ebib 
Nr 2/2009 (102), Open source a biblioteki. Sprawozdanie
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Witold Król
Biblioteka Główna i OINT Politechniki Wrocławskiej

Międzynarodowa konferencja naukowa Uniwersum piśmiennictwa wobec komunikacji elektronicznej – omówienie wybranych referatów wygłoszonych podczas trzech pierwszych sesji


W dniach 2-4 grudnia 2008 r. odbyła się we Wrocławiu międzynarodowa konferencja naukowa Uniwersum piśmiennictwa wobec komunikacji elektronicznej zorganizowana przez Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego przy udziale Komitetu Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk.

Gośćmi Konferencji byli prelegenci z większości ośrodków kształcenia pracowników książki i informacji w Polsce: Gdańska, Kalisza, Olsztyna, Krakowa, Lublina, Łodzi, Torunia, Warszawy. Należy odnotować znaczny wkład środowiska krakowskiego, którego delegacja liczyła 16 osób. Od drugiego dnia obrad sesje odbywały się równolegle w panelach tematycznych.

Pierwsza sesja, nazwana plenarną, rozpoczęła się wystąpieniem Krzysztofa Migonia (Wrocław, UWr.) Uniwersum piśmiennictwa, jego właściwości, granice i sposoby istnienia. K. Migoń przedstawił definicję uniwersum piśmiennictwa, jako ogółu tekstów powstałych kiedykolwiek i gdziekolwiek oraz podał terminy stosowane w innych językach. Główną wartością uniwersum piśmiennictwa jest zapisany język. Motorem cywilizacyjnym zmieniającym proces komunikacji był wynalazek pisma. Pismo pozwoliło na kodyfikację dzieł, które istniały dużo wcześniej, w erze przedpiśmiennej. Posiłkując się cytatem z książki Ryszarda Kapuścińskiego Podróże z Herodotem, scharakteryzował uniwersum piśmiennictwa w kontekście psychologicznym. Za ważny czynnik i mechanizm uniwersum piśmiennictwa uznał pragmatyzm. Autor przedstawił również typologię uniwersum piśmiennictwa oraz jego wewnętrzną strukturę. Wyróżnił rolę drukarstwa w zdobywaniu nowych obszarów medialnych. Do drugiej połowy XX w. za najważniejszy składnik uniwersum piśmiennictwa uważano dokument (rękopiśmienny i drukowany). Obecnie koncentracja piśmiennictwa w zbiorach stanowi koegzystencję tekstów w formie rękopiśmiennej, drukowanej i elektronicznej. Konwergencja mediów, ich swoiste współistnienie, wyznacza nową tendencję do tworzenia przekazów multimedialnych (podręczniki, słowniki, encyklopedie) w celu stworzenia nowych, skuteczniejszych narzędzi przekazu. Światowe piśmiennictwo dokumentuje przeszłość, jest zbiorem bytów i faktów kulturowych, unieśmiertelnia rzeczy.

Drugim prelegentem sesji plenarnej pierwszego dnia konferencji był Janusz Goćkowski (Wrocław, Komitet Naukoznawstwa PAN) z referatem Funkcje książki w pracy humanisty. J. Goćkowski przedstawił następujące tezy: czasoprzestrzenią pracy humanisty jest okres galaktyki Gutenberga; książka jest częścią systemu bibliotek, co sprawia, że odżywają kwestie posiadania własnej biblioteki, a młoda kadra naukowa powinna, a wręcz musi posiadać własne księgozbiory. Atrakcyjność wykładu zwiększyły wtrącane anegdoty z życia środowiska naukowego Wrocławia. Poruszone zostały również problemy hermeneutyki książki oraz problematyzowania treści lektur. Autor podkreślił znaczenie i wpływ literatury pięknej na rozwój wyobraźni naukowej. Książka jest potrzebna do tworzenia, dowodzenia i uczenia się.

Barbara Stefaniak (Wrocław, Komitet Naukoznawstwa PAN) wystąpiła z referatem Nieformalne kanały komunikacji piśmienniczej – od gęsiego pióra do klawiatury komputerowej. Autorka wskazała na wpływ łaciny na rozwój kultury europejskiej, jak również jej znaczenie jako języka nauki, którym była do końca XVIII w. W krótkim rysie historycznym omówiła rozwój piśmiennictwa, dotykając dziejów papierni i papiernictwa w ogóle, bibliotek oraz skryptoriów. Następnie przeszła do omówienia historii narzędzi, którymi pisano (m.in. wieczne pióro – 1884, maszyna do pisania – 1714, długopisy – 1845, klawiatura komputerowa – 1960). Od najdawniejszych form komunikacji nieformalnej (listów) B. Stefaniak przeszła do omówienia nowych metod współczesnego komunikowania, takich jak: interaktywne bazy, blogi naukowe, strony domowe pracowników nauki, usługi typu pytanie-odpowiedź, komunikatory on-line poszczególnych bibliotek czy Wikipedia. Za najcenniejszą formę komunikacji naukowej autorka uznała komunikację bezpośrednią w realnym świecie. Niewątpliwie zaprezentowany przegląd form komunikowania się uczonych w czasie i przestrzeni uświadomił, jak owy czas i przestrzeń się zmniejszyły. Zabrakło być może zasygnalizowania obecności coraz dynamiczniej wchodzących w sferę bibliotekarstwa (szczególnie na Zachodzie) narzędzi komunikowania bibliotek z użytkownikami, jak subskrypcje, newslettery, formularze kontaktowe, kanały RSS czy choćby księgi gości. Biblioteki również posiadają blogi, fora elektroniczne, kluby czytelników, a za pośrednictwem serwisu YouTube możemy oglądać instruktaże korzystania z poszczególnych książnic czy filmy prezentujące poszczególne instytucje książki. Instytucje naukowe i biblioteki mają, lub mogą mieć, swoją reprezentację w wirtualnej, a tak popularnej ostatnio, rzeczywistości Second World.

Kolejnym prelegentem była Małgorzata Góralska, druga po prof. K. Migoniu przedstawicielka gospodarzy Konferencji. Referat o formule Czasoprzestrzeń książki – książka w czasoprzestrzeni opierał się na ustaleniach kilku najważniejszych zachodnich uczonych zajmujących się problematyką teorii nowych mediów (m.in. Harold A. Innis Równowaga i jej brak pomiędzy czasowo-przestrzennymi atrybutami mediów, Paul Virilio Przyspieszenie prowadzące do katastrofy, Manuel Castells Czas i przestrzeń przez pryzmat sieci komputerowej - przestrzeń przepływów i bezczasowy czas, Paul Levinson Miękkie ostrze, wykorzystano również spostrzeżenia Marshalla McLuhana i Waltera Onga). M. Góralska uwypukliła silne związki pomiędzy czasem a przestrzenią, omówiła czasoprzestrzeń książki przez pryzmat jej funkcji komunikacyjnych oraz relacje pomiędzy książką, a czasoprzestrzenią (książka wpływa na poglądy oraz świadomość człowieka, gdyż pismo pozwoliło na trwanie dzieła, a druk umieścił je w czasie). Autorka wskazała na zmienność materiałów piśmienniczych, ewolucję formy książki oraz jej permanentne dostosowywanie się do potrzeb czytelników. Wskazano również na zmiany środków dystrybucji książek, wcześniej transport samochodowy, dziś za pośrednictwem Internetu. Skonstatowano, że przesunięcia czasowe związane z tworzeniem a dopiero potem dystrybuowaniem druku są obecnie traktowane jako główna ułomność książki i jej kultury. Książka zagospodarowuje przestrzeń fizyczną, np. w postaci księgozbiorów czy różnego rodzaju kolekcji. Analizie zostały poddane interesujące tendencje, zjawiska i projekty świadczące o nowym potencjale książki np. liberatura. Postawione przez autorkę tezy, m.in. ta mówiąca, że książka jest trwałym, ale czasochłonnym środkiem przekazu, świadczą niezbicie, iż poglądy M. Góralskiej oscylują w kierunku postmodernizmu bibliologicznego, (jeśli można się tak wyrazić) i technofilstwa. Nie zmienia to faktu, że słuchacze zasiadający w XVIII-wiecznej sali Oratorium Marianum nagrodzili wystąpienie największymi brawami.

Tematykę konferencji przełamała nieco Maria Próchnicka (Kraków, UJ), której wystąpienie Krajowa Struktura Kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego. Stan prac miało cechy komunikatu. M. Próchnicka jako ekspert boloński scharakteryzowała podpisaną w 1999 r. Deklarację Bolońską służącą harmonizacji szkolnictwa wyższego i zapewniającą porównywalność, przepływ i mobilność pracowników naukowych oraz studentów. W ujęciu historycznym przedstawiła procesy tworzenia struktur kwalifikacji i kompetencji oraz podała definicję ramowej struktury kwalifikacji dla Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EOSW). Autora wyraziła konkretne oczekiwania wobec Krajowej Struktury Kwalifikacji w Polsce (różne profile kształcenia: ogólny, zawodowy, badawczy; różne sposoby doboru kadry czy stanowisk dla odpowiednich osób i szczegółowe określanie ich kompetencji. Autorka stwierdziła, że małe prywatne szkoły są dzisiaj bardziej mobilne w proponowaniu nowoczesnych programów kształcenia. Wymieniła również państwa, które włączyły już Krajową Strukturę Kwalifikacji w procesy kształcenia (Australia, Dania, Irlandia, Wielka Brytania i Szkocja, która zaimplementowała własny, odrębny model Struktury). Tradycyjne podejście do programów kształcenia na poziomie wyższym musi posiadać nową formę, charakteryzować się nowym podejściem. Coraz większe znaczenie będzie miała specjalizacja instytucji i jej profil i dopiero na jego podstawie zostaną stworzone programy kształcenia.

Wysoki poziom zaangażowania M. Próchnickiej we wszelkie prace organizacyjne (i nie tylko) na rzecz bibliologii jest powszechnie znany w rodzimym środowisku księgoznawczym. Do tego zadziwiająca, ponadprzeciętna orientacja w układzie i kolejności poszczególnych slajdów prezentacji multimedialnej dopełniły całości bardzo interesującego wystąpienia.

Po wystąpieniu M. Próchnickiej odbyła się dyskusja.

Wykłady w ramach Sesji II zatytułowanej Komunikacja elektroniczna rozpoczął Mirosław Górny (Poznań, UAM) referatem Technologie informatyczne jako czynnik kształtujący funkcje infrastruktury informacyjnej w nauce. W swoim wystąpieniu poruszył aspekt komercjalizacji sektora sprzedaży informacji oraz omówił wartość rynku. Autor podał przykładowe dochody firm działających na rynku informacji naukowej w 2008 r., by przejść następnie do problematyki open access. Wskazał na duże zainteresowanie tą formą dostępu w Stanach Zjednoczonych. Wolny dostęp ukształtował tendencję do cytowania artykułów coraz młodszych i z ograniczonej liczby czasopism, a w tym zakresie dostęp typu open access jest skuteczniejszy i szybszy.

Postawiona teza: pojawia się zasób piśmiennictwa w formie elektronicznej. Zasób ten jest bardzo intensywnie wykorzystywany przez badaczy. Do tego stopnia, że rezygnuje się z wykorzystywania innych zasobów i źródeł. Tylko rzetelna część środowiska naukowego sięga dalej. Należy więc włączyć jak największą liczbę publikacji do infrastruktury bibliotek. M. Górny przedstawił badania, według których 80% ludzi nauki rozpoczyna swe poszukiwania od Google Scholar. Największe szanse na dostrzeżenie mają te źródła, które dają się najłatwiej wyszukać w Internecie. Autor stwierdził, że obserwowane aktualnie masowe powroty do wyszukiwarki Google mają miejsce ze względu na skromne efekty unijnych grantów w dziedzinie IN. Dodatkowo 20% czasu naukowca, przeznaczonego na poszukiwanie literatury, zabiera wyszukiwanie w bazach danych a tylko 1% w przypisach i bibliografiach książek. Interesującą kwestią była problematyka archiwizacji. Nie wiadomo, jak długo informacje przetrwają ze względu na fakt, iż dyski serwerów nie należą do niezniszczalnych (np. utleniają się), co nastręcza problemów m.in. bibliotekom cyfrowym. Na zakończenie zwrócono uwagę na zjawisko usamodzielnienia się infrastruktury informacyjnej. Nie oznacza to, że funkcje naukowe nie są przez nią pełnione, stają się jednak funkcjami drugorzędnymi.

Sesję drugą zakończyła Maria Kocójowa (Kraków, UJ), która przedstawiła referat Prawda o odesłaniach (linkach) w Internecie: z badań nad piśmienniczą komunikacją elektroniczną. M. Kocójowa mówiła o tym, jak się mają linki internetowe do uniwersum piśmiennictwa i czy istnieją pomiędzy nimi jakieś powiązania.

Sesja III nt. Internet jako źródło informacji i reklamy rozpoczęła się wykładem Piotra Lechowskiego (Kraków, UJ) pt. Internet, jako źródło informacji o bibliotekach polskich za granicą. Autor przedstawił polonijne bazy danych (np. adresowe) oraz wybrane strony WWW polskich bibliotek funkcjonujących poza krajem. W sumie słuchacze w sposób ogólny zapoznali się z kilkunastoma serwisami. P. Lechowski przedstawił również typologię polskich bibliotek za granicą, klasyfikując je według kryterium instytucji. Przedstawione konkluzje wyrażały opinię, iż bazy informacyjne dotyczące bibliotek i środowisk polonijnych są niekompletne a informacje podawane na stronach WWW niepełne i rzadko aktualizowane, brak przy tym katalogów OPAC, które mogłyby być dostępne w trybie on-line.

Referat nieobecnej Agaty Walczak-Niewiadomskiej (Łódź, UŁ) pod tytułem Funkcjonalność katalogów on-line w zakresie przekazu informacji o zasobach bibliotecznych na przykładzie bibliotek polskich i zagranicznych wygłosiła B. Stefaniak, która przedstawiła historię powstawania katalogów on-line (pierwsza generacja lata 60. ubiegłego wieku) oraz nowe tendencje w rozwoju rekordu bibliograficznego, jak np. dodawanie spisów treści czy streszczeń dokumentów. Na przykładzie bibliotek amerykańskich omówiono, jak wygląda zachodnioeuropejski system informacyjno-biblioteczny. Na zakończenie krótko scharakteryzowano polski system Mateusz wykorzystywany w bibliotekach publicznych Warszawy.

Środowisko kaliskie reprezentowała Danuta Wańka (Kalisz, Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego) wygłaszająca referat Piśmiennictwo regionalne – w książce, czasopiśmie i w komputerze. Autorkę interesowała przede wszystkim charakterystyka piśmiennictwa regionalnego, jako studiów nad regionem, dostępnego na papierze i nośnikach cyfrowych. D. Wańka podała definicję piśmiennictwa regionalnego, przedstawiła jego typologię oraz scharakteryzowała wybrane grupy dokumentów. I tak, bibliografie regionalne pełnią ważne funkcje naukowe, stanowiąc cenne źródło do badań nad regionem. Wiele ośrodków regionalnych w Polsce pracuje nad tworzeniem tego typu piśmiennictwa (bibliografie osobowe, tematyczne, historyczne, współczesne). Pełnią one znaczącą rolę w promocji poszczególnych miast i gmin. Wiele z nich jest obecnie dostępnych w Internecie oraz na CD-ROMach a specjalny wykaz bibliografii regionalnych udostępnia na swojej stronie Biblioteka Narodowa. Autorka omówiła Bibliografię Historii Śląska, jako przykład takiej bibliografii. Drugim typem omówionych wydawnictw regionalnych były biografie ludzi związanych z regionem (słowniki, biografie, opracowania biograficzne), a kolejnym – wydawnictwa periodyczne dostępne również w Internecie. Wymieniono kilkanaście tytułów czasopism poświęconych kulturze regionu. Wskazano na rozkwit wydawnictw z zakresu historii książki czy bibliologii historycznej regionu (na przykładzie Kalisza) oraz poruszono problem regionalizacji bibliotek cyfrowych, w których coraz większy procent stanowią wydawnictwa o regionie (Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa, Cieszyńska Biblioteka Wirtualna).

Interesującym wystąpieniem był wykład Zoji Jaroszewicz-Pieresławcew (Olsztyn, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski) Książka słowiańska drukowana cyrylicą w komunikacji elektronicznej. Referat podejmował problemy opracowania druków cyrylickich i rękopisów. Z. Jaroszewicz-Pieresławcew omówiła, jak kształtują się procesy opracowywania tego typu druków i dokumentów w USA (kompletny katalog New York Public Library) i Wielkiej Brytanii (katalog autorstwa Cristiny Thomas). Przedstawiła historię poszczególnych rękopisów, w tym najstarszego polonicum (proweniencja bułgarska). Następnie poruszyła problemy budowy elektronicznych systemów informacji o drukach cyrylickich i rękopisach. Wskazała, jako przykłady, bazy udostępniające te materiały.

Najważniejszy wniosek płynący z wykładu podkreśla, iż wykorzystanie elektronicznych narzędzi udostępniania, w tym skanowanie druków pochodzących z różnych ośrodków, daje nowe a niespotykane wcześniej możliwości scalania rozłączonych rękopisów (tzw. scalanie wirtualne). Dostrzeżono również, że digitalizacja dostarcza środowisku nauki możliwość badań materiału typograficznego, pozwala grupować oprawy, przydzielać je do określonej pracowni introligatorskiej. Digitalizacja ułatwia analizę wpisów proweniencyjnych i pozwala na badania porównawcze. Ponadto skrytykowano skanowanie druków nie z oryginału, a z mikrofilmów, jako procesu, który uniemożliwia rozpoznanie wariantu druku. Z drugiej strony oryginały należy skanować bardzo ostrożnie ze względu na ich stan zachowania. Autorka przedstawiła również stan rejestracji bibliograficznej w Polsce oraz ewentualne możliwości udostępnienia najważniejszych rękopisów on-line. Niezwykle ciekawy referat został nagrodzony gromkimi brawami.

Kolejny wykład autorstwa Mai Wojciechowskiej (Gdańsk, UG) nosił tytuł Ewolucja rynku książki. Od reklamy tradycyjnej do reklamy elektronicznej. Autorka przedstawiła ewolucję reklamy na przestrzeni wieków (ustna -> drukowana -> medialna -> elektroniczna) oraz podała definicję reklamy. Wskazała na czynniki wpływające na rozwój reklamy na rynku wydawniczo-księgarskim (wynalazki techniczne, zmiany kulturowe, zmiany formy fizycznej książki i prasy, rozwój nauki i dojrzałości konsumenckiej, zwiększenie zamożności). Autorka przedstawiła również cechy nowoczesnego przekazu reklamowego, przykłady plakatów popularyzujących czytelnictwo oraz klasyfikację reklamy wydawniczo-księgarskiej według wybranych kryteriów.

Najczęściej spotykane współczesne formy reklamy i popularyzacji książki to: reklama w postaci billboardu, ulotka wkładana do książki, sponsoring, tzw. „gratisy”, czyli książki przekazywane (najczęściej nauczycielom) w nadziei, że podany tytuł, zostanie zakwalifikowany jako pozycja obowiązkowa, sprzedaż osobista, spotkania autorskie, targi, blogi, fora dyskusyjne. Wpływ na popularność tytułu ma: pojawienie się książki w rankingu popularności, nagrody literackie (np. NIKE, ANGELUS), skandale, śmierć autora (powodujący powrót do twórczości). Ze względu na rygory czasowe autorka zdecydowała się na przerwanie wykładu.

Elżbieta Kochan (Kraków, Uniwersytet Ekonomiczny, Biblioteka Główna) zaprezentowała referat Internet źródłem reklamy książki i czytelnictwa, w którym scharakteryzowała środowisko przestrzeni wirtualnej, jako miejsca handlu książką. Autorka przedstawiła przegląd księgarń internetowych oraz wirtualnych antykwariatów sprzedających książki nowe, jak również używane. Następnie omówiła takie zjawiska, jak wirtualne czytelnie oraz blogi o tematyce czytelniczej.

Ostatnią prelegentką sesji III była Dorota Chłopkowska (Wrocław, UWr.) z referatem Bibliografia w postaci bazy danych – nowa forma, czy nowa jakość? Autorka podała nowe formaty wyrażania opisów bibliograficznych: ISBD-Dublin Core, SGML-XML, MARC-RDF, Norma Unicode, klasyfikacje KDD, UKD, DOI (Digital Object Identifier). Drukowana forma bibliografii jest nadal wersją najbardziej popularną w Polsce, jednak jej wykorzystanie zmalało z 90,3% w roku 1996 do 75,1% w 2001 r. Na korzyść elektronicznej formy bibliografii przemawiają przede wszystkim: szybkie wyszukiwanie informacji, weryfikacja nazwisk autorów, tytułów dzieł etc. oraz możliwości ściągania opisów. Osobną korzyścią jest możliwość współkatalogowania zintegrowanego (jak w przypadku OCLC czy NUKAT) oraz rozproszonego (BAZTECH). Wskazano na istnienie pokolenia określanego akronimem GEN-ISBN, dla którego liczy się przede wszystkim szybkość i czas dostępu do informacji (a więc narzędzia proste i efektywne). Stwierdzono, że bibliografie on-line nie są wystarczająco eksponowane w strukturach serwisów WWW, co powoduje, że użytkownik nie może ich znaleźć. Na zakończenie omówiono krótko zjawisko bibliografii 2.0, opierające się na taksonomii. W bibliografii 2.0 użytkownicy sami tagują poszczególne dokumenty i współuczestniczą w ich kategoryzowaniu Reasumując sądzę, że konferencja wypadła bardzo dobrze. Zaobserwować można było, że jej uczestnicy słuchali poszczególnych wykładów z wyjątkowo dużym zaciekawieniem i zainteresowaniem.

 Początek strony



Międzynarodowa konferencja naukowa Uniwersum piśmiennictwa wobec komunikacji elektronicznej – omówienie wybranych referatów wygłoszonych podczas trzech pierwszych sesji / Witold Król// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 2/2009 (102) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/102/a.php?krol. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187