Nr 4/2009 (104), E-learning – doświadczenia polskich bibliotekarzy . Badania, teorie, wizje |
Beata Antczak-Sabala
| |||
Nowa forma kształcenia na odległość, jaką jest e-learning, coraz powszechniej wkracza do polskich bibliotek. Wiele bibliotek uczelnianych wprowadziło już e-learning dla swoich studentów, począwszy od bibliotek akademii medycznych, poprzez uniwersyteckie, na szkołach wyższych niepublicznych kończąc. Istnieje też oferta szkoleń on-line dla bibliotekarzy – od 2002 r. funkcjonuje internetowy kurs on-line dla bibliotekarzy „Bibweb”. Z tego powodu coraz więcej mówi się o zaletach e-learningu dla bibliotek i bibliotekarzy jako twórców i odbiorców szkoleń on-line. Na łamach prasy bibliotekarskiej poświęcono temu zagadnieniu wiele miejsca. Numer 104. „Biuletynu EBIB” w całości jest poświęcony e-learningowi. Wkrótce odbędzie się ogólnopolska konferencja „E-learning wyzwaniem dla bibliotek” (Elbląg, wrzesień 2009 r.), której pokłosiem z pewnością będzie publikacja. Niewiele jednak mówi się o kondycji bibliotekarzy, którzy tworzą i prowadzą szkolenia biblioteczne on-line. Zaprezentowane w niniejszym komunikacie wyniki ankiety mogą stanowić przyczynek do dyskusji w tym zakresie. Przedmiotem badań są bibliotekarze zajmujący się szkoleniami on-line w polskich bibliotekach w szerokim tego słowa znaczeniu – od ich twórców aż po administratorów i prowadzących. Autorkę interesowało, kto jest inicjatorem szkoleń bibliotecznych on-line, kto się nimi zajmuje – jakie doświadczenie, wykształcenie, kwalifikacje mają te osoby, jakie zadania pełnią w bibliotekach oraz jaka jest ich opinia na temat tej nowej formy kształcenia. W tym celu skonstruowano kwestionariusz ankiety, złożony z 17 pytań (w przewadze jednokrotnego wyboru) i metryczki. Ankietę w wersji elektronicznej przesłano w kwietniu 2009 r. do 38 bibliotek, które na swoich stronach informują o prowadzeniu szkoleń on-line lub zamieszczają wirtualne przewodniki biblioteczne, mogące stanowić materiał dydaktyczny do tego typu szkoleń, co pozwalało przypuszczać, że wprowadziły one e-learning. Do 6 maja wypełnione ankiety odesłało 31 pracowników z 18 bibliotek następujących typów: uniwersyteckie (5), akademii (4, w tym 3 medyczne), politechnik (1), państwowej wyższej szkoły zawodowej (1) i niepublicznych szkół wyższych (7). Ponadto z sześciu bibliotek otrzymano odpowiedź, że nie prowadziły one i nie prowadzą szkoleń on-line, jedna z nich ma zamiar wprowadzić takie szkolenia od roku akademickiego 2009/10. 14 bibliotek nie odpowiedziało na ankietę – nie ma jednak pewności, czy we wszystkich tych bibliotekach prowadzi się e-learning. Biorąc pod uwagę liczbę bibliotek, z których otrzymano ankiety, można stwierdzić, że ich zwrotność jest dość dobra. Z pewnością jednak nie wszyscy bibliotekarze zajmujący się szkoleniami on-line w danej placówce odesłali wypełnione ankiety. W rezultacie otrzymano niepełne informacje o osobach zajmujących się szkoleniami on-line w polskich bibliotekach. Zebrany materiał jest na tyle ciekawy, że zdecydowano się na jego analizę oraz sformułowanie kilku wniosków. Aby móc stworzyć biblioteczne szkolenie e-learningowe, odpowiadające na rzeczywiste zapotrzebowanie odbiorców i atrakcyjne dla nich, potrzebne są nie tylko umiejętności informatyczne i edycji tekstu oraz duża wiedza merytoryczna, lecz także doświadczenie czerpane z osobistego uczestnictwa w e-learningu i z pracy z odbiorcą usług bibliotecznych – dogłębna znajomość jego potrzeb. Czy ankietowani bibliotekarze spełniają te warunki? Okazuje się, że wśród nich w przewadze są osoby ze sporym doświadczeniem zawodowym (tylko 8 spośród 29 osób, które odpowiedziały na pytanie, ma staż pracy w bibliotece poniżej 5 lat, 9 osób – 6–10 lat, pozostałych 12 osób ma staż powyżej 11 lat). Ze stażem wiąże się stanowisko zajmowane w bibliotece – w mniejszości są młodsi bibliotekarze i bibliotekarze (9 osób), w przewadze – starsi bibliotekarze i kustosze (18). Szkoleniami zajmują się też bibliotekarze dyplomowani (4 osoby). Zauważono też, że w grupie dziewięciu kustoszy aż siedem zajmuje się m.in. szkoleniami z zakresu podstaw informacji naukowej bądź szkoleniami bibliotecznymi z elementami informacji naukowej. Bibliotekarze mają duże doświadczenie z zakresu prowadzenia tradycyjnych szkoleń – na 31 osób tylko jedna nie prowadziła tego typu szkoleń, jedna nie odpowiedziała na to pytanie. Nie mają natomiast zbyt wielu doświadczeń osobistych, związanych z e-learningiem – w takich szkoleniach uczestniczyło tylko dziewięć osób. Ciekawostką jest, że tylko jedna osoba brała udział w szkoleniu „Bibweb”; dwie inne brały udział w szkoleniach zw. z e-learningiem, pozostałe szkolenia, w których uczestniczyli badani bibliotekarze, dotyczyły baz danych. Wsparcie informatyków podczas tworzenia szkoleń okazało się niezbędne. Nad stroną informatyczną tworzonego szkolenia z reguły czuwali informatycy – czy to zatrudnieni w bibliotece (6 bibliotek), czy to spoza niej (8 bibliotek), w jednej zaś bibliotece – informatyk w niej zatrudniony oraz drugi spoza niej. Tylko w trzech bibliotekach (uniwersytecka, politechniki i niepublicznej szkoły wyższej) opracowanie informatyczne szkolenia było dziełem wyłącznie bibliotekarzy.Połowa osób (15 na 30 osób, które udzieliły odpowiedzi na to pytanie) podwyższała swoje kwalifikacje potrzebne do pracy nad szkoleniami on-line. Można tu zauważyć następujące tendencje: najczęściej dokształcali się pracownicy bibliotek akademii (7 z 11 osób), najrzadziej – uniwersytetów (2 z 9). W pozostałych bibliotekach nie widać już takich wahań. Bibliotekarze wymieniali najczęściej: konsultacje (5), samokształcenie (4), szkolenia (4). 13 osób wymieniło zakres dokształcania się – szkolili się głównie z narzędzi informatycznych (administrowanie platformą, grafika, CMS). W jednym z pytań należało określić typ szkoleń, którymi zajmują się bibliotekarze. Po przeanalizowaniu odpowiedzi okazało się, że szkolenia z podstaw informacji naukowej przeprowadzano tylko w dwóch bibliotekach akademii medycznych, w jednej z nich także szkolenia z zakresu naukowej informacji medycznej. Szkolenia biblioteczne z elementami informacji naukowej odbywały się w czterech bibliotekach uniwersyteckich oraz trzech bibliotekach niepaństwowych szkół wyższych. Szkolenia biblioteczne on-line dla pierwszego roku odbywały się we wszystkich bibliotekach.Szkoleniami on-line zajmują się bibliotekarze pełniący różne funkcje i pracujący w różnych oddziałach bibliotek. Najczęściej wymieniano: oddział informacji naukowej (oin) (12 razy), oddział czasopism i baz, gromadzenia, opracowania i udostępniania zbiorów (2 razy), oddziały: informatyzacji, digitalizacji, zbiorów specjalnych, udostępniania zbiorów, pracownia bibliograficzna (1 raz). Szkoleniami zajmują się również osoby pełniące funkcje zarządcze i kierownicze w bibliotekach (10 osób). Jednocześnie szefowie bibliotek należą najczęściej do inicjatorów szkoleń on-line – tak było w trzech bibliotekach akademii medycznych oraz trzech bibliotekach uniwersyteckich, bibliotece politechniki, państwowej wyższej szkoły zawodowej i tylko w jednej bibliotece uczelni niepaństwowej (razem 9 bibliotek). Szkolenia on-line w dwóch bibliotekach wprowadzono z woli władz uczelnianych, w jednej wspólnie z bibliotekarzami zainicjowało je Studium E-learningu. W pozostałych sześciu bibliotekach inicjatywa należała do bibliotekarzy. Bibliotekarze preferują prace w niedużych 3–4 osobowych zespołach, ale w jednej z bibliotek nad szkoleniami on-line pracowało 8–10 osób (szkolenia z podstaw informacji naukowej). Jedynie w czterech bibliotekach prace nad tworzeniem szkoleń były prowadzone przez jedną osobę. Wydaje się jednak, że podział zadań w zespołach nie jest sztywny – przeważnie bibliotekarze zajmują się wszystkim – od prac koncepcyjnych i merytorycznych po opracowanie graficzne i administrowanie szkoleniem (12 bibliotekarzy). Najbardziej pracochłonna jest strona merytoryczna szkoleń – pracowało nad nią 30 bibliotekarzy, oraz koncepcyjna (22 bibliotekarzy). Opracowaniem graficznym zajmowało się 17 osób, a administrowaniem – 18. Część osób (20) pełni rolę nauczycieli prowadzących szkolenia on-line. W dużych bibliotekach są to najczęściej pracownicy oin (11 osób) – wyjątkiem jest jeden dyrektor, zaś w mniejszych bibliotekach – osoby pełniące funkcje zarządcze i kierownicze (5), zajmujące się informacją naukową, bibliotekami cyfrowymi bądź udostępnianiem (po 1 osobie). Rola tzw. e-nauczyciela polega na udzielaniu doraźnej pomocy w razie problemów (19 osób). Sześć osób z trzech bibliotek (biblioteka uniwersytecka, biblioteka akademii medycznej i państwowej wyższej szkoły zawodowej) łączy taki sposób prowadzenia szkoleń z opieką nad małą grupą studentów lub pojedynczym studentem. Tylko w jednej bibliotece (uczelni niepublicznej) rola nauczyciela polega na opiece nad małą grupą studentów – można więc uznać, że osoba ta pełni rolę e-tutora. Ponad połowa osób (18 z 31) prace nad szkoleniami on-line miało w zakresie swoich obowiązków. Dwie z tych osób (z dwóch bibliotek akademii medycznych) zostały za tę pracę dodatkowo wynagrodzone. Pozostałe osoby zajmowały się szkoleniami on-line poza swymi obowiązkami. Z tych osób jedynie pracownicy jednej biblioteki akademii medycznej zostali premiowani dodatkowym wynagrodzeniem lub nagrodą. Twórcy szkoleń on-line w bibliotekach wypowiadają się pozytywnie na temat tej formy szkoleń: 25 osób stwierdziło, że usprawniły one pracę biblioteki. Jednak w kwestii skuteczności tej formy szkolenia zdania są podzielone – połowa (15 osób) stwierdziła, że zwiększyły one wiedzę studentów bardziej niż szkolenia tradycyjne, ale tylko cztery osoby uznały je za mniej skuteczne niż tradycyjne. Pozostałe 12 osób nie miało zdania w tej kwestii. Szkolenia on-line uznano za prestiżowe dla biblioteki, szczególnie jeśli chodzi o studentów (18 osób), mniej – gdy chodzi o władze uczelni (tylko 9 osób). Aż 28 badanych osób (na 30 odpowiedzi) przyznało, że praca nad szkoleniami on-line daje im satysfakcję. W ankiecie zamieszczono też prośbę o podanie wieku, płci respondenta oraz wykształcenia. Okazuje się, że większość osób zajmujących się szkoleniami on-line w bibliotekach to tradycyjnie kobiety (27 osób). Jeśli chodzi o wiek, to szkoleniami on-line zajmują się przede wszystkim osoby między 31 a 55 rokiem życia (19 na 28 osób, które podały swój wiek). Wszyscy bibliotekarze posiadają wykształcenie wyższe, przy czym informację naukową i bibliotekoznawstwo (inib) ukończyło 13 osób, cztery – inne kierunki ze specjalnością pokrewną inib, pozostałe – kierunki wiążące się głównie z profilem uczelni – osoby te najczęściej ukończyły też studia podyplomowe, w większości z zakresu inib. We wnioskach warto zaakcentować silne przekonanie wśród kadry zarządzającej bibliotekami o celowości wprowadzenia szkoleń on-line do dydaktyki bibliotecznej. Jednak przekonanie to jest widoczne również wśród samych bibliotekarzy, którzy są dość często inicjatorami szkoleń on-line. Toteż zdarza się, że zadanie tworzenia i prowadzenia tych szkoleń przejmują oni jako dodatkowy obowiązek. Prawdopodobnie powoduje to zbyt duże przeciążenie obowiązkami w codziennej pracy. Co bibliotekarze mają w zamian? Z pewnością nowe obowiązki nie powodują zwiększenia wynagrodzenia – tylko w dwóch bibliotekach bibliotekarze otrzymali dodatkowe wynagrodzenie bądź nagrodę. Żadnych innych gratyfikacji (np. obniżenia czasu pracy) nie wymieniono. Pozytywne zmiany w bibliotekach, do jakich należy zaliczyć wprowadzenie e-learningu, według ankietowanych bibliotekarzy, nie przyczyniły się też specjalnie do zmiany wizerunku tych placówek w oczach władz uczelni. Być może zmiany w bibliotekach nie są już dla władz nowością, tylko konsekwencją systematycznej informatyzacji tych placówek. A może takie stanowisko bibliotekarzy odnośnie prestiżu biblioteki w oczach władz wiąże się z brakiem gratyfikacji za ich dodatkową pracę nad szkoleniami on-line? Bibliotekarze preferują pracę zespołową, co przy tworzeniu projektów e-learningowych jest konieczne. Niewiele jednak osób potrafi łączyć wiedzę z umiejętnościami informatycznymi. Wydaje się jednak, że ze względu na zatrudnienie informatyków w bibliotekach bądź w samych uczelniach nie musi to być barierą dla e-learningu. Poza tym bibliotekarze doszkalają się w zakresie obsługi platform e-learningowych i innych narzędzi informatycznych, aby móc prowadzić (być może i samodzielnie tworzyć) szkolenia on-line. Niewielkie jest też ich osobiste doświadczenie z e-learningiem. Z grupy badanych bibliotekarzy wyróżniają się pracownicy akademii medycznych, którzy jako jedyni podjęli prace nas szkoleniami on-line dla wyspecjalizowanego odbiorcy, przy czym praca ta wykraczała poza ich obowiązki. Bibliotekarze ci pracowali w większych zespołach, we współpracy z informatykami, którzy są zatrudnieni w ich bibliotekach, częściej niż inni dokształcali się, ale też za swoją pracę zostali (w dwóch bibliotekach) finansowo gratyfikowani. Bibliotekarze uczelni medycznych częściej też podkreślali wzrost prestiżu biblioteki w oczach uczelni dzięki wprowadzeniu nowych form kształcenia. Co na podstawie wyników ankiet można powiedzieć o nowej roli e-nauczyciela w polskich bibliotekach[1]? Wydaje się, że dla bibliotekarzy jest to dopiero początek nowej drogi. Spora część osób (20 na 31) wypełniających ankietę podjęła się roli e-nauczycieli – a więc nauczycieli łączących umiejętności informatyczne z wiedzą merytoryczną. Pałeczkę podjęli pracownicy doświadczeni w zakresie dydaktyki bibliotecznej, najczęściej z oddziałów informacji naukowej, co jest z pewnością konsekwencją zadań w zakresie promocji i dydaktyki na tych stanowiskach, oraz szefowie mniejszych bibliotek. Brakuje wśród nich tzw. e-tutorów – obecne formy pracy ze studentami sprowadzają się z reguły do kontaktu w razie doraźnej potrzeby. Jednak jest to z pewnością dobra droga dla bibliotekarzy, gdyż wiąże się z rozwojem zawodowym oraz zmianą wizerunku samego bibliotekarza jako e-nauczyciela – taką zmianę dostrzegli już ankietowani bibliotekarze, wskazując na wzrost prestiżu biblioteki w oczach jej czytelników. Przypis[1] Więcej o roli e-nauczyciela w bibliotekach (net-bibliotekarza) w: ŚNIECHOWSKA-KARPIŃSKA, A. E-learning jako jedna z metod edukacji użytkowników bibliotek naukowych i bibliotekarzy oraz element promocji biblioteki. W: 25. Jubileuszowa Konferencja Problemowa Bibliotek Medycznych: Kształcenie użytkowników naukowej informacji medycznej – koncepcje i doświadczenia [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2006 [Dostęp 13 maja 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/25kpbm/sniechowska2.php. (EBIB Materiały Konferencyjne nr 14). ISBN 83-921757-5-1. |
| |||