłaszcza kwestii związanych z Dyrektywą 2000/31/WE dotyczącą społeczeństwa informacyjnego oraz Dyrektywą 2001/29/WE harmonizującą prawo autorskie w krajach członkowskich. Głównym celem spotkania było zilustrowanie poglądu bibliotek narodowych państw członkowskich na rozstrzygnięcia przyjęte w powyższych dyrektywach. Pogląd ten odzwierciedla stosunek prawa krajowego państw członkowskich do prawa wspólnotowego, co jest konsekwencją kulturowych, politycznych i prawnych uwarunkowań państw członkowskich. Jednocześnie reprezentanci narodowych książnic wyrazili przekonanie, że ponadnarodowa, wspólnotowa harmonizacja podstawowych zasad odnoszących się do bibliotek i badań naukowych jest istotna ze względu na poniższe przyczyny:
- sposób regulacji prawnej przyjętej w 28 krajach członkowskich na postawie wyjątków przewidzianych w Dyrektywie 2001/29/WE nie daje wystarczających podstaw do ochrony dziedzictwa kulturowego, zabezpieczenia kulturowej różnorodności i zapewnienia dostępu do zbiorów państw członkowskich;
- prawidłowe funkcjonowanie rynku wspólnotowego wymaga bardziej zunifikowanego podejścia do wyjątków przewidzianych w Dyrektywie 2001/29/WE;
- Internet uświadomił słabości związane z kwestią międzynarodowego licencjonowania utworów – biblioteki narodowe stoją na stanowisku, że jedynym możliwym rozwiązaniem jest praktyka zgodna z ograniczeniami i wyjątkami przewidzianymi w Dyrektywie 2001/29/WE. Zapisy te bowiem tworzą pewność prawną i instytucjonalną dla organizacji działających w obszarze kultury.
Dyrektywa 2001/29/WE
Przedstawiciele bibliotek narodowych poinformowali, że wyjątki przewidziane w Dyrektywie 2001/29/WE powinny zostać zapisane w sposób pozostawiający mniej swobody interpretacyjnej państwom członkowskim, co pozwoliłoby bardziej ujednolicić prawo krajowe tych państw, ponieważ w obecnym stanie prawnym występują dość znaczące rozbieżności w sposobie implementacji zapisów dyrektywy w ustawodawstwie krajowym państw członkowskich.
- Modyfikacja istniejących wyjątków: Prawo archiwizowania utworów, włącznie z archiwizacją stron internetowych. Wyjątek ten powinien uwzględniać prawo archiwizowania wszystkich rodzajów utworów objętych prawami autorskimi oraz prawo do usuwania technicznych zabezpieczeń utworów w celu ich zachowania. Wyjątek ten, w formie nadanej przez prawo wspólnotowe, powinien być wiążący dla państw członkowskich, a nie, jak to jest obecnie, implementowany do prawa krajowego w sposób pozostawiający swobodę odnośnie jego stosowania i nadawania mu odpowiedniej treści. Obecny stan prawny powoduje wiele problemów, np. część państw członkowskich przewiduje ograniczenia dotyczące liczby kopii archiwalnych, które mogą być sporządzone – w Wielkiej Brytanii możliwe jest sporządzanie 1 kopii, w Niemczech – 7, w Słowenii – 3. We Włoszech można sporządzać tylko kopie analogowe, a z kolei w Wielkiej Brytanii i Holandii można sporządzać jedynie kopie utworów będących w wersji analogowej etc. Rekomendowane jest przyjęcie rozwiązania przewidującego brak ograniczeń liczby kopii egzemplarzy archiwalnych oraz wersji, w jakiej utwór jest zapisany.
- Nowe wyjątki:
a. Istotne jest, aby umowy kontraktowe dotyczące digitalizacji na poziomie ponadnarodowym (europejskim) nie mogły zawierać postanowień ograniczających wyjątki przewidziane przez prawo. Przedyskutowane zostały badania British Library odnośnie 100 przykładowych kontraktów – jedynie 25% wyraźnie dopuszczało archiwizowanie utworów, a tylko 2% przewidywało uprawnienie do bezpłatnego powielania utworów przez osoby z upośledzeniem wzroku etc. Podczas dyskusji postawiono tezę, że terminologia użyta w Dyrektywie 2001/29/WE powinna zostać ujednolicona z terminologią użytą w Dyrektywie 91/250/WE z dnia 14 maja 1991 r. w sprawie ochrony programów komputerowych oraz w Dyrektywie 96/9/WE z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych, w celu uniemożliwienia prywatnym umowom kontraktowym wprowadzania zapisów ograniczających wyjątki przewidziane w Dyrektywie 2001/29/WE. Ustalono, iż w celu określenia skali problemu oraz wskazania indywidualnych zapisów wymagających zmiany należy przeprowadzić badania w poszczególnych krajach. Powyższy problem nie występuje w Polsce ze względu na fakt, iż zgodnie z polskim prawem krajowym postanowienia umowne niezgodne z ustawą są niedozwolone, a ich wprowadzenie skutkuje ich nieważnością.
b. Utwory osierocone (orphan works) – przedstawiciele bibliotek narodowych wskazali problem utworów sierocych, który uznali za istotny w kontekście masowej digitalizacji zbiorów państw członkowskich, w tym również w kontekście Europeany. Nie jest bowiem jasne, jak powinno wyglądać rozwiązanie kwestii licencji do wykorzystywania takich utworów (jaki podmiot miałby takiej licencji udzielić i na jakiej podstawie?). Niestety, skala występowania takich utworów nie jest znana, ponieważ żadne państwo członkowskie nie prowadziło badań w tym zakresie. Przedstawiciele bibliotek narodowych wskazali na potrzebę określenia wyjątku w dyrektywie pozwalającego na swobodne korzystanie z takich utworów bez potrzeby ponoszenia opłat licencyjnych, ponieważ:
• organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi mogą udzielać licencji na poziomie krajowym, ale trudne do zrealizowania i niewskazane wydaje się zawieranie umów pomiędzy organizacjami zbiorowego zarządzania z danego kraju a takimi organizacjami z pozostałych krajów członkowskich, w celu objęcia utworów licencją na poziomie międzynarodowym. Taki system nie pozwoli uzyskać pewności prawnej koniecznej dla projektów bibliotek dotyczących digitalizacji zbiorów i udostępniania ich w otwartym Internecie;
• obecnie dyskutowany jest problem, na ile właściwy i przejrzysty jest sposób działania organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w różnych krajach członkowskich UE.
c. Text-mining/data mining. Dyskusja dotyczyła kwestii nowego sposobu pozyskiwania informacji stosowanego w kręgach naukowych. Zespoły badawcze na uniwersytetach stosują tę metodę w celu szybkiego przeszukiwania zasobów. Metoda ta opiera się na opracowaniu algorytmów, według których programy informatyczne dokonują selekcji informacji pod kątem określonych terminów. Programy informatyczne podczas procesu wyszukiwania (w Internecie) dokonują przeglądu znacznej ilości utworów (prac naukowych), co mieści się w zakresie znaczeniowym „korzystania z utworów”. Ze względu na fakt, iż jest to nowe zagadnienie, nie zostało ono jeszcze w żaden sposób uregulowane prawnie.
Nowa Komisja a Zielona Księga (Green Paper)
Przedstawiciele Komisji poinformowali, że nie można przewidzieć, jakie stanowisko w kwestii bibliotek i badań naukowych zajmie nowa Komisja. Nie prowadzi się też żadnych działań, które mogłyby skutkować przedstawieniem nowej Komisji powyższych zagadnień z gotowymi wnioskami.
Kwestia działalności Google w związku z digitalizacją zbiorów bibliotek
Przedstawiciele bibliotek narodowych uważają, że niezbędna jest reakcja opinii publicznej i instytucji wspólnotowych na działania Google’a, ponieważ firma ta, jako prywatny podmiot, nie daje żadnej gwarancji na utrzymanie zdigitalizowanych zbiorów w domenie publicznej czy na utrzymanie adekwatnych cen za dostęp etc. Przedstawiciele Komisji zasugerowali, aby Conference of European National Librarians (CENL) przygotował opis problemu w celu przedstawienia tej kwestii członkom Parlamentu Europejskiego oraz Komisji. Uzgodniono, że spotkanie „Grupy Wysokiego Szczebla i2010”, które miało się odbyć w lipcu 2009 r., będzie dobrym forum do przedstawienia tego problemu i przygotowania materiałów dla Parlamentu Europejskiego i Komisji. Niestety nie posiadamy informacji co do jego przebiegu i wniosków.
Kwestia udostępniania zbiorów przez instytucje powołane do ich ochrony w związku z digitalizacją z publicznych środków finansowych
Przedstawiciele bibliotek narodowych przedstawili problem dotyczący kwestii instytucji publicznych, których celem jest udostępnianie zbiorów będących częścią dziedzictwa kulturowego, a które dokonują digitalizacji zbiorów za publiczne środki, następnie zaś ograniczają dostęp do nich (np. biblioteki, muzea). Przedyskutowano problem bibliotek, które z jednej strony, występują z postulatami o rozszerzenie wyjątków przewidzianych w Dyrektywie 2001/29/WE mających ułatwić zachowanie i udostępnianie zbiorów, a z drugiej – same ograniczają dostęp do tych zbiorów. Przedstawiciele bibliotek narodowych zasugerowali, aby przedstawiciele Komisji Europejskiej wskazali możliwe rozwiązanie tego problemu.
Przedstawiciele Komisji stwierdzili, że przed podjęciem kolejnych działań należy przeprowadzić badania nad skalą występowania problemów podjętych podczas dyskusji, aby możliwe było przedstawienie nowo wybranym organom Wspólnoty powyższych zagadnień w sposób możliwie precyzyjny. Jednocześnie nie ustalono terminu kolejnego spotkania ze względu na wybory do Parlamentu Europejskiego, a także zmianę składu Komisji.  | |
