ebib 
Nr 1/2008 (92), Kultura konwergencji - idzie nowe. Komunikat
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Maria Anna Jankowska
University of Idaho Library Moscow, Idaho

Bibliotekoznawstwo a stypendium Fulbrighta – wyzwania i szanse dla amerykańskich bibliotekarzy i polskich bibliotek




Biblioteki na całym świecie zapewniają dobrze zorganizowany dostęp do źródeł i usług informacyjnych; jednakże z perspektywy międzynarodowej każda biblioteka jest inna ze względu na specyficzne podłoże organizacyjne, historię, misję, rolę jaką odgrywa w kulturze narodowej, a także sposób, w jaki stara się wychodzić naprzeciw informacyjnym oczekiwaniom użytkowników. Szczegółowe charakterystyki bibliotek mogą różnić się w zależności od kraju, ale dla większości bibliotekarzy znalezienie wspólnych tematów do dyskusji, spraw i problemów jest raczej łatwe. Autorka miała możliwość zweryfikowania tej tezy podczas ośmiu miesięcy, które spędziła w Polsce jako stypendystka Fulbrighta, ucząc i prowadząc konsultacje w różnych bibliotekach naukowych w Poznaniu.

W 1946 r. Kongres Amerykański utworzył Program Fulbrighta, nazywany tak na cześć senatora J. Williama Fulbrighta z Arkansas. Celem programu jest zarówno promocja porozumienia ponad narodami poprzez nauczanie, prowadzenie badań, kulturę, jak i pokojowych relacji pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a innymi państwami na całym świecie. Procesem rekrutacyjnym, prowadzonym on-line, zarządza Council for International Exchange of Scholars (CIES). Wniosek aplikacyjny zawiera opis projektu, propozycję programu nauczania, streszczenie, referencje zawodowe z trzech źródeł oraz zaproszenie z biblioteki zainteresowanej przyjęciem stypendysty. Program jest finansowany przez amerykański Department of State’s Bureau of Education and Cultural Affairs, co umożliwia, ponad 800 badaczom, nauczycielom, studentom, bibliotekarzom i specjalistom z różnych dziedzin, wyjazd do 140 państw w celu wygłaszania wykładów, prowadzenia badań, studiowania, czy też pracowania nad rozmaitymi projektami[1]. Zgodnie z wykazem dyscyplin naukowych Fulbrighta na lata 2003-2006 osiemnastu bibliotekarzy uczestniczyło w programach Fulbrighta adresowanych do amerykańskich naukowców (Fulbright Scholar Programs)[2]. Programy te zapewniają niezwykłe możliwości i korzyści. W artykule omówiono proces rekrutacji, założenia i stronę organizacyjną programu a także korzyści płynące z uczestnictwa w nim. Głównym celem artykułu jest nakłonienie większej liczby bibliotekarzy do ubiegania się o stypendium Fulbrighta.

Proces rekrutacji

W pierwszym etapie konkursu amerykańska komisja rekrutacyjna przegląda wszystkie podania. Przygotowując podanie o stypendium, należy przede wszystkim nawiązać kontakt z krajem przyjmującym stypendystów i uzyskać list z poparciem z biblioteki potencjalnie gotowej podjąć współpracę. Kontakty z zagranicznymi bibliotekarzami można nawiązywać podczas międzynarodowych konferencji lub po prostu za pośrednictwem poczty elektronicznej. Lista kandydatów, którzy pozytywnie przeszli pierwszy etap rekrutacji trafia do J. William Fulbright Scholarship Board. Ostateczna kwalifikacja jest przeprowadzana przez komisje Fulbrighta działające w krajach uczestniczących w programie stypendialnym. W przypadku autorki była to Polska Komisja Fulbrighta w Warszawie, która nadzoruje i koordynuje całość programu w Polsce.

Program rozpoczyna się kursem wprowadzającym, prowadzonym najpierw w Warszawie a następnie w Krakowie. Podczas trwającego dziesięć dni kursu cała grupa amerykańskich stypendystów Fulbrighta, w tym 22 naukowców oraz 11 studentów, zdobywała wiedzę na temat polskiej historii, kultury i literatury, a także struktury szkolnictwa wyższego, jak również uczyła się podstaw języka polskiego. W programie kursu znalazły się także wizyty w ważniejszych instytucjach kultury oraz miejscach historycznych, między innymi w sześćsetletniej Bibliotece Jagiellońskiej, w Muzeum Auschwitz-Birkenau i w Kopalni Soli w Wieliczce. Kurs wprowadzający pozwolił nam poznać kulturę goszczącego nas kraju, uczyć się podstaw języka, spotkać z przedstawicielami władz i innymi ciekawymi ludźmi, jak również zawierać nowe przyjaźnie. Dla autorki bycie jedynym bibliotekarzem w grupie stanowiło wyzwanie, ale i szansę wykorzystania i przekazania wiedzy na temat instytucji kulturalnych takich, jak Biblioteka Jagiellońska, posiadająca unikalne zbiory, między innymi rękopis dzieła Kopernika De revolutionibus orbium coelestium powstałego w latach 1520-1541, czy też edycyjny autograf Fryderyka Chopina z 1842 r.

Doświadczanie nowej gospodarki, polityki i swobodnego przepływu informacji

Dla autorki podróż do Polski była jednocześnie znanym, jak i nieznanym doświadczeniem. Znanym, ponieważ autorka tu się urodziła i wychowała. Nieznanym, gdyż nie dane jej było żyć i pracować w wolnej Polsce, po postsolidarnościowych przemianach polityczno-gospodarczych, jakie zaszły po 1989 r. Jako przedstawicielka powojennego wyżu demograficznego miała możliwość przyglądania się upadkowi władz reżimowych w krajach dawnego Bloku Wschodniego i powstawaniu nowych demokratycznych państw. O zachodzących przemianach dowiadywała się podczas krótkich wizyt w tym regionie Europy[3]. Dzięki stypendium Fulbrighta autorka mogła po raz pierwszy mieszkać i pracować w wolnej, demokratycznej Polsce otoczonej przez nowo powstałe państwa.

Procesy przemian, które doprowadziły do powstania wolnego rynku oraz nowego systemu polityczno-społecznego w Polsce, zniosły restrykcyjną kontrolę rozpowszechniania informacji, powszechną w krajach Bloku Wschodniego i zrodziły potrzebę dostępu do nowych źródeł informacji. Niezliczone materiały, nigdy wcześniej nie rozpowszechniane (dokumenty solidarnościowe, mapy topograficzne w dużej skali, materiały kościelne oraz rozmaite publikacje zachodnie) stały się osiągalne w wersji drukowanej bądź cyfrowej. Materiały te mają ogromne znaczenie dla naukowców, badaczy, studentów oraz wszystkich zgłębiających temat powstania i upadku socjalizmu, historii ruchu oporu oraz przemian w regionie dawnego Bloku Wschodniego, od 2004 r. w znacznej części należącego do Unii Europejskiej.

Spotkanie z kulturą starych archiwów i nowych bibliotek

Kultura polska rozwija się od ponad 1000 lat i spleciona jest z historią pełną tragicznych wojen i wydarzeń doniosłej wagi. W XVIII w,, po rozbiorach dokonanych przez Prusy, Austrię i Rosję, Polska znikła z mapy Europy. W Polsce zaczęła się zarówno druga wojna światowa, jak i powojenny ruch niepodległościowy zmierzający do wyzwolenia spod sowieckiego reżimu. Początki polskich bibliotek mają ścisły związek z przyjęciem chrześcijaństwa w X w. Pierwsze biblioteki powstawały przy klasztorach i katedrach, a gromadzono w nich literaturę wczesnochrześcijańską, grecką, rzymską oraz źródła dotyczące polskiej historii, literatury i społeczeństwa. O ile biblioteki przyklasztorne działały na potrzeby księży i zakonników, o tyle biblioteki katedralne miały bardziej świecki charakter i korzystali z nich uczeni. Najstarsza biblioteka katedralna została utworzona w Gnieźnie, a w jej zbiorach znajdują się dokumenty z IX w.[4]. Około 1364 r. przy Akademii Krakowskiej otwarto pierwszą bibliotekę uczelnianą, która później przekształciła się w Bibliotekę Jagiellońską[5]. Obecnie największe biblioteki uniwersyteckie posiadają unikalne inkunabuły, rękopisy, mapy, dokumenty w językach: polskim, łacińskim, jidysz, litewskim, niemieckim, białoruskim i ukraińskim, związane ze zmiennym okresami rozwoju i upadku wczesnych państw europejskich. Największa w Polsce kolekcja dokumentów i prac obrazujących rozwój europejskiej myśli i cywilizacji znajduje się w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Obecnie biblioteki polskie oferują dostęp nie tylko do rzadkich i unikalnych zbiorów, rękopisów, kolekcji archiwalnych związanych historią, rozwojem cywilizacyjnym i społecznym Polski, krajów słowiańskich i całej Europy Wschodniej[6], ale także do najnowszych zasobów, z których korzysta środowisko naukowe. Dzisiaj 989 bibliotek uczelnianych obsługuje ponad 1.657.000 użytkowników[7]. Studenci, pracownicy naukowi, badacze mają do dyspozycji ponad 19 000 000 dokumentów pochodzących z XVI-XIX w. (starych druków, rękopisów, map, dzieł muzycznych) oraz współczesne, bogate, hybrydowe kolekcje drukowane i cyfrowe. Duże czytelnie naukowe, będące miejscem cichej pracy, wciąż pełne są dzieł drukowanych i korzystających z nich czytelników. Zawsze oblegane są terminale, które w większości polskich bibliotek znajdują się poza czytelniami.

Dzięki automatyzacji bibliotek oraz powstaniu wielu zasobów cyfrowych model polskiego bibliotekoznawstwa gwałtownie się zmienia i staje się on bardziej otwarty na potrzeby użytkowników. Niestety ograniczone fundusze rządowe, nieobecność silnej zawodowej organizacji bibliotekarskiej, brak jednolitej struktury dla programów kształcących w zakresie posługiwania się informacją, nieliczne modele tzw. dzielenia zasobów, to wciąż główne przeszkody uniemożliwiające bibliotekom wychodzenie naprzeciw rosnącym potrzebom informacyjnym użytkowników.

Stypendium Fulbrighta - aktywność zawodowa i nowe wyzwania

Stypendia Fulbrighta w 80% przeznaczone są na wykłady, w 20% na badania i w niewielkiej części na prowadzenie seminariów. Autorka otrzymała stypendium w pierwszej z wymienionych kategorii. W zgłoszonym projekcie skupiła się na tych usługach bibliotek, które zorientowane są na potrzeby użytkowników w obliczu technologicznych zmian świata informacji. Przedstawiła propozycje czterech kursów na następujące tematy:

  • Usługi dla czytelników i umiejętność posługiwania się informacją.
  • Internetowe źródła informacji.
  • Model oceny usług bibliotecznych.
  • Zmiany w zakresie informacji naukowej i procesu komunikacji.

Podczas pobytu w Poznaniu – trzecim pod względem wielkości centrum akademickim w Polsce (większe są jedynie ośrodki w Warszawie i Krakowie) – autorka spędziła pierwsze cztery miesiące w Bibliotece Głównej i Centrum Informacji Naukowej Akademii Rolniczej, kolejne zaś w Bibliotece Głównej Politechniki Poznańskiej. W obydwu miejscach zadaniem autorki było prowadzenie zajęć dydaktycznych dla bibliotekarzy, studentów i pracowników uczelni, wygłaszanie wykładów, prowadzenie krótkich kursów, konsultacje dla dyrektorów obydwu bibliotek, przygotowywanie wraz z bibliotekarzami materiałów dydaktycznych i promocyjnych dla ich macierzystych instytucji. Podczas kursów autorka mówiła o tradycyjnych i cyfrowych modelach bibliotek w Stanach Zjednoczonych i w Polsce, o ocenie potrzeb informacyjnych użytkowników, o prowadzeniu rozmów wstępnych z czytelnikami [tzw. reference interviews – J.G.], o zarządzaniu bibliotekami, o procesie podejmowania decyzji, o prawie autorskim w kontekście cyfrowych źródeł informacji i o ogólnej tendencji otwartego dostępu dla potrzeb komunikacji naukowej. Autorka podkreślała znaczenie, jakie dla usług z zakresu informacji mają zasoby multimedialne, które radykalnie zmieniły sposób pracy ze studentami, z kadrą naukową i ogólnie ze społeczeństwem. Dzięki współistnieniu drukowanych i cyfrowych zasobów informacji, obsługa czytelnika stała się bardziej ukierunkowana na wskazywanie użytkownikom, jak i gdzie można znaleźć najlepszą odpowiedź na zadane pytanie oraz w jaki sposób oceniać różne źródła informacji. Wykorzystując swoje wykształcenie ekonomiczne, autorka zwracała także uwagę na takie narzędzia oceny, które biorą pod uwagę nie tylko wydajność usług bibliotecznych, ale także ich wykorzystanie. W czasach ograniczanych budżetów, biblioteki na całym świecie szukają metod badania oferowanych usług w celu oceny ich przydatności.

Autorka wygłosiła także osiem wykładów w bibliotekach akademickich w środkowej, południowej i północnej Polsce. Dzięki temu miała możliwość odwiedzenia małych i dużych bibliotek uczelnianych, poznania wielu polskich bibliotekarzy, zdobycia wiedzy na temat zbiorów gromadzonych w odwiedzanych bibliotekach, usług jakie oferują, działań jakie podejmują w celu poprawy standardów dostępu do informacji. Autorka mogła także skorzystać z niezwykłych dokumentów i materiałów, a także cieszyć się podróżowaniem i zwiedzaniem. Pomogło jej to lepiej zrozumieć ideę usług informacyjnych w kontekście międzynarodowym.

Ponadto uczestnictwo w programie Fulbrighta pozwoliło autorce na pogłębienie fachowej wiedzy o sieci bibliotek uczelnianych i systemie szkolnictwa wyższego w Polsce. Pracując w bibliotekach akademickich, autorka mogła lepiej zrozumieć z jednej strony rolę, jaką odgrywają w środowisku akademickim, z drugiej – oczekiwania czytelników w zakresie usług i zasobów oferowanych przez biblioteki. Usługi polskich bibliotek akademickich dzielą się na te skierowane do studentów oraz te, które odpowiadać mają oczekiwaniom pracowników uczelni. Podczas gdy studenci przychodzą do biblioteki przede wszystkim po to, by wypożyczać podręczniki i korzystać dla przyjemności lub w celach naukowych z Internetu, pracownicy uczelni są raczej zainteresowani dostępem do czasopism elektronicznych i baz danych. Polski system szkolnictwa wyższego i środowisko uczelniane różnią się od amerykańskiego tym, że są zorientowane przede wszystkim na pracowników naukowych. Pracownicy naukowi w Polsce mają znacznie bardziej uprzywilejowaną pozycję niż ma to miejsce na amerykańskich uczelniach. Chociaż podstawowe metody nauczania (wykład, ćwiczenia praktyczne, laboratoria, seminaria, praca grupowa) są identyczne w obydwu krajach, styl nauczania w Polsce jest zazwyczaj bardziej oficjalny niż w Stanach Zjednoczonych, a pomiędzy profesorem a studentem istnieje większy dystans. Jednocześnie dzięki różnym programom wymiany pomiędzy Polską a krajami Unii Europejskiej oraz rosnącej mobilności polskich studentów i pracowników naukowych, środowisko naukowe w Polsce przygotowuje się do przyjęcia bardziej interaktywnego i zorientowanego na studenta stylu nauczania, charakteryzującego się większym udziałem studentów w prowadzonych zajęciach oraz wykorzystaniem technologii multimedialnych.

Udział w międzynarodowej współpracy bibliotek

Pomysł starania się o stypendium Fulbrighta w celu poznania podobieństw i różnic pomiędzy amerykańskimi a innymi modelami bibliotek może być uznany za projekt interesujący. Jednakże projekt taki ma sens wyłącznie wtedy, kiedy jest się autentycznie zainteresowanym poznawaniem innych modeli, wraz z warunkującymi je czynnikami oraz chce się posłużyć szerszymi kryteriami porównawczymi niż wypracowanymi w bibliotekach amerykańskich i dla nich stosowanymi. Biblioteki każdego kraju stanowią integralną cześć jego kultury, historii, a także struktur politycznych i społecznych. Wszystkie te elementy składają się na wyjątkową misję bibliotek oraz informacyjne potrzeby ich użytkowników. Konieczność prowadzenia zajęć dydaktycznych w Polsce wymagała od autorki przygotowania wykładów, które zbliżą polskie i amerykańskie bibliotekoznawstwo pomimo kulturowych i edukacyjnych różnic. Doświadczenie zdobyte za granicą okazało się przydatne dla prowadzonych przez autorkę badań nad zmieniającymi się potrzebami informacyjnymi użytkowników bibliotek w okresie przechodzenia z gospodarki scentralizowanej do wolnorynkowej. Zdobyta wiedza może być pomocna przy ocenie i reorganizacji usług w bibliotekach amerykańskich tak, by odpowiadały one na coraz większe potrzeby użytkowników w zakresie poszukiwania informacji o zasięgu wielokulturowym.

Udział w programie Fulbrighta ocenia autorka jako dwustronną możliwość międzynarodowej, kulturowej współpracy. Autorka tłumaczyła polskim bibliotekarzom, jak sprostać wyzwaniom zmieniających się technologii w świecie informacji, sama zaś po powrocie do kraju mówiła amerykańskim bibliotekarzom, w jaki sposób mogą nauczyć się od bibliotekarzy polskich wytrwałości w dążeniu do celu. Historia Polski to dobry przykład, jak naród pozbawiony suwerenności przetrwał dzięki tradycji i kulturze, dokumentowanej i chronionej przez polskich bibliotekarzy w bibliotekach i archiwach narodowych, chociaż liczne wydarzenia zagrażały jego istnieniu. W czasie drugiej wojny światowej w Europie zniszczonych zostało 22,5 miliona książek, z czego 15 milionów pochodziło z bibliotek polskich[8]. Nawet w obliczu tak ogromnych strat dziedzictwa narodowego polskie biblioteki przetrwały. Dzisiaj w ich zbiorach znajdują się cenne kolekcje. Dla bibliotek amerykańskich stanowią przykład na to, jak promować misję kulturową bibliotek oraz znaczenie usług bibliotecznych w kontekście międzynarodowym.

Przekład Joanna Grześkowiak

Przypisy

[1] Council for International Exchange of Scholars (CIES). [dostęp 20 marca 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cies.org/us_scholars/.

[2] Zgodnie z wykazem dyscyplin naukowych Fulbrighta na lata 2003/04, 2004/05 i 2005/06 w programie uczestniczyło w sumie osiemnastu bibliotekarzy. Zob. http://www.iie.org/cies/schlr_directories/usdir04/discipline.htm.

[3] Proces powstawania nowych państw demokratycznych objął Republikę Czeską, Słowację Rosję, Łotwę, Estonię, Litwę i Ukrainę. W jego wyniku przestały istnieć Niemiecka Republika Demokratyczna, ZSRR, Jugosławia i Czechosłowacja.

[4] SMITH, E. The Development of Polish Libraries: A Historical Perspective, Journal of Educational Media & Library Sciences 29, no.1 (Fall 1991), s. 28-45.

[5] BZINKOWSKA, J. The Most Valuable Cartographic Items From the Collection of the Jagiellonian Library and Their Impact on Scientific Research. In The LIBER Quarterly 2(1992) 1. [dostęp 20 marca 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://liber-maps.kb.nl/articles/bzinkowska6.html.

[6] LEWANSKI, R. Guide to Polish Libraries and Archives. Columbia University Press, Nowy Jork 1974, s. IX.

[7] DERFERT-WOLF, L., GORSKI, M., MARCINEK M. Quality of academic libraries - funding bodies, librarians and users perspective: a common project of Polish research libraries on comparable measures. [dostęp 20 marca 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ifla.org/IV/ifla71/papers/080e-Derfert-Wolf.pdf.

[8] SMITH, E. The Development of Polish Libraries: A Historical Perspective, Journal of Educational Media & Library Sciences 29, no.1 (Fall 1991), s. 38.

 Początek strony



Bibliotekoznawstwo a stypendium Fulbrighta – wyzwania i szanse dla amerykańskich bibliotekarzy i polskich bibliotek / Maria Anna Jankowska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 1/2008 (92) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/92/a.php?jankowska. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187