ebib 
Nr 10/2007 (91), Nowe kierunki badań bibliotekoznawczych. Badania, teorie, wizje
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Witold Król
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski

Stare druki i dostęp do nich w tradycyjnych i nowoczesnych systemach informacji w Polsce (1945–2000) – główne tezy dysertacji doktorskiej


Zasadniczym celem pracy jest ocena systemów przekazu informacji o starych drukach, zarówno ze względu na kompletność, jak i szczegółowość ujęcia istotnych cech dawnej książki, w szczególności zaś ukazanie zmian, jakie zachodziły w czasie i przestrzeni w rozwoju wydawnictw informacyjnych z tego zakresu, przede wszystkim pod wpływem współczesnej technologii. Uwzględnione zostaną także nowe możliwości stworzone przez współczesną technologię dla udostępniania i rozpowszechniania nie tylko informacji o starych drukach, ale także ich prezentacji w postaci elektronicznej.

Zaangażowanie Polski w te procesy dokona się poprzez porównanie współczesnych polskich inicjatyw z projektami międzynarodowymi. Dzięki temu powstanie kompletny opis amerykańskich i europejskich projektów tworzonych przez bibliotekarzy, bibliografów, teoretyków informacji naukowej, informatyków, projektantów systemów komputerowych.

Analiza stanu informacji o starych drukach w Polsce zostanie przeprowadzona w oparciu o materiał egzemplifikacyjny. Będzie nim, specjalnie na użytek dysertacji, opracowana baza danych, zawierająca wykaz informatorów o starych drukach opracowanych w Polsce w latach 1945-2000. Szczegółowość opisu każdego z informatorów pozwoli na wnikliwe omówienie ich cech treściowych i formalno-wydawniczych.

Główne zagadnienia

  1. Rozwój informacji o starych drukach w Polsce – od katalogów kartkowych po katalogi elektroniczne,
  2. Typy i rodzaje informatorów o najstarszych i starych drukach – próba analizy i oceny ich zasięgów i zakresów,
  3. Formy i przejawy obecności starych druków w sieci – od metadanych po elektroniczne odwzorowanie treści i formy,
  4. Światowe i krajowe projekty digitalizacji starych druków.

Analiza cech i właściwości polskich informatorów o starych drukach opracowanych w latach 1945-2000

Baza, zasięg, zakres, podstawa źródłowa

Zautomatyzowana baza danych obejmuje katalogi, bibliografie, inwentarze inkunabułów i starych druków wydane w Polsce w latach 1945-2000. Jednym z głównych celów dysertacji jest ocena dostępu do zgromadzonych w naszym kraju kolekcji druków XV-XVIII-wiecznych oraz ocena aktywności w ich ewidencjonowaniu. Założono, iż w bazie znajdą się jedynie opracowania polskich autorów dotyczące zbiorów z terenu Polski, według granic ustalonych po II wojnie światowej. Bazę opracowano w oparciu o Bibliografię Bibliografii Polskich (BBP), Polską Bibliografię Bibliologiczną (PBB) oraz ich wcześniejszą połączoną formę: Bibliografię Bibliografii i Nauki o Książce (BBiNoK).

Polem zawierającym wszystkie podstawowe dane o informatorze jest „Opis bibliograficzny”. Ponieważ w ciągu omawianego 55-lecia opis bibliograficzny ulegał różnym zmianom dążono do jego ujednolicenia, tak aby łatwo można było dostrzec i umiejscowić wszystkie jego elementy. Ponadto każdy z elementów opisu umieszczony został w osobnym polu, co z kolei umożliwiło dowolne szeregowanie, wyszukiwanie i kojarzenie danych. Ten sposób postępowania pozwala na dokładną i wnikliwą analizę włączonego do bazy zasobu dokumentów. Opis bibliograficzny posłużył więc do utworzenia następujących kategorii objaśniająco-wyszukiwawczych: autor (trzy pola, bowiem część informatorów powstawała we współpracy dwóch lub trzech osób), miejsce wydania, instytucja sprawcza, instytucja wydawnicza (dla informatorów, które ukazały się w postaci zwartej), rok opublikowania, tytuł czasopisma (jeśli wykaz ukazał się w periodyku).

Pole „Instytucja sprawcza” zawiera informacje o instytucjach inicjujących opracowanie informatorów w Polsce, pozwala określić ich rangę, typ informatora. Z kolei „Miejsce wydania” w połączeniu z poprzednio wymienionymi kategoriami pozwala na wskazanie najaktywniejszych pod względem sprawczym i wydawniczym obszarów Polski. Bardzo istotnym elementem jest „Rok wydania”, który pozwala na utworzenie szeregu chronologicznego wskazującego dynamikę aktywności osób i instytucji w poszczególnych latach lub wybranych okresach. Oprócz pól składających się na opis bibliograficzny utworzono dodatkowe pola uzupełniające zawarte w nim informacje. Chodzi tu m.in. o pole „Forma wydawnicza spisu”. Wyróżniono trzy kategorie informatorów: zwarte samoistne wydawniczo (czyli samodzielne katalogi, bibliografie, inwentarze opublikowane w postaci książki), zwarte niesamoistne wydawniczo (czyli wykazy będące częścią większej całości, niekiedy dodatkiem do niej), w czasopismach (czyli wykazy opublikowane na łamach czasopism). Analiza tych trzech kategorii pozwoli na ich hierarchizację i określenie proporcji między nimi. Będzie też można wskazać czasopisma (ich zasięg, zakres, typ) zainteresowane publikacją wykazów starych druków.

Odrębne pola charakteryzują strukturę informatorów: ich układ (alfabetyczny, geograficzno-typograficzny, adnotowany, działowy, terytorialny, chronologiczny, systematyczny, wg oficyn, wg miast, itd.). Ważne miejsce zajmuje pole „Recenzje”, w którym znajdują się opisy bibliograficzne recenzji informatorów, oceniające ich wartość merytoryczną, sposób opracowania i inne cechy. Na podstawie tego pola można wnioskować o odzewie, jaki spowodowało opublikowanie informatora czy zestawienia.

W obręb drugiego bloku pól wchodzą te, które są pomocne przy charakterystyce zasobu starych druków ujętych w informatorze. Starano się utworzyć w miarę obszerny zestaw informacji, aby ująć wszystkie istotne cechy opisywanych kolekcji, m.in.: ich rozmiar, tematykę, rodzaj, formę, czas powstania dokumentów, przynależność terytorialno-narodową druków. Informacje te wyróżniono w następujących polach: „Liczba pozycji” określająca wielkość zbioru; „Rodzaj druków” objętych wykazem: inkunabuły, stare druki lub oba rodzaje; „Zasięg chronologiczny” katalogu lub bibliografii; „Forma (typ) dokumentu” w przypadku, gdy wykaz obejmował druki o określonej formie – nuty, mapy, kalendarze, gazety, czasopisma i inne; „Tematyka spisu” ujawniała się zazwyczaj w bibliografiach ujmujących jednorodne tematycznie druki z jednej lub wielu kolekcji np. medyczne, rolnicze, z zakresu prawa, muzyczne itd.

Punktem wyjścia dla oceny ewolucji oraz obecnego stanu wydawnictw bibliograficznych i katalogowych rejestrujących stare druki wydane w Polsce będzie więc baza danych wykorzystująca oprogramowanie Microsoft Access.

Chciałbym również przedstawić konkretne wyniki badań nad polskimi informatorami starych druków, do których doszedłem, wykorzystując metodę bibliometryczną. Tabela 1. zawiera wykaz instytucji sprawczych w porządku malejącym według liczby opracowanych przez nie informatorów. W zestawieniu tabelarycznym ukazano typowe, bo świadomie sporządzone, informatory opracowane przez poszczególne instytucje. W bazie zarejestrowano 41 instytucji, z których najaktywniejszą jest Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich z 11 informatorami. Następnych pięć instytucji ma na swoim koncie od 7 do 4 informatorów. Trzy placówki opracowały po trzy informatory, osiem po dwa, pozostałe w liczbie 24. jeden raz podjęły inicjatywę opracowania zestawienia starych druków.

Nie zawsze jednak podejmujące się opracowania informatora instytucje opierają się na zbiorach własnych. Świadczą o tym choćby inicjatywy Biblioteki Narodowej, która niejako z obowiązku jako książnica narodowa tworzy centralne wykazy zbiorów, albo Instytutu Badań Literackich. Ważna jest więc także kreatywność instytucji oraz wykwalifikowana kadra, przygotowana do pracy z inkunabułami i starymi drukami.

Analiza danych zawartych w tabeli uświadamia, w których miejscowościach zgromadzony jest największy potencjał zbiorów i kadr. Niezaprzeczalnie najwięcej wniósł Wrocław i Warszawa. Placówki z tych miast zajmują trzy pierwsze miejsca (1. i 2. Wrocław, 3. Warszawa), przy czym także piąta, siódma i ósma pozycja należy do Warszawy, a od trzech poprzednich oddziela ją tylko Kraków reprezentowany przez Bibliotekę Jagiellońską. Warto dodać, że także na dalszych miejscach tabeli znajdują się kolejne placówki z Wrocławia i Warszawy. Do miejscowości, z których wyszły inicjatywy sprawcze opracowania więcej niż trzech informatorów należą jeszcze Gdańsk, Katowice i Poznań z Kórnikiem.

Bezpośrednio po Bibliotece ZNiO oraz BN znajduje się BU we Wrocławiu z siedmioma zestawieniami i BJ oraz Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie z sześcioma. Tylko jeden spis mniej ma na swoim koncie IBL PAN. Aż 24 instytucje pełniły funkcje sprawcze jednorazowo, natomiast osiem instytucji dwukrotnie. Tylko dwie instytucje pełniły takie funkcje trzykrotnie (Biblioteka Publiczna m. St. Warszawy i Muzeum – Zamek w Łańcucie). Tylko cztery razy instytucją sprawczą okazała się być BG PAN. IBL PAN był instytucją sprawczą dla pięciu informatorów, w tym jedna pozycja powstała przy współpracy z BN. Okazuje się więc, że Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich jest tu niekwestionowanym liderem. Główny fundament literatury bibliograficzno-katalogowej znajduje się więc w Ossolineum oraz w pierwszych dziewięciu instytucjach (na Muzeum – Zamku w Łańcucie skończywszy) umieszczonych w tabeli 1.


Instytucja sprawcza Liczba informatorów
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 11
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu 5
Uniwersytet Wrocławski 2
Biblioteka Narodowa (jedno zestawienie we współpracy z IBL PAN)
Biblioteka Narodowa Zakład Zbiorów Kartograficznych
Biblioteka Narodowa Dział Zbiorów Specjalnych
3
2 w sumie 7
2
Biblioteka Jagiellońska 6
Instytut Badań Literackich PAN (w tym jedna pozycja we współpracy z BN) 5
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk 4
Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 3
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
Uniwersytet Warszawski
2
1
Muzeum – Zamek w Łańcucie 3
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 2
Centralna Biblioteka Rolnicza. Oddział w Puławach 2
Biblioteka Główna Śląskiego Uniwersytetu Medycznego Katowice 2
Biblioteka Śląska 2
Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 2
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Stanisława Staszica w Szczecinie 2
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii i Nauk Społecznych 2
Biblioteka Muzeum w Rzeszowie 2
Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku 1
Biblioteka Sejmowa 1
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Cypriana Norwida w Elblągu 1
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie 1
Biblioteka Kórnicka 1
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy 1
Biblioteka Główna Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie 1
Biblioteka Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu 1
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych 1
Muzeum w Chorzowie 1
Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu 1
Muzeum Narodowe. Oddział: Zbiory Czartoryskich 1
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka J. Piłsudskiego w Łodzi 1
Legnickie Towarzystwo Muzyczne 1
Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 1
Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie 1
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Archiwum Państwowe w Przemyślu 1
Naczelna Dyrekcja Bibliotek 1
Biuro Dokumentacji Zabytków Województwa Płockiego 1
Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu 1
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego 1
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie. Sekcja Świętego Jana Chrzciciela 1
Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie 1
Instytut Naukowy Płocki 1
Tabela 1. Rozkład instytucji sprawczych według liczby opracowanych informatorów


Instytucja sprawcza Liczba informatorów
Biblioteki Uniwersyteckie Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu 5 15 56
Biblioteka Jagiellońska 5
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 2
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 2
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego 1
PAN Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich[1] 11 16
Biblioteka Gdańska PAN 4
Biblioteka Kórnicka PAN 1
Publiczne Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 3 12
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Stanisława Staszica w Szczecinie 2
Biblioteka Śląska w Katowicach 2
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie 1
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Cypriana Norwida w Elblągu 1
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka J. Piłsudskiego w Łodzi 1
Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 1
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy 1
Biblioteka Narodowa Biblioteka Narodowa (jedna pozycja we współpracy z IBL) 3 7
Zakład Zbiorów Kartograficznych 2
Dział Zbiorów Specjalnych 2
Wyższych Szkół Medycznych Biblioteka Główna Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 2 3
Biblioteka Główna Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu 1
Biblioteka Główna Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie 1
Biblioteka Sejmowa 1
Centralna Biblioteka Rolnicza. Oddział w Puławach 1
Placówki naukowe Instytut Badań Literackich PAN (w tym jeden tytuł we współpracy z BN) 5 12
Uniwersytet Wrocławski 2
Uniwersytet Warszawski 1
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych 1
Instytut Naukowy Płocki 1
Naczelna Dyrekcja Bibliotek 1
Biuro Dokumentacji Zabytków Województwa Płockiego 1
Muzea i biblioteki muzealne Muzeum – Zamek w Łańcucie 3 9
Biblioteka Muzeum w Rzeszowie 2
Muzeum w Chorzowie 1
Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie 1
Muzeum Poczty i Telekomunikacji 1
Muzeum Narodowe. Oddział: Zbiory Czartoryskich 1
Towarzystwa Naukowe Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 2 7
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii i Nauk Społecznych 2
Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku 1
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Archiwum Państwowe w Przemyślu 1
Legnickie Towarzystwo Muzyczne 1
Wydziały Teologiczne i Seminaria Duchowne Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie. Sekcja Świętego Jana Chrzciciela 1 3
Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie 1
Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu 1
Razem: 87
Tabela 2. Rozkład informatorów rejestrujących stare druki według instytucji sprawczej z zakwalifikowaniem do poszczególnych klas instytucji

Jeżeli przeanalizujemy zebrane w tabeli 2. instytucje sprawcze, przekonamy się, że dominującą rolę pełnią biblioteki. Zarejestrowane przez bazę instytucje sprawcze to w większości placówki posiadające bogate kolekcje starych druków. Przede wszystkim należy się uznanie i podkreślenie aktywności bibliotek uniwersyteckich oraz samodzielnych bibliotek Polskiej Akademii Nauk.

Wśród bibliotek będących instytucjami sprawczymi znajdują się w większości książnice posiadające bogate zbiory starych druków o długiej tradycji gromadzenia dawnej książki. Wśród nich wyróżnić należy również biblioteki PAN-owskie, czy raczej przejęte przez Polską Akademię Nauk po zakończeniu II wojny.

Tradycyjne katalogi i płynąca z nich informacja wytyczyły kierunki, które kontynuują obecnie elektroniczne bazy danych. Tradycyjny system informacyjny wypierany jest przez nowe narzędzia elektroniczne, które zapewniają łatwy dostęp do informacji. Trudności sprawiają specjalistyczne i zaawansowane technologicznie metody budowy owych narzędzi. Problem stanowi również pewne dotychczasowe nieuporządkowanie baz związane z ciągłą ich rozbudową. Mimo wysokiej oceny stawianym projektom, wiele kwestii nie zostało jeszcze rozwiązanych, dlatego ciągle co najmniej w równym stopniu ważna jest tradycyjna informacja katalogowa, jak i globalna informacja internetowa o zbiorach. Obecne warunki oraz etap rozwoju, w jakim znajdują się prace nad rozbudową infrastruktury informacyjnej w odniesieniu do najstarszych kolekcji nie pozwalają jeszcze na definitywną rezygnację z prowadzenia katalogów tradycyjnych. Coraz większy nacisk kładzie się natomiast na digitalizację starej książki, co ograniczy udostępnianie oryginalnych edycji dzieł starych. Ciągle zwiększająca się liczba bibliotek wszystkich typów angażujących się w takie programy dowodzi, że mamy do czynienia z tworzeniem nowych narzędzi i nowych form fizycznego dostępu do najstarszych źródeł piśmienniczych.

Przypisy

[1] Większość informatorów starych druków została ogłoszona w czasie, gdy Biblioteka ZNiO funkcjonowała pod auspicją Polskiej Akademii Nauk.

 Początek strony



Stare druki i dostęp do nich w tradycyjnych i nowoczesnych systemach informacji w Polsce (1945–2000) – główne tezy dysertacji doktorskiej / Witold Król// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 10/2007 (91) grudzień/styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/91/a.php?krol. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187