ebib 
Nr 2/2008 (93), Księgarnie a biblioteki. Badania, Teorie, Opinie
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Jolanta Hys
Zakład Przewodnika Bibliograficznego Biblioteki Narodowej

Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym




Pragmatyka językowa to dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem języka i szeroko rozumianego kontekstu w procesie komunikacji. Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest sposób użycia języka jako narzędzia porozumiewania się, cel tego użycia oraz jego skuteczność. W rozważaniach o pragmatyce mieszczą się również intencje nadawcy, jego zachowanie, a także rola czynników pozajęzykowych. Pragmatykę językową określić można jako dziedzinę badającą akty mowy, etykietę językową oraz tekst jako wynik aktu komunikacji.

W najszerszym znaczeniu pragmatyka zajmuje się badaniem komunikacji językowej, analizowaniem języka w relacji do jego użytkowników. Przedmiotu analizy nie stanowi zdanie, które z punktu widzenia lingwistyki jest całością definiowaną, ale wypowiedź traktowana jako jednostka komunikacji w określonym kontekście. Żeby zrozumieć komunikat odbiorca musi również znać zasady użycia pewnego rodzaju komunikatów, a więc reguły pragmatyki języka. Taka znajomość jest niezbędna do interpretacji siły illokucyjnej tzw. aktów mowy. Im mniejszy stopień skonwencjonalizowania takich aktów mowy, tym łatwiej o interpretację niezgodną z intencją nadawcy. Akt perlokucyjny w odniesieniu do użycia języków informacyjno-wyszukiwawczych (JIW) można odczytać jako interpretację zawartości treściowej dokumentu poczynioną przez odbiorcę komunikatu. Pragmatykę można odnieść do sformułowanych przez Herberta Paula Grice'a zasad konwersacji.

Reguły konwersacji wraz z interpretacją dla potrzeb badania pragmatyki JHP BN i UKD zaprezentowano poniżej. Są to:

  1. Reguły dotyczące ilości informacji w wypowiedzi:
    1. Zawrzyj w swojej wypowiedzi tyle informacji, ile potrzeba (w danej sytuacji komunikacyjnej); w pragmatyce JHP BN i UKD chodzi o to, by stworzona charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu (ChWD) była kompletna (zatem indeksowanie powinno być optymalnie szerokie i szczegółowe). W tej regule realizowana jest maksyma ilości.
    2. Nie wprowadzaj do swojej wypowiedzi więcej informacji niż potrzeba; tworząc ChWD, należy unikać szumu informacyjnego. Ponieważ w językach sztucznych nie są realizowane funkcje: ekspresywna, impresywna i fatyczna, dlatego w przekazywanym komunikacie należy umieścić tyle i tylko tyle (takich i tylko takich) informacji, ile jest potrzebnych do osiągnięcia aktualnego celu informacyjnego.
  2. Reguły dotyczące jakości wypowiedzi:
    1. Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, że jest nieprawdą.
    2. Nie mów tego, czego nie jesteś pewien; w tej regule realizowana jest maksyma jakości.

Te dwie zasady można sprowadzić do zasady indeksowania mówiącej, że indeksator umieszcza w ChWD jedynie informacje zweryfikowane. W opracowaniu rzeczowym zasada ta objawia się np. funkcjonowaniem kartotek wzorcowych, które sprzyjają zapewnieniu jednolitości.

  1. Reguła dotycząca stosunku do tematyki rozmowy. Niech to, co mówisz, będzie relewantne (tj. związane z przedmiotem rozmowy), trafne; w tej regule realizowana jest maksyma odniesienia (relewancji). Należy mówić na temat. Chodzi o takie odwzorowanie elementów rzeczywistości, których dotyczy informacja, żeby adresat informacji mógł je zidentyfikować (ustalić odniesienie). Komunikat zawierający zbyt dużo informacji jest nieopłacalny i dla nadawcy, i dla odbiorcy. W wypadku odbiorcy dodatkowy koszt stanowi konieczna z jego punktu widzenia operacja selekcji informacji, do której nie zawsze jest odpowiednio pod względem informacyjnym przygotowany, wymaga ona bowiem zastosowania kryteriów wartościowania informacji. W przypadku języków sztucznych stosunek do tematyki rozmowy objawia się w określonej polityce indeksowania ustalonej na podstawie grup odbiorców. Nadawca po ustaleniu celu konwersacji, rozpoznaniu zasobu wiedzy adresata, co jest niezbędne do wybrania strategii komunikacyjnej, ustaleniu, jakie informacje są dla adresata relewantne, przystępuje do formułowania komunikatu. Wymaga to znalezienia w systemie języka, na podstawie własnej kompetencji językowej, jego wykładników i połączenia ich, zgodnie z regułami gramatycznymi danego języka w wyrażenia złożone, frazy, zdania i teksty.
  2. Reguła dotycząca sposobu wypowiedzi:
    1. Unikaj niezrozumiałości w wyrażaniu się; mówić zrozumiale to używać takich wyrażeń, które adresat komunikatu zna. Należy unikać takich wyrażeń i struktur, dla których ujednoznacznienia potrzebna jest odpowiednia informacja kontekstowa lub znajomość rzeczywistości.
    2. Unikaj wieloznaczności, czyli polisemii i homonimii; na gruncie języka informacyjnego przeciwdziała się tym zjawiskom: w przypadku synonimii przez zastosowanie odsyłaczy całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, w przypadku homonimii przez zastosowanie dopowiedzeń wskazujących element rzeczywistości, którego dotyczy komunikat.
    3. Bądź zwięzły; aby ChWD spełniała postulat szybkiej, czytelnej informacji, musi być spójna i krótka. Nie należy wprowadzać szumu informacyjnego w postaci informacji nierelewantnych.
    4. Mów w sposób uporządkowany; w ChWD należy zadbać o stosowanie schematycznych zapisów rzeczowych (porządek zapisu wyrażeń JHP BN i UKD). W pragmatyce JHP BN i UKD z zasadą tą wiąże się też idea stosowania analogicznych i jednolitych zasad analizy treści indeksowanych dokumentów.

W przypadku JHP BN i UKD odbiór komunikatu jest przeniesiony w czasie, dlatego nadawca, konstruując komunikat, musi się oprzeć wyłącznie na wcześniejszej wiedzy o adresacie, nie ma bowiem możliwości jej uzupełnienia, nie ma też możliwości wprowadzenia żadnych korekt do przyjętej strategii komunikacyjnej. Odbieranie komunikatu nie jest prostą odwrotnością procesu nadawania komunikatu. Odbieraniem komunikatu rządzi zasada, że ilość informacji odebranej jest zawsze mniejsza od ilości informacji nadanej. Po pierwsze komunikat w trakcie przesyłania ulega pewnym deformacjom, po drugie to, ile informacji odbierze odbiorca komunikatu, zależy od jego kompetencji i to nie tylko kompetencji językowej (zależy również od tego, czy odbiorca komunikatu był jego adresatem, czy też nie).

Pragmatykę rozumianą jako zbiór reguł o użyciu języka w konkretnych aktach komunikacyjnych przyjęto nazywać regułami pragmatycznymi. Reguły pragmatyczne to stworzone noty stosowania, decyzje zapisane w kartotekach decyzji, jak również przyjęte sposoby tworzenia ChWD, poznawane w toku szkolenia w JHP BN i UKD, przekazywane ustnie (często niezapisane w żadnym dostępnym kompendium metodycznym). Przedmiotem rozważań jest pragmatyka JHP BN i UKD, która opisuje tworzenie charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów oraz środki do tego użyte w kontekście działań indeksatora.

Istnieją dwie kwestie kluczowe dla pragmatyki indeksowania, czyli tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów wg JHP BN i UKD w PB:

  1. Fakt konsekwentnego używania obydwu języków w PB od niemal pięćdziesięciu lat. Konsekwencja rodzi dość stabilną praktykę.
  2. Fakt współistnienia JHP BN i UKD, ich wzajemnej praktycznej relacji w wydaniu PB. To wieloletnie stosowanie obydwu języków równocześnie zrodziło wzajemną zależność, albowiem pragmatyka JHP BN i UKD jest normalizowana głównie przyzwyczajeniami, tradycją i narzuconym w procesie opracowania rzeczowego powielanym schematyzmem myślenia.

Pragmatyka JHP BN i UKD plasuje się w szerszym kontekście, jakim jest pragmatyka JIW. Refleksja teoretyczna zogniskowana wokół kwestii pragmatyki JHP BN i UKD ma charakter przyczynkowy. Rozważania dotyczące tych języków zwykle koncentrują się na kwestiach tworzenia słownictwa i ogólnych zasad gramatycznych. Pragmatyka JHP była przedmiotem zainteresowania Adama Łysakowskiego i Jadwigi Ćwiekowej. Kluczowa dla tej pracy kwestia pragmatyki JHP BN była do tej pory sygnalizowana fragmentarycznie (można mówić o wkładzie Jadwigi Sadowskiej, Ewy Chmielewskiej-Gorczycy oraz Jadwigi Czarneckiej). Od 1999 r. corocznie odbywają się warsztaty JHP BN oraz konferencje poświęcone JHP BN, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Materiały z tych spotkań są rzadko publikowane, a spotkania te mają na ogół wymiar praktyczny. Prezentowane są schematy użycia JHP BN w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych.

Pragmatyka UKD jest przywoływana w pracach teoretyków w stopniu ograniczonym. Podobnie jak w przypadku JHP BN, refleksja nt. pragmatyki UKD jest sygnalizowana fragmentarycznie. Warsztaty UKD oraz konferencje poświęcone UKD, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, mają zbliżony charakter do spotkań użytkowników JHP BN.

W JHP BN i UKD wyróżnić można szereg podjęzyków, jak np. podjęzyk organizacji zbioru, podjęzyk indeksowania, podjęzyk wyszukiwania. Słownictwo i gramatyka tych podjęzyków składają się na całość pojęcia języka systemu. Pragmatyka JHP BN i UKD ogniskuje problemy związane z podjęzykiem indeksowania. Dokonano świadomego ograniczenia definicji pragmatyki tak, aby można było w niej uchwycić kontekst procesu indeksowania, wyznaczony przez zestaw schematów postępowania, zwanych decyzjami stosowania. Podjęzyk organizacji zbioru oraz podjęzyk wyszukiwania, w którym formułuje się instrukcję wyszukiwawczą (IW), nie zostały poddane analizie. Są jednak czynione odwołania do kwestii formułowania IW, gdyż im większa jest zgodność ChWD z IW, tym większa staje się efektywność wyszukiwawcza, a tym samym skuteczność indeksowania jako procesu warunkującego wyszukiwanie. Naczelnymi postulatami pragmatyki JHP BN i UKD są postulaty adekwatności i jednolitości. Adekwatność i jednolitość są rozpatrywane w kontekście polityki indeksowania BN. Adekwatna i jednolita ChWD, skonstruowana zgodnie z polityką indeksowania danej instytucji, stanowi wzorzec (model) ChWD.

Adekwatność może być osiągnięta dzięki użyciu adekwatnych do treści książki tematów i określników w JHP BN oraz adekwatnych do treści książki symboli głównych, symboli poddziałów wspólnych, analitycznych i syntetycznych w UKD. Na gruncie JHP BN i UKD oznacza to, że suma użytych tematów i określników oraz symboli UKD odwzorowuje w sposób wyczerpujący treść dokumentu, np. Miłość w psychologii i filozofii to na gruncie JHP BN: Miłość - psychologia; Miłość - filozofia, a w UKD: 159.94+177, gdzie 159.94 oznacza Funkcje wykonawcze, motywy, popędy, uczucia w psychologii, a 177 to Etyka stosunków społecznych. Miłość. Znak "+" reprezentuje równorzędne połączenie tych tematów, odpowiadając spójnikowi "i". Stworzenie adekwatnej ChWD względem zawartości treściowej dokumentu jest możliwe po pierwsze tylko z pomocą JHP BN i UKD pozwalających na adekwatne odwzorowanie opisanej w dokumentach rzeczywistości. Bez sprawnych narzędzi służących opracowaniu rzeczowemu dokumentów (tj. słownictwa i reguł gramatycznych) nie powstanie ChWD formalnie poprawna i adekwatna względem zawartości treściowej dokumentu.

Drugim warunkiem stworzenia adekwatnej ChWD jest przyjęcie założenia, że indeksator jest w stanie wyeliminować subiektywizm w procesie opracowania rzeczowego. Jest to założenie utopijne, stąd w praktyce przyjmuje się, że ChWD jako wynik pracy indeksatora jest adekwatna na tyle, na ile można subiektywizm w opracowaniu rzeczowym zminimalizować. Indeksatorzy szkoleni są pod kątem tworzenia i wykorzystywania gotowych wzorców (tzw. schematów), wprowadzania powtarzalnych procedur i rozwiązań do wykonywanych czynności. Opracowanie rzeczowe bywa świadomie upraszczane i ChWD są ograniczane do okrojonego zestawu schematów zdaniowych. W celu zminimalizowania niebezpieczeństwa subiektywizmu w opracowaniu rzeczowym, analiza treści może zatrzymać się tylko na poziomie analizy formalnej, np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza otrzyma hasło przedmiotowe Powieść polska - 19 w. (w JHP BN); 821.162.1-3 Powieść polska (w UKD). W tym wypadku bardziej szczegółowa charakterystyka treści byłaby na tyle subiektywna, że stworzenie adekwatnego opisu można uznać za prawie niemożliwe. Taka charakterystyka jest adekwatna w sensie logicznym i w sensie potocznym można ją scharakteryzować jako "zgodną z prawdą, nie zawierającą błędu", choć na pewno trudno uznać ją za dokładną i szczegółową, w takim sensie, w jakim wyrażenia "dokładność" i "szczegółowość" są używane w mowie potocznej.

Pojęcie adekwatności rozumiane jest zarówno jako optymalne podobieństwo ChWD do zawartości treściowej opisywanych dokumentów, jak też podobieństwo z wybranym wzorcem. Podobieństwo z wybranym wzorcem jest rozumiane jako dostosowanie tworzonej ChWD do schematu ChWD stworzonej dla zbliżonych, powtarzalnych przypadków. Adekwatność na gruncie JHP BN i UKD można zdefiniować jako:

  1. Zgodność z zawartością treściową dokumentów, tj. adekwatność semantyczna ChWD względem zawartości treściowej dokumentu.
  2. Zgodność ze schematem, wzorcem budowy zdania, tj. adekwatność formalna, istotna dla zapewnienia jednolitości indeksowania w systemach informacyjno-wyszukiwawczych. Gotowe wzorce ChWD są prezentowane w bazach danych i w kartotekach decyzji, a celem ich jest ułatwienie indeksatorom zachowania jednolitości indeksowania.
  3. Takie odwzorowywanie rzeczywistości, które posuwa analizę dostatecznie daleko ze względu na cel, o który nam chodzi, tj. zgodność z polityką indeksowania.
  4. Adekwatność ChWD do instrukcji wyszukiwawczej. A zatem zgodność szczegółowości odwzorowania treści dokumentu w ChWD ze szczegółowością pytań użytkowników kierowanych do systemu. JIW ma zapewnić wyszukanie ze zbioru dokumentów tylko tych, które odpowiadają na zapytanie informacyjne (ZI). Odpowiedź na zapytanie informacyjne oznacza adekwatność ChWD do instrukcji wyszukiwawczej.

Stopień adekwatności można określić, mierząc szerokość i szczegółowość indeksowania. Niektórzy teoretycy języków informacyjno-wyszukiwawczych wymieniają dodatkowo głębokość indeksowania. Szerokość, szczegółowość i głębokość indeksowania określają, na ile wyczerpująco i precyzyjnie odwzorowywana jest treść dokumentu za pomocą wyrażeń JIW.

O tym, czy indeksowanie w PB jest szerokie, decyduje:

  1. Ogólnie przyjęta zasada, aby jak najpełniej wyliczać zagadnienia zawarte w treści dokumentu. Realizacja tego postulatu ma miejsce wtedy, gdy liczba użytych haseł przedmiotowych i liczba użytych symboli UKD wystarcza do wyrażenia treści dokumentu. Zasób słownika JHP BN i tablic UKD powinien zatem pozwalać na optymalne wyrażenie treści potencjalnego dokumentu.
  2. Polityka indeksowania bądź metodyka opracowania rzeczowego, która szerokość odpowiednio ogranicza. Dokonywana jest selekcja, będąca efektem zastosowania proporcji w wyborze wyrażeń JHP BN i UKD, zgodnych z polityką indeksowania bądź metodyką opracowania rzeczowego. Czasem wyliczanie wątków tematycznych zawartych w dokumentach jest wyraźnie ograniczone, np. przez wiele lat w PB nie można było użyć więcej niż pięciu haseł przedmiotowych w jednej ChWD według JHP BN. Obecnie taka praktyka została zarzucona, natomiast praktykuje się ograniczanie do trzech liczby użytych określników ogólnych w haśle przedmiotowym.
  3. Czynniki o charakterze formalnym, związane z technicznymi możliwościami systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Są to możliwości systemu zintegrowanego, np. ze względu na programy edycyjne do przetwarzania PB dla wersji drukowanej liczba symboli głównych UKD w ChWD jest ograniczona do sześciu (tj. pięciu po pierwszym relatorze).

O tym, czy indeksowanie w PB jest szczegółowe, decyduje:

  1. Poziom szczegółowości słowników języków informacyjnych, w opisywanym wypadku - słownika JHP BN i tablic UKD.
  2. Polityka indeksowania i metodyka opracowania rzeczowego ograniczające szczegółowość indeksowania. Nawet jeśli słowniki języków informacyjnych zawierają słownictwo odpowiednio szczegółowe, to określone biblioteki mogą tworzyć uogólnione ChWD, co jest podyktowane polityką indeksowania, np. Owoce cytrusowe NU Cytryna, Mandarynka, Pomarańcza, Grejpfrut, w sytuacji opisywania zawartości treściowej dokumentu na temat cytryn, mandarynek, pomarańczy i grejpfrutów w opisie przedmiotowym wystąpi uogólniony temat Owoce cytrusowe.

Kolejnym po adekwatności postulatem optymalnego indeksowania jest jednolitość. Jednolitość to systematyczne stosowanie tych samych reguł, ciągłość w postępowaniu. Jednolitość jest osiągana przez działanie zgodne z zasadniczym planem. Stawia się znak równości pomiędzy jednolitością a uczynieniem czegoś spójnym, jednakowym. Jednolitość w opracowaniu rzeczowym jest osiągana przez spójność i konsekwencję w opracowaniu rzeczowym. W teorii JIW nie można odczytywać jednolitości synonimicznie do unifikacji. Nie może być mowy o pełnej unifikacji tworzonych ChWD. To nie jest proces tworzenia zwartej całości z elementów nieróżniących się między sobą. Opracowywane pozycje bibliograficzne różnią się. Nie ma dokumentów identycznych, może poza kolejnymi wydaniami bez uzupełnień. Należy więc postulat jednolitości w tym wypadku zrelatywizować. Dążenie do jednolitego sposobu wyrażania charakterystyk treściowych jest możliwe tylko w pewnych grupach przypadków, dla których formułuje się szczegółowe wzorce.

W postulatach jednolitości znajduje się ponadto wymaganie określenia trwałych wzorców. Wzorce takie powinny charakteryzować się wysoką odpowiedniością pomiędzy reprezentacjami a obiektami, właściwie skoordynowanymi w procesie tworzenia adekwatnych i jednolitych ChWD według JHP BN i UKD. Brak zasady (wzorca) stwarza szansę na powstawanie większej liczby rozwiązań, które powodują rozbicie i niejednolitość. Wzorce postępowania ChWD służą zmniejszeniu wieloznaczności interpretacyjnej i zapewnieniu poprawności formalnej. Wzorce postępowania w wydaniu PB nazywane są regułami pragmatycznymi JHP BN i UKD. Ich celem jest zapewnienie powtarzalności i konsekwencji w tworzonych ChWD według JHP BN i UKD. Zarówno w przypadku JHP BN, jak i UKD takie wzorce postępowania mogą mieć kształt:

  • Odsyłaczy całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, np. Wojna 1939-1945 r. - Kazachstan U Kazachstan - 1939-1945 r. (w JHP BN) oraz 316.346.3-053.6:316.334.55 Młodzież wiejska - socjologia NU 316.346.3-053.6(1-22) Młodzież wiejska - socjologia (w UKD).
  • Przyjętego sposobu postępowania w sytuacjach analogicznych, tj. tworzenia decyzji, które obsługują określone typy wyrażeń JHP BN i UKD, np. określnik - badanie jest używany tylko dla opisu samego procesu badawczego. Prezentując wyniki badań w ChWD, nie używa się określnika - badanie. A zatem Krowa - fizjologia NU Krowa - fizjologia - badanie; Kobieta - Polska NU Kobieta - badanie - Polska. Jeżeli prezentowane są natomiast metody badawcze, wtedy zostanie dodany określnik - badanie, czyli właśnie Kobieta - badanie itd. (w JHP BN). Jeśli w symbolu złożonym klasyfikowanej książki przy pierwszym symbolu głównym występuje symbol poddziału wspólnego określający ją językowo-etnicznie, geograficznie lub chronologicznie, przy kolejnych symbolach nie są podawane poddziały wspólne, które powtarzałyby treść pierwszego symbolu, tj. 94(438).08:329 NU 94(438).08:329(438)"19". W działach 94(438) Historia Polski, 913(438) Geografia Polski, 821.162.1(091) Literatura polska poddziały wspólne miejsca i czasu czytane są do pierwszego symbolu głównego, a zatem nie ma potrzeby dodawania do kolejnego symbolu, w tym wypadku 329 Partie i ruchy polityczne poddziału wspólnego miejsca (438) Polska, poddziału wspólnego czasu "19", ani podziału A/Z (w UKD).

Decyzje służą eliminacji niejednoznaczności i uporządkowaniu zbioru wyszukiwawczego, działają jak punkt odniesienia dla podobnych przypadków nie objętych decyzjami. Decyzje stwarzają precedens, pokazują sposób rozwiązania problemu. Reguły pragmatyczne nazywane zamiennie decyzjami służą więc podniesieniu adekwatności i jednolitości ChWD.

Według specyfikacji rodzajów indeksowania podanej w Słowniku encyklopedycznym informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych można przyjąć, że indeksowanie w PB, czyli tematowanie według JHP BN oraz klasyfikowanie według UKD to:

  1. Indeksowanie słownikowe, bowiem odbywa się z użyciem: Wyrażeń (tematów, określników JHP BN) umieszczonych w kartotece wzorcowej JHP BN. Kartoteka wzorcowa JHP BN pełni rolę słownika JHP BN. Jej zasób nie jest równokształtny z zasobem drukowanego słownika JHP BN. Drukowany słownik JHP BN prezentuje stan z 2005 r. i zawiera tematy wiązane relacjami TS, TW, TK. Kartoteka wzorcowa, poza kontrolą haseł wiązanych relacjami paradygmatycznymi, zajmuje się również kontrolą haseł JHP BN, które wcześniej rygorystycznie kontrolowane nie były, tj. nazw własnych. Nazwy własne w postaci wyrażeń JHP BN trafiają do kartoteki wzorcowej, która obsługuje rekordy wzorcowe haseł: nazw osobowych, nazw korporatywnych, nazw imprez, nazw-tytułów ujednoliconych, nazw geograficznych. Definicja, która mówi, że słownik JHP BN jest tożsamy z kartoteką wzorcową JHP BN, wchodzi w kolizję z rozumieniem potocznym, prezentowanym okazjonalnie na warsztatach JHP BN i w Biuletynie JHP BN. W świadomości indeksatorów JHP BN słownik JHP BN stanowią wyrażenia wiązane relacjami nadrzędności zakresowej (TS), podrzędności zakresowej (TW) i kojarzenia (TK). Wszystkie wyrażenia objęte kontrolą kartotek wzorcowych stanowią słownik JHP BN. Do wyrażeń JHP BN pozostających poza kontrolą kartoteki wzorcowej JHP BN zaliczyć zatem można wyrażenia JHP BN sygnujące chronologię wydarzeń opisywanych w dokumencie, np. stan na...(2003 r, 2004 r. itp.), zamach... (1914 r, itp.), daty roczne dla wyborów, powodzi, kadencji Sejmu RP itp. wyrażeń (symboli głównych i symboli pomocniczych UKD) umieszczonych w tablicach UKD. Słownictwo UKD pobierane jest tylko z tablic UKD. Częściowy brak kontroli słownictwa w UKD spotykamy przy podziale A/Z.
  2. Indeksowanie paradygmatyczne, które według Słownika encyklopedycznego informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych polega na wprowadzeniu do ChWD lub IW dodatkowo wyrażeń JIW pozostających w relacjach paradygmatycznych w stosunku do tych, które zostały wytypowane na podstawie analizy tekstu indeksowanego dokumentu. Zatem w ChWD indeksowanego dokumentu są umieszczane wyrażenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych. Takie zapisy zwiększają kompletność wyszukiwania, dokładność wyszukiwania i relewancję pragmatyczną. Indeksowanie paradygmatyczne realizowane jest:
    • W JHP BN. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według JHP BN, umieszczane są wyrażenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np. Romantyzm - literatura. Artykuł przedmiotowy tematu Romantyzm wygląda następująco: Romantyzm TS Literatura TS Sztuka. Dla zwiększenia kompletności i dokładności wyszukiwania informacji do tematu Romantyzm dopisywana jest kwalifikacja typu - literatura; - sztuka, pomimo tego, że tematy Literatura i Sztuka są nadrzędne wobec tematu Romantyzm. Terminem indeksowanie paradygmatyczne można też objąć drugi przykład, w którym zastosowano opis wielokrotny, tj. tzw. "odwracanie" wyrażeń JHP BN. ChWD dokumentu, którego treść stanowi biografia Jana Kowalskiego, wygląda następująco: Kowalski, Jan - biografia; Stolarze - biografie - Polska - 19 w. Użycie do scharakteryzowania treści powyższego dokumentu hasła przedmiotowego Kowalski, Jan - biografia oznacza ukrycie profesji Jana Kowalskiego w haśle osobowym. Dla zwiększenia relewancji pragmatycznej w JHP BN stosuje się opisy wielokrotne, tzw. "odwracanie" haseł przedmiotowych, zatem użyto następującego tekstu JHP BN: Kowalski, Jan - biografia; Stolarze - biografie - Polska - 19 w. Dzięki takiemu zapisowi zostaną wyszukane dokumenty, których przedmiotem jest żyjący w dziewiętnastym wieku polski stolarz Jan Kowalski, a nie tylko dokumenty, których przedmiotem jest jakikolwiek Jan Kowalski.
    • W UKD. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według UKD, umieszczane są wyrażenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np. 621.313:621.317 Pomiary maszyn elektrycznych, gdzie 621.313 to Maszyny elektryczne oraz 621.317 - Technika pomiarów elektrycznych. Wartość znaczeniowa symbolu złożonego 621.313:621.317 to iloczyn logiczny powstały z przecięcia symboli 621.313 i 621.317, pozostających względem siebie w relacji równorzędności (współrzędności).
  3. Indeksowanie uogólniające, które rozumiemy jako świadome uogólnianie zgodne z określoną polityką indeksowania, podyktowaną profilem zbiorów i tradycją indeksowania. Nie jest to uogólnianie, z którym mamy do czynienia przy brakach w zasobie leksykalnym JIW. Funkcje decyzji wspomagających opracowanie rzeczowe według JHP BN można opisać następująco:
    • interpretacja pola semantycznego wyrażeń prostych, poprzez tworzenie odsyłaczy i wskazywanie, jak należy rozumieć termin w zależności od sytuacji komunikacyjnej; określenie pola semantycznego wyrażeń złożonych, interpretacja i precyzowanie ich zakresów (chodzi o to, by wyrażenia proste i złożone były jednoznaczne i zrozumiałe, stworzenie takich reguł ma wyeliminować lub zminimalizować niejednoznaczność i nieścisłość wyrażeń);
    • decyzje składniowe, wskazujące, jak należy budować zdania;
    • pomoc w utrzymaniu konsekwencji i jednolitości zapisu dzięki stworzeniu wzorców, schematów budowania wyrażeń złożonych.

Funkcje decyzji wspomagających opracowanie rzeczowe według UKD można opisać następująco:

  • Interpretują i precyzują (określają) pole semantyczne symboli prostych, rozwiniętych i złożonych. Decyzje odpowiadają na pytanie, co oznacza symbol prosty, rozwinięty i złożony w konkretnych zastosowaniach i w zależności od sytuacji komunikacyjnej. Stworzone reguły pragmatyczne eliminują lub minimalizują niejednoznaczność i nieścisłość zdań UKD.
  • Ustalają kolejność zapisu symboli UKD.
  • Grupują zagadnienia, przeciwdziałając rozpraszaniu materiału, pomagają w utrzymaniu konsekwencji i jednolitości zapisu zdań UKD, dzięki czemu jest możliwe odszukanie określonych pozycji jednostkowych przy zastosowaniu określonego klucza wyszukiwawczego. Reguły pragmatyczne mają być łatwe do nauczenia, zapamiętania i przyswojenia.

Bibliografia

  1. BIELICKA, L. A., ŚCIBOR, E. Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. Materiały Szkoleniowe - Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, 21. Warszawa: Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, 1981. ISDN 0208-8460.
  2. BIERCZYŃSKI, P. Problematyka UKD w pracach Komisji Opracowania Rzeczowego Zbiorów Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. W: SOSIŃSKA-KALATA, B. (red.) UKD w środowisku komputerowym. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2004, s. 153-172.
  3. BOJAR, B. Językoznawstwo dla studentów informacji naukowej. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2005. ISBN 83-89316-35-8.
  4. BOJAR, B. (red.) Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN 83-87629-84-7.
  5. CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E., SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych: poradnik. Warszawa: CBW, 1986.
  6. CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E. Organizacja zbioru informacji jako element systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Zagadnienia Informacji Naukowej 1981, nr 2(39), s. 83-98.
  7. ĆWIEKOWA, J. Opracowanie przedmiotowe piśmiennictwa: problemy teoretyczne i metodyczne. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej, 1988. ISBN: 83-01071-17-6.
  8. ŁYSAKOWSKI, A. Katalog przedmiotowy: podręcznik. Warszawa: Ministerstwo Oświaty, 1946.
  9. MEADOW, CH. T. Analiza systemów informacyjnych: wyszukiwanie, organizacja i przetwarzanie informacji. Warszawa: Wydaw. Naukowo-Techniczne, 1972.
  10. POLAŃSKI, K. (red.) Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2003. ISBN 83-04-04680-6.
  11. SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej: poradnik. Prace Instytutu Bibliograficznego, nr 37. Warszawa: BN, 2001. ISSN 0860-2921.
  12. SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Studium analityczno-porównawcze. Prace Instytutu Bibliograficznego, nr 40. Warszawa: BN, 2003. ISSN 0860-2921.
  13. Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Warszawa: BN, 2001. ISBN 83-70093-46-9.
  14. UNGURIAN, O. Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa: PAN OIN, 1976.
 Początek strony



Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym / Jolanta Hys// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 2/2008 (93) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/93/a.php?hys. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187