EBIB Nr 5/2007 (86), Współpraca zagraniczna bibliotek. Artykuł Poprzedni artykuNastpny artyku  

 


Petr Žák
Biblioteka Narodowa

Sąsiedztwo warte współpracy
Cz. 2


W pierwszej części artykułu, opublikowanej w sierpniowym numerze Biuletynu EBIB[1], dokonaliśmy przeglądu źródeł dostępnych w Internecie pozwalających na zapoznanie się z organizacją, funkcjonowaniem i rozwojem bibliotek w Republice Czeskiej z uwzględnieniem ich międzynarodowej współpracy. Drugą część artykułu poświęcamy wybranym dokumentom, przyjętym przez państwo czeskie oraz programom i projektom, które spowodowały dynamiczny rozwój czeskich bibliotek w ostatnich latach. Przyjrzymy się również mechanizmom współpracy naszych południowych sąsiadów, które, zdaniem autora, są warte upowszechnienia.

O rozwoju bibliotek, o skuteczności i efektywności ich działania decydują przede wszystkim: szeroka, aktualizowana wizja rozwoju (strategia i wynikające z niej programy działania), stosowanie nowoczesnych technologii, reagowanie na zmieniającą się rzeczywistość i stopień zorganizowania środowiska bibliotekarskiego (sposoby komunikowania się, mechanizmy współpracy), wreszcie sposoby finansowania i wysokość pozyskiwanych środków.

Pomijając pierwsze lata "transformacji" po roku 1989[2] oraz patrząc na kształtowanie się czeskiego bibliotekarstwa z perspektywy ostatniego dziesięciolecia, możemy zaryzykować stwierdzenie, iż pierwsze dwa warunki zostały spełnione w pełni, a nawet ten trzeci, choć niektórzy czescy koledzy czasami narzekali na niechęć do współpracy czy obojętność kierownictwa kilku dużych bibliotek względem szerszych inicjatyw podejmowanych przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy i Pracowników Informacji Republiki Czeskiej. Nieco gorzej wygląda sprawa zapewnienia środków finansowych, ale do tego wątku wrócimy w podsumowaniu.

Zanim przedstawimy niektóre programy i projekty, przypomnijmy najważniejsze czeskie dokumenty przyjęte w ostatnich latach, które określają główne kierunki rozwoju, szeroki kontekst i zasady funkcjonowania bibliotek:

Strategia skuteczniejszego wspierania kultury przez państwo, przyjęta rozporządzeniem rządu Republiki Czeskiej z 28 kwietnia 1999 r. W dokumencie tym znalazły się m.in. zapisy dotyczące współpracy bibliotek (art. 61), wspierania ich automatyzacji i integracji z szerszą infrastrukturą informacyjną (art. 63) oraz ochrony narodowego dziedzictwa kultury (art. 46 i 57).

Ustawa o wolnym dostępie do informacji z dnia 11 maja 1999 r., zawierająca m. in. zadania bibliotek w zapewnieniu dostępu do informacji w sferze administracji publicznej.

Ustawa o bibliotekach oraz warunkach prowadzenia publicznych usług bibliotecznych i informacyjnych z dnia 29 maja 2001 r., będąca trzecią ustawą biblioteczną w historii państwa czeskiego (poprzednie pochodziły z 1919 i 1959 r.). Najnowsza ustawa reguluje sprawy publicznych (ogólnodostępnych) usług bibliotecznych i informacyjnych, przy czym mówi się również o umożliwieniu dostępu do informacji w Internecie (art. 4). Ustawa skupia się na tych bibliotekach, które takie publiczne usługi świadczą i nie narzuca już koncepcji ogólnokrajowego systemu bibliotecznego. Nie wyklucza też przy tym uczestnictwa w systemie bibliotecznym różnego typu bibliotek, ale określa podstawowe warunki tego uczestnictwa oraz korzyści z niego płynące. Jedną z nich jest prawo ubiegania się o celowe dotacje państwowe (art. 15 ust. 1) w ramach uczestnictwa w różnych projektach. Podczas ustalania priorytetowych obszarów udzielania dotacji Ministerstwo Kultury zwraca się o opinię do Głównej Rady Bibliotecznej (art. 15 ust. 2). Ustawa o bibliotekach powiązana jest z innymi przepisami prawa, obejmującymi zasady przyznawania dotacji oraz standardy obowiązujące przy świadczeniu publicznych usług bibliotecznych.

Polityka informacyjna Państwa: droga do społeczeństwa informacyjnego (PIP) - obszerny dokument programowy, przyjęty przez rząd w 2000 r. W PIP państwo wspiera wprowadzanie nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w celu udostępniania informacji publicznych. Biblioteki zostały tu potraktowane jako podstawa publicznych usług informacyjnych (Rozdz. II. pkt 9.2). W załączonym harmonogramie działań przewiduje się m.in. podłączenie każdej biblioteki, świadczącej takie publiczne usługi, do Internetu. W rozdz. II. pkt 9.3, dotyczącym narodowego systemu bibliotecznego, podkreśla się znaczenie współpracy międzybibliotecznej, wspartej nowoczesnymi technologiami, pracą w sieci i korzystaniem z elektronicznych źródeł informacji oraz przekraczającej granice jednego państwa. W nawiązaniu do PIP powstała również Koncepcja PIP w kształceniu, uchwalona przez rząd w 2000 r. i potem kilkakrotnie aktualizowana.

Polityka informacyjna i komunikacyjna Państwa. e-Czechy 2006, przyjęta uchwałą rządu z 24 marca 2004 r. Czeski rząd kierując się chęcią maksymalnego wykorzystania olbrzymiego potencjału nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz uwzględniając bliskie wejście Czech do Unii Europejskiej, zdecydował się ponownie określić główne cele państwa w sferze społeczeństwa informacyjnego i w sferze telekomunikacji[3] oraz sformułować nową strategię rozwoju do roku 2006, która połączyłaby te sfery w jedną koncepcyjną całość.

Strategia bibliotek w Republice Czeskiej 1999-2003, przygotowana przez Główną Radę Biblioteczną i przyjęta po szerokiej dyskusji w środowisku bibliotekarskim jako materiał koncepcyjny Ministerstwa Kultury. Wcześniej dokonano analizy stanu czeskich bibliotek, m.in. zbadano sytuację w zakresie automatyzacji i warunków przestrzennych. Korzystano też z danych dotyczących bibliotekarstwa w latach 1997-1998 przygotowanych dla sejmowej Komisji Edukacji, Młodzieży i Kultury Fizycznej. W tym samym czasie czeskie organy rządowe opracowały projekty państwowej polityki kulturalnej i informacyjnej. Wykorzystano przy tym materiały służące przygotowaniu Strategii oraz zasadnicze tezy tego dokumentu. W ten sposób Strategię powiązano z polityką kulturalną i informacyjną państwa. Pierwsze trzy rozdziały odwołują się do podstawowych politycznych i prawnych dokumentów dotyczących bibliotek i ich roli społecznej, zatwierdzonych przez Unię Europejską, IFLA oraz Parlament i rząd czeski. Określono w nich m.in. rolę bibliotek w społeczeństwie informacyjnym oraz zadania bibliotek w Czechach: powinny umożliwić wszystkim obywatelom dostęp do publikacji i źródeł informacji w różnej postaci. Temu celowi ma służyć wewnętrznie zintegrowany, ogólnokrajowy system bibliotek i ośrodków informacji, sprzyjający wzajemnym powiązaniom i współpracy bibliotek i ośrodków informacyjnych, niezależnie od ich przynależności resortowej, a także włączeniu Czech do współpracy międzynarodowej. Kolejne 23 rozdziały Strategii dotyczą poszczególnych aspektów bibliotekarstwa - począwszy od prawa bibliotecznego (ustawy o bibliotekach, o wolnym dostępie do informacji, o egzemplarzu obowiązkowym oraz dotyczących prawa autorskiego) i innych regulacji prawnych (dotyczących taryf celnych i pocztowych, ulg podatkowych itp.), a kończąc na budownictwie bibliotecznym i szkoleniu zawodowym bibliotekarzy. Tekst główny uzupełniono obszernym załącznikiem, który zatytułowano Stan, punkty wyjścia oraz bariery rozwoju bibliotek. Pierwsze dwa rozdziały poświęcono czynnikom zewnętrznym oraz wewnętrznym warunkującym rozwój bibliotek czeskich. Do pierwszych zaliczono prawo biblioteczne i prawa pokrewne, zasady finansowania i zarządzania bibliotekami, politykę państwa w zakresie nauki, szkolnictwa i edukacji, organizację administracji rządowej i samorządów, funkcje regionalne bibliotek publicznych, ruch i rynek wydawniczy, rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz zmiany demograficzne. Czynników drugiego typu uwzględniono więcej - dotyczą one pracy bibliotek, m.in. dostępu do Internetu, programów digitalizacji zasobów, współpracy krajowej i międzynarodowej, barier psychologicznych utrudniających komputeryzację. Końcowy rozdział załącznika omawia problemy wykorzystania technologii informacyjnej w bibliotekach oraz zmian ich roli i zakresu działalności.

Koncepcja rozwoju bibliotek w Republice Czeskiej na lata 2004-2010 nawiązująca do wyżej wymienionej Strategii. Koncepcja została przyjęta przez rząd 7 lipca 2004 r. Czeskie biblioteki uzyskały w ten sposób pierwszy raz w swojej historii rozwojowy dokument o strategicznym znaczeniu, uchwalony przez najwyższy organ wykonawczy - rząd. Dokument ten, podobnie jak pierwsza Strategia, podejmuje główne problemy czeskiego bibliotekarstwa, proponuje sposoby ich rozwiązania i określa odpowiedzialność za realizację najważniejszych zadań. We wstępnej części materiału przedstawiono stan czeskiego bibliotekarstwa, bibliotek i instytucji informacyjnych. Potem podsumowano oraz oceniono ogłaszane i finansowane przez państwo programy i projekty, wspierające rozwój publicznych usług bibliotecznych i informacyjnych. W części koncepcyjnej określono kierunki rozwoju bibliotekarstwa na najbliższe pięciolecie a następnie przedstawiono prawie trzy dziesiątki celów cząstkowych i etapów działania, mające zapewnić realizację tych kierunków. Dokument określa więc główne zadania stojące przed bibliotekami czeskimi, ustala przybliżone terminy ich realizacji, zasięg terytorialny oraz wskazuje na instytucje odpowiedzialne za ich wykonanie lub mające współpracować z bibliotekami. Co więcej, dokonano w nim oszacowania wysokości potrzebnych środków finansowych. Koncepcja uwzględnia podstawowe cele zawarte w programach Unii Europejskiej i UNESCO, zwłaszcza w obszarach równego dostępu do informacji oraz przechowywania, ochrony i udostępniania dziedzictwa kulturowego. Powinna się stać w pierwszym rzędzie impulsem do opracowania koncepcji na poziomie regionów, specjalistycznych sieci, a nawet poszczególnych bibliotek. Powstała już Koncepcja rozwoju sieci bibliotek medycznych na lata 2005-2010, co stanowi dobry przykład i nadzieję na przyszłość. Życzmy czeskim kolegom, aby raporty o realizacji Koncepcji rozwoju bibliotek, które Ministerstwo Kultury powinno przedstawić rządowi w marcu 2007 i 2009 r., były równie optymistyczne.

Koncepcja stałego przechowywania zbiorów tradycyjnych i elektronicznych dokumentów w bibliotekach Republiki Czeskiej do roku 2010 powstała w wyniku realizacji jednego z zadań sformułowanych w Koncepcji rozwoju bibliotek w Republice Czeskiej na lata 2004-2010. Koncepcja przyjmuje międzynarodowe założenia rozwojowe określone w inicjatywie Komisji Europejskiej nazwanej i2010: Elektroniczne biblioteki, apelującej do rządów krajów członkowskich o przyspieszenie digitalizacji zbiorów oraz zapewnienie długookresowego przechowywania oraz szerszego udostępniania zdigitalizowanych informacji. W ramach Koncepcji stałego przechowania zbiorów [...] podzielono dokumenty na cztery grupy: tradycyjne, digitalizowane dokumenty historyczne, digitalizowane dokumenty nowsze oraz dokumenty publikowane w wersji elektronicznej. Ten podział odzwierciedla specyfikę poszczególnych grup dokumentów, które należy w przyszłości integrować do jednego, przyjaznego dla użytkownika środowiska, które będzie miało większy zasięg i asortyment usług od tych, jakie proponują dzisiejsze biblioteki, portale, wyszukiwarki etc. W tym procesie trzeba będzie uwzględniać cechy tych grup, podobnie jak specyficzne potrzeby ich wyspecjalizowanych użytkowników. W Koncepcji starano się przede wszystkim sformułować prawne, organizacyjne oraz techniczne warunki dla gromadzenia, archiwizowania oraz udostępniania publikowanych elektronicznych i zdigitalizowanych dokumentów w najbliższych latach. Podkreślono, że zasadniczą sprawą jest zapewnienie środków (m.in. 214 mln koron na pięć lat). To mocne zaakcentowanie materialnych aspektów zamierzonych działań wynika z nienajlepszych doświadczeń czeskich bibliotekarzy uczestniczących w długotrwałych programach i projektach.

***

Wcześniej sygnalizowane dokumenty stanowiły, a niektóre z nich nadal stanowią, punkt wyjścia dla różnych programów i projektów. Szczególnie istotnym dokumentem dla takich poczynań okazał się PIP i jego nowsza, poszerzona wersja pt. Polityka informacyjna i komunikacyjna Państwa. e-Czechy 2006. Na podstawie PIP powstał cały zespół programów wspierających wykorzystanie informacyjnych i komunikacyjnych technologii w różnych dziedzinach funkcjonowania społeczeństwa. Jednym z tych, które uzyskały priorytet, był VISK (Publiczne Usługi Informacyjne Bibliotek) przede wszystkim dlatego, że wspierał dostęp społeczeństwa do Internetu i wprowadzanie nowoczesnych technologii w sferze publicznej. Za pośrednictwem VISK realizowane są również cele i zadania formułowane w innych, sygnalizowanych wcześniej dokumentach, zwłaszcza w Koncepcji rozwoju bibliotek.

Na cały pakiet programowy VISK, realizowany pod patronatem Ministerstwa Kultury, rozpoczęty w 2000 r. złożyło się ogółem dziewięć programów cząstkowych (później dziesięć, wskutek podziału VISK8 na dwa podprogramy):

VISK1 - Centrum Koordynacyjne Programu (utworzone w NK ČR),
VISK2 - Pozaszkolne kształcenie bibliotekarzy,
VISK3 - Centra informacji bibliotek publicznych - ICEKNI,
VISK4 - Elektroniczna biblioteka i archiwum dla informacyjnych usług bibliotek,
VISK5 - Narodowy program retrokonwersji katalogów bibliotek w Republice Czeskiej - RETROKON,
VISK6 - Narodowy program elektronicznego udostępniania cennych dokumentów - Memoriae Mundi Series Bohemica (Manuscriptorium),
VISK7 - Narodowy program mikrofilmowania i elektronicznego udostępniania dokumentów zagrożonych degradacją kwaśnego papieru - Kramerius,
VISK8/A - Źródła informacji (zapewnianie baz danych drogą wspólnych licencji),
VISK8/B - Źródła informacji (zapewnianie kompleksowego i przyjaznego dostępu, jak też propagowanie źródeł informacji za pośrednictwem Jednolitego   Portalu Informacyjnego - JIB),
VISK9 - CASLIN - Rozwój centralnego katalogu CASLIN oraz zbioru narodowych kartotek autorytatywnych.

Zainteresowanych bliżej celami, przyznawaniem dotacji, organizacją oraz realizacją poszczególnych programów VISK odsyłamy do strony http://visk.nkp.cz/VISK2.htm. Przypomnijmy jedynie, że wiele projektów czy przedsięwzięć objętych pakietem programowym VISK (np. retrokonwersja, CASLIN) podjęto w Czechach już wcześniej, a sam VISK jest kontynuacją programu RISK, który został zapoczątkowany już w 1996 r. Trzeba też podkreślić, że za prowadzenie szeregu programów VISK (całych lub poszczególnych projektów) odpowiada Národní Knihovna ČR, w tym za VISK1 koordynujący, organizujący i wspierający poczynania w ramach całego VISK (konsultacje, poradnictwo, organizacja pracy podkomisji itd.) oraz za VISK5, 6 i 7, które są na bardzo wysokim poziomie i obecnie stanowią wizytówkę czeskiego bibliotekarstwa w świecie.

Kolejnym bardzo ważnym programem, znakomicie nawiązującym do VISK, jest Projekt internetyzacji bibliotek (PIK). Został on przyjęty przez czeski rząd i przyporządkowany Ministerstwu Informatyki. Głównym celem Projektu było przyłączenie wszystkich bibliotek do końca 2006 r. do Internetu (naturalnie tych figurujących - w myśl zapisów ustawy bibliotecznej - w rejestrze bibliotek uczestniczących w krajowym publicznym systemie bibliotecznym). Do końca 2004 r. programem objęto 730 placówek, przy czym pierwszy etap odbywał się w ramach VISK3, podlegającego Ministerstwu Kultury. Od początku 2005 r. program jest realizowany za pośrednictwem Ministerstwa Informatyki, zwiększa się też szybkość transmisji i stopień agregacji danych. W 2006 r. w projekcie uczestniczyła ponad połowa z 6087 zarejestrowanych bibliotek; obecnie przewiduje się kolejny etap przyjmowania zgłoszeń. Ministerstwo Informatyki pokrywa bibliotekom koszty podłączenia do Internetu przez trzy lata. Zakłada się, że projekt zostanie zrealizowany po zakończeniu ostatniego, trzyletniego cyklu finansowania, a więc w 2009 r. Formularze i warunki uczestnictwa bibliotek w projekcie, instrukcje konfiguracji komputera i oprogramowania dla podłączanych bibliotek, prezentacje PIK oraz podstawowe dokumenty z nim związane można obejrzeć m.in. na stronach http://www.micr.cz/scripts/detail.php?id=3076.

Program z grupy Badania i wdrażania wyników (R&D), finansowany z kolei przez Ministerstwo Kultury i nazwany Zapewnienie dostępu do zbiorów bibliotecznych i ich ochrona poprzez digitalizację w połączeniu z tworzeniem społeczeństwa informacyjnego, dotyczący na ogół dużych bibliotek podejmujących się retrokonwersji katalogów, digitalizacji oraz ochrony zbiorów, rozpoczął się w 1997 r.

Kolejnym programem typu R&D planowanym przez Ministerstwo Kultury na lata 2006-2011 jest Udostępnianie i ochrona źródeł kultury, sztuki i nauki realizowany w dwu podprogramach: Zintegrowane, interaktywne udostępnianie dziedzictwa kulturowego oraz Pogłębienie metod ochrony dziedzictwa kulturowego, przechowywanego w różnego rodzaju dokumentach. Tu również jest miejsce dla bibliotek.

Zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania czeskich bibliotek i zaspokajania informacyjnych potrzeb ich użytkowników miał program prowadzony pod auspicjami Ministerstwa Szkolnictwa, Młodzieży i Kultury Fizycznej - Źródła informacji dla badań i wdrażania wyników, który obejmował przede wszystkim wspólne zakupy licencji na elektroniczne źródła informacji (zagraniczne bazy danych) w latach 2000-2004. Ten kosztowny przy wdrażaniu, ale mający w przyszłości przynieść oszczędności program zainicjował nowy typ współpracy bibliotecznej opartej na konsorcjach. Program jest realizowany w latach 2004-2008 pod nazwą Informacyjna infrastruktura badań.

Biblioteki uczelniane mogą też korzystać z Programu rozwoju szkół wyższych, zaś biblioteki medyczne z programu Publiczne usługi informacyjne w służbie zdrowia.

Z myślą o bibliotekach publicznych w roku 1999 rozpoczęto dwa mniejsze programy Ministerstwa Kultury - program Biblioteka 21. wieku ukierunkowany na działalność oświatową i edukacyjną oraz program Czeska Biblioteka, wspierający zakupy publikacji czeskiej twórczości literackiej do zbiorów bibliotecznych. Z kolei pierwszym programem wynikającym z nowej ustawy o bibliotekach i wspomagającym właśnie biblioteki publiczne jest Program zapewnienia regionalnych funkcji bibliotek przyjęty przez rząd w lutym 2002 r. Ma on istotne znaczenie dla tworzenia nowych regionalnych systemów bibliotecznych, dla współpracy bibliotek w układzie terytorialnym, a także ma na celu pomoc bibliotekom w małych miejscowościach.

Nie sposób wymienić wszystkich programów związanych z bibliotekami, a tym bardziej poszczególnych projektów prowadzonych do tej pory. Wystarczy powiedzieć, że pierwsze programy wspierające czeskie bibliotekarstwo, funkcjonujące w nowych warunkach, uruchamiano w drugiej połowie lat 90. Liczba zgłaszanych projektów wzrastała wraz z liczbą zatwierdzanych koncepcji i ogłaszanych programów. Tylko w zakresie programów VISK zgłoszono w 2006 r. około 400 projektów! Poza tym niektóre tematy, jak np. digitalizacja zbiorów oraz tworzenie i udostępnianie bibliotek elektronicznych, są podejmowane w różnych programach - VISK(4, 6 i 7) oraz programach R&D, nie mówiąc o programach międzynarodowych, jak np. ENRICH, co utrudnia orientację tym, którzy interesują się konkretnym zagadnieniem. Zamiast silić się na kompleksowe przedstawienie oraz uporządkowanie programów różnego rodzaju i rangi,, warto powiedzieć więcej na temat wybranych przedsięwzięć, które stawiają czeskie bibliotekarstwo na europejskim, jeśli nie światowym poziomie. Mam tu na myśli ambitne inicjatywy czeskich bibliotekarzy, podejmowane na polu:

  • retrokonwersji katalogów bibliotecznych z zastosowaniem oryginalnego narzędzia RETROKON, pozwalającego również racjonalnie sterować całym procesem na poziomie pojedynczych bibliotek, jak i całym projektem ogólnokrajowym;digitalizacji dokumentów i tworzenia bibliotek cyfrowych (zwłaszcza znany już w świecie system Manusriptorium, którego tylko część stanowi biblioteka cyfrowa);
  • archiwizowania i udostępnia krajowych źródeł elektronicznych (internetowych) - WebArchiv.

***

Sukcesy osiągane przez czeskich bibliotekarzy w różnych programach i projektach, mają swoje źródło w zespołowym wysiłku i umiejętnej strategii, które pozwoliły te duże i kosztowne przedsięwzięcia przeforsować oraz uruchomić. Poczynania te bardzo dobrze pokazuje Vít Richter w swoim artykule nt. współpracy bibliotecznej[4], którego fragment, nazwany Jak przeforsować dotacyjny program dla bibliotek, przytaczam poniżej prawie w całości:
Autor zauważa, że ludzie dążą do współpracy przede wszystkim z powodów pragmatycznych, oczekując konkretnych korzyści. Biblioteki i ich pracownicy nie stanowią wyjątku. Tworzenie programów dotowanych przez państwo pozwala uzyskać nagrodę za wspólny wysiłek. Bezpośrednia dotacja stanowi wartość dodaną, którą może osiągnąć każdy, kto się podejmie owocnej współpracy. Utworzenie i przeforsowanie dotacyjnego programu stanowi wynik długookresowego, złożonego i systematycznego wysiłku szeregu instytucji i konkretnych pracowników. Bez współpracy wszystkich zainteresowanych już na tym wstępnym etapie nie da się osiągnąć sukcesu. Następnie V. Richter opisuje w dziesięciu punktach, jak dzięki inicjatywie SKIP (Stowarzyszenia Bibliotekarzy i Pracowników Informacji), szerokiej współpracy bibliotek i bibliotekarzy oraz włączeniu się ze swoim potencjałem w odpowiedniej chwili Národní Knihovny ČR (BN RCz) powstał program (a raczej cały pakiet programów) VISK:

  1. Nowopowstały czeski rząd rozpoczyna w 1998 r. prace nad przygotowaniem dokumentu Polityka informacyjna Państwa, w którym mają być m.in. zapisy wspierające dostęp społeczeństwa do Internetu. SKIP angażuje się w opiniowanie pierwotnej wersji dokumentu, prowadzi negocjacje z Przewodniczącym Urzędu ds. Publicznych Systemów Informacyjnych i doprowadza do zamieszczenia w tym dokumencie rządowym sformułowań o zadaniach bibliotek w społeczeństwie informacyjnym.

  2. W kwietniu 1999 r. rząd przyjmuje PIP, potem rozpoczynają się przygotowania do Planu Wykonawczego PIP, w którym są formułowane konkretne programy dotacyjne, zamierzone na realizację wytyczonych celów. SKIP w tym czasie przygotowuje nowy program dla bibliotek (VISK) przy współpracy z szeregiem specjalistów, w tym przedstawicieli firm prywatnych. Do gry wstępuje NK ČR (BN RCz), która koncypuje specjalne części programu.

  3. SKIP wskazuje i doprowadza do zamieszczenia w Ustawie o wolnym dostępie do informacji z 1999 r. zadań bibliotek w zapewnieniu dostępu do informacji w obszarze administracji publicznej. SKIP inicjuje i organizuje systematyczną współpracę z posłami i senatorami.

  4. Propozycja (projekt) programu zostaje z początkiem 2000 r. przekazana Ministerstwu Kultury, które zaczyna się również angażować w PIP. Z kolei Ministerstwo Szkolnictwa, Młodzieży i Kultury Fizycznej przygotowuje dokument rządowy Koncepcja PIP w Kształceniu. W zespole roboczym znajdują się również przedstawiciele bibliotek. Propozycja programu VISK spotyka się z akceptacją i staje się częścią przygotowanej Koncepcji.

  5. SKIP organizuje ogólnokrajowe akcje propagacyjne (Marzec - miesiąc Internetu, Tydzień bibliotek), które wspierają działalność bibliotek i jednocześnie informują społeczeństwo o roli bibliotek w społeczeństwie informacyjnym. Biblioteki są pokazywane jako spolegliwe miejsca publicznego dostępu do Internetu. Przedstawiciel SKIP staje się członkiem Czeskiego Forum na Rzecz Społeczeństwa Informacyjnego, które jest powiązane z Radą Rządu ds. PIP. Biblioteki biorą udział w konferencji Internet w administracji rządowej i samorządach, która ma znaczenie strategiczne.

  6. Rząd przyjmuje w 2000 r. Koncepcję PIP w Kształceniu. Program VISK staje się jednym z priorytetów realizacji PIP i z budżetu na rok 2000 przeznacza się dodatkowych 30 mln koron. W NK ČR rozpoczyna działalność Centrum Koordynacyjne Programu VISK, które przygotowuje dla Ministerstwa Kultury niezbędne warunki do wdrożenia programu i propaguje pierwsze wyniki jego realizacji.

  7. Rozwija się współpraca z Urzędem ds. Publicznych Systemów Informacyjnych oraz ministrem odpowiedzialnym za realizację PIP. Rząd przyznaje programowi VISK sumę 120 mln koron na rok 2001. Realizacja programu rusza pełną parą.

  8. Ministerstwo Kultury nie uwzględnia programu VISK w projekcie budżetu na 2002 r. SKIP organizuje wśród posłów lobby, dążące do zmiany projektu budżetu państwa. O problemie są informowani wszyscy posłowie, w środkach masowego przekazu prowadzona jest kampania nt. negatywnych skutków zatrzymania programu VISK. Przebiegają rozmowy z najważniejszymi posłami oraz przedstawicielami poszczególnych stronnictw. W tym procesie uczestniczą setki bibliotekarzy z całej Republiki.

  9. 1.W grudniu 2001 r. sejm uchwala budżet państwa, w którym przewidziano 50 mln koron na VISK, dzięki czemu program jest kontynuowany.

  10. Przy współpracy Ministerstwa Kultury prowadzone są przygotowania do dalszej realizacji programu VISK lub jego ewentualnej transformacji do nowego, przewidywanego programu wspierającego wykorzystanie nowoczesnych informacyjnych i komunikacyjnych technologii w sferze kultury. Powołany zostaje nowy rząd, który przyjmuje nowy program działania. Należy więc szybko szukać kontaktów i nowych (lub inaczej sformułowanych) tematów, przyjrzeć się innym priorytetom itd.

Czescy bibliotekarze podejmują w związku z tym kolejne wspólne starania i wysiłki odpowiednio do nowej sytuacji, wzbogacanej o możliwości uczestnictwa w programach i projektach unijnych oraz o korzystanie z funduszy z nimi związanych. I "ciągną ten wózek" dalej z mniejszym lub większym powodzeniem.

***

W podsumowaniu spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego udało się czeskim kolegom uruchomić i realizować takie przedsięwzięcia, które rozwijają bibliotekarstwo w całym kraju i jednocześnie wzmacniają współpracę bibliotek:

  • Po pierwsze, dokumenty i programy strategiczne, dotyczące całego bibliotekarstwa, powiązano z poszczególnymi programami i projektami operacyjnymi; wizja - program - projekt układają się w logiczną całość, umiejętnie osadzoną w szerszym kontekście (społeczeństwa informacyjnego, ochrony kultury i dziedzictwa narodowego itd.), co pozwala lepiej, bardziej przekonująco przedstawiać sprawy decydentom i uzyskać ich poparcie.

  • Po drugie, wprowadzano wspólne standardy działania oraz nowe, zróżnicowane sposoby finansowania i inne mechanizmy sprzyjające współpracy międzybibliotecznej, a nawet ją "wymuszające".

  • Po trzecie, nawiązano korzystną współpracę z firmami komercyjnymi, szczególnie w zakresie digitalizacji (Albertina Icome) oraz retrokonwersji katalogów (COMDAT), włącznie z tworzeniem know-how.

  • Po czwarte, zadziałało nie zawsze doceniane sprzężenie zwrotne między stosowaniem nowoczesnych technologii a rozwijaniem aktywności i współpracy (przede wszystkim wykorzystano nowe, szybsze i skuteczniejsze sposoby porozumiewania się oraz wymiany informacji).

  • Po piąte, odrzucono, co prawda, koncepcję "jednolitego ogólnokrajowego systemu biblioteczno-informacyjnego" oraz centralnego zarządzania, ale jednocześnie nie zlikwidowano ośrodka wspierającego biblioteki i funkcjonującego przy Národní Knihovnie ČR. Przekształcono go w Knihovnický Institut (Instytutu Bibliotekarstwa), który pełni z ramienia Ministerstwa Kultury ogólnokrajowe funkcje koordynacyjne oraz inne informujące oraz wspierające biblioteki, zwłaszcza te publiczne[5]. Inne agendy NK ČR też się włączają do wspólnych dużych przedsięwzięć bibliotecznych, nierzadko też je prowadzą i koordynują. Rosnące doświadczenie i wyniki uzyskane w zakresie dużych programów i projektów stanowiły zapewne przesłankę ku temu, aby w ramach projektu TEL-ME-MOR (Workpackage 1) powierzyć NK ČR opracowanie studium porównawczego nt. badań naukowych i potrzeb rozwojowych bibliotek narodowych 10 nowych krajów członkowskich UE[6].

  • Po szóste, czeskie środowisko bibliotekarskie wykreowało swoich liderów i specjalistów, którzy cieszą się dużym uznaniem i autorytetem zarówno w kraju, jak i za granicą. Mam tu na myśli takie postaci jak np. Adolf Knoll[7], Bohdana Stoklasová[8] czy wspomniany już Vít Richter. Tak się składa, że pracują w NK ČR, gdzie kierują projektami kluczowymi dla rozwoju czeskich bibliotek oraz ochrony i udostępniania ich zasobów.

Nie oznacza to, że nie ma problemów. Chyba największym z nich jest zapewnienie ciągłości finansowania projektów i to w stopniu pozwalającym utrzymać równe tempo ich realizacji. Uruchomieniu pozytywnej energii, pomysłowości i wiedzy menedżerów oraz specjalistów realizujących z trudem wywalczone projekty z początku towarzyszyło wsparcie finansowe (zwłaszcza z grantów wspierających naukę i wdrażanie). Później niedostatek środków lub ich zmienna wysokość, a także duża różnorodność źródeł finansowania potrafiły hamować lub narzucać nierówne tempo nawet sztandarowym przedsięwzięciom dotyczącym digitalizacji czy retrokonwersji. Świadczą o tym sprawozdania roczne z realizacji poszczególnych projektów dostępne w Internecie, jak też inne ważne dokumenty - np. pierwsza, analityczna część Koncepcji stałego przechowywania zbiorów tradycyjnych i elektronicznych dokumentów w bibliotekach RCz do roku 2010 wskazująca na poważne braki finansowe i stagnację[9]. Pod względem "regularnego zasilania" wydaje się, że mniej się w Czechach zmieniło, niż by to wynikało z przygotowania dobrych projektów oraz wprowadzania nowoczesnych sposobów finansowania rozwoju bibliotek (granty i dotacje). Biblioteki wciąż marzą - i nie ma co się dziwić - o włączaniu bezpośrednio do ich budżetów sum potrzebnych na projekty, o których z góry wiadomo, że muszą być realizowane przez kilka lub kilkanaście lat, np. programy retrokonwersji i digitalizacji. Wolałyby również unikać sytuacji, gdy muszą uzupełniać środki z celowych dotacji i grantów na pokrycie kosztów bieżącej działalności podstawowej. Zasady finansowania programów bibliotecznych w Czechach ujęto w Załączniku nr 1. Nowe możliwości stwarzają środki unijne, ale ten wątek nie mieści się już w ramach niniejszego artykułu.

W każdym razie niedobory finansowe i związana z nimi niepewność, co do terminowej realizacji kolejnych etapów projektów, zmuszała i nadal zmusza czeskich bibliotekarzy do elastycznych - i co ważne - wspólnych poszukiwań nowych, różnorakich źródeł finansowych. To, że pozyskanie ich zarówno w kraju, jak i za granicą wiąże się z uczestnictwem we wspólnych programach i projektach, a co za tym idzie, z rozwijaniem współpracy przekraczającej różne granice, również te geograficzne, nie powinno dziś już nikogo dziwić. Bieżąca wymiana informacji i doświadczeń nt. zdobywania oraz umiejętnego wykorzystania środków na realizację projektów bibliotecznych stanowi jedną z istotnych płaszczyzn współpracy, która wyprzedza podejmowanie wspólnych przedsięwzięć w naszym środkowoeuropejskim regionie.

Zał. nr 1
Informacja uzupełniająca nt. finansowania programów i projektów wspierających biblioteki w Czechach

Programy i wywodzące się z nich projekty są na ogół finansowane z grantów oraz wywodzących się z nich dotacji celowych (w gruncie rzeczy wygląda to tak, że ogłaszany jest np. przez Ministerstwo Kultury grant, do którego biblioteki zgłaszają swoje projekty, na które potem otrzymują celowe dotacje). Podstawowym warunkiem ubiegania się o takie wsparcie jest w myśl Ustawy o bibliotekach z 2001 r. uczestnictwo w krajowym systemie bibliotecznym i płynące z niego korzyści i obowiązki (jedną z korzyści jest właśnie prawo ubiegania się o celowe dotacje - art. 15 ust. 1). Formalne usytuowanie danej biblioteki (tj. według jej organizatora) nie oznacza, że nie może ona brać udziału w programie ogłoszonym przez inny resort czy podmiot. Biblioteki muszą corocznie składać wnioski o dotacje (granty) w interesujących je obszarach działalności (rozwoju) i w ten sposób brać udział w przetargach.

Zasady przyznawania takich dotacji wspierających biblioteki są regulowane prawnie uchwałą rządu z dnia 29 maja 2002 r. nr 288/2002, nawiązującą do art. 25 ust. 3 ustawy o bibliotekach. W art. 7-15 ww. uchwały rządowej ustalono obszary objęte dotacjami (np. w art. 9, dotyczącym przekształcania źródeł informacji do postaci elektronicznej oraz ich udostępniania, w ppkt. d) i e) wymieniono udostępnianie katalogów dużych bibliotek lub tych o zasadniczym znaczeniu w postaci elektronicznej, a także wspólne katalogowanie oraz tworzenie i wykorzystywanie kartotek wzorcowych w ramach katalogu centralnego). Biblioteka może uzyskać dotację do wysokości 70% kosztów projektu (poza realizacją funkcji regionalnych, gdzie obowiązują inne zasady przydzielania środków), naturalnie pod pewnymi warunkami określonymi w tej uchwale. Z przyznanych dotacji można uiszczać zarówno wydatki kapitałowe (inwestycyjne), jak i bieżące łącznie z wynagrodzeniami (wysokość dotacji płacowych regulują odrębne przepisy), o ile są związane z realizacją danego projektu lub wykonywaniem funkcji regionalnych. Przepisy powyższej uchwały rządowej nr 288/2002 nie dotyczą przyznawania dotacji (grantów) na realizację projektów badań i wdrożeń (R&D) oraz na budowę lub rekonstrukcję bibliotek. Te bowiem obszary są regulowane innymi przepisami nawiązującymi do ustawy nr 130/2002 o wspieraniu badań i wdrożeń ze środków publicznych oraz ustawy nr 218/2000 o zasadach budżetowych[10].

Niektóre programy i projekty realizowane przez czeskie biblioteki zostały rozpoczęte - podobnie jak w Polsce - dzięki grantom zagranicznym oraz wsparciu różnych sponsorów. I tak w przypadku retrokonwersji katalogów NK ČR w Pradze i tworzenia generalnego katalogu elektronicznego tej książnicy najpierw korzystano z pomocy Fundacji Mellona oraz firmy Hewlett-Packard, a później również ze wsparcia OSI-NLP-RLP (tu w odniesieniu do retrokonwersji głównego katalogu Biblioteki Słowiańskiej będącej integralną częścią BN w Pradze oraz organizacji seminarium poświęconego retrospektywnej konwersji katalogów).

Zróżnicowane źródła finansowania oraz system ogłaszania grantów i ubiegania się co rok o celowe dotacje nie stanowią w opinii kierownictwa czeskich bibliotek stabilnych podstaw finansowania ich działalności, jak też programów dalszego rozwoju. Nie wiadomo bowiem, czy w przyszłym roku projekt uzyska akceptację i czy uda się uzyskać dotację, a jeśli tak, to w jakiej wysokości. Tzw. "pewnych" środków przeznaczanych przez organizatorów bibliotek na działalność bieżącą i niezbędne wyposażenie jest o wiele za mało. W tej sytuacji trudno się dziwić dążeniom do takiego formułowania niektórych projektów oraz wykorzystania uzyskanych na nie środków w sposób wspomagający jednocześnie działalność podstawową oraz wzbogacający wyposażenie bibliotek.

Biblioteki czeskie nauczyły się poruszać w tym układzie programów, projektów, grantów i dotacji. Osiągają na tym polu sukcesy, gdyż potrafią się coraz lepiej między sobą porozumiewać, organizować się razem do zamierzonych przedsięwzięć, inicjować wspólne projekty, a także organizować lobby sprzyjające tym projektom. Nauczyły się również szybko reagować na zmieniające się warunki działania oraz radzić sobie w sytuacjach kryzysowych. Np. już w 1996 r., kiedy budżet nazywano "kryzysowym", NK ČR w Pradze podjęła działania zaradcze, m. in. szybko wydano i rozpowszechniono dobrze zredagowaną ulotkę pt. Czy uda się udostępnić narodowe dziedzictwo kulturowe? Dostarczono jej egzemplarze imiennie posłom i różnym dygnitarzom. W ten sposób mogli oni przeczytać o trzech zagrożonych projektach NK ČR dotyczących retrokonwersji i udostępnienia w postaci elektronicznej bibliografii narodowej (czeskiej produkcji książkowej XX. wieku) oraz generalnego katalogu NK ČR, a także dotyczących tworzenia kartotek autorytatywnych. Przy każdym z "opłakiwanych" projektów wymieniono koszty całego przedsięwzięcia oraz sumę potrzebną "tylko" w 1996 r. Działania te przyniosły pozytywne rezultaty, podobnie jak później wysiłki podejmowane po powodzi od połowy 2002 r. Wówczas zawieszono środki na 2003 r. m.in. dla programu VISK5. Dyrekcji NK ČR w Pradze udało się jednak uzyskać pieniądze na ten cel z innego źródła, a mianowicie właśnie ze środków przeznaczonych na zwalczanie i przeciwdziałanie skutkom powodzi. Wskazano bowiem na niezbędność istnienia pełnej i łatwo dostępnej informacji elektronicznej o krajowym zasobie bibliotecznym zwłaszcza w obliczu niebezpieczeństwa zagrożenia nie tylko samych zbiorów, ale również tradycyjnych katalogów informujących o tych zbiorach.

Przypisy:

[1] ŽÁK, P. Sąsiedztwo warte współpracy. Cz. 1. Czeskie biblioteki w świetle źródeł internetowych. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2006, nr 8 (78) [dostęp [dostęp 20 kwietnia 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/2006/78/a.php?zak.

[2] Nie notujące tylko i wyłącznie negatywnych zjawisk, takich jak; spadek liczby i wskaźników funkcjonowania bibliotek, wzrost kosztów ich utrzymania, problem z zapewnieniem regionalnych funkcji, ale również pozytywne tendencje, takie jak zerwanie ze scentralizowanym systemem zarządzania, postępująca automatyzacja bibliotek, korzystanie z nośników elektronicznych, budowa nowych bibliotek. Zob. np. BURGETOVÁ, J. České knihovnictví v přechodném období. In i´94. Časopis Informačních Pracovníků, Knihovníků a Uživatelů Informací. - Č. 5/1994, s. 133-134.

[3] Dla tego obszaru opracowano wcześniej dokument rozwojowy pt. Narodowa polityka telekomunikacyjna, który funkcjonował równolegle z Polityką informacyjną Państwa.

[4] RICHTER, Vít. Spolupráca: najobtiažnejša knihovnická disciplína. In Itlib. Informačné Technologie a Knižnice [on-line]. 2002, roč. 6, č. 3, s. 6-10. [dostęp 27 września 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cvtisr.sk/itlib/itlib023/richter.htm.

[5] Dyrektora Instytutu, dr Víta Richtera, wybrano na drugą kadencję na Przewodniczącego Stowarzyszenia Bibliotekarzy i Pracowników Informacji; jednocześnie pełni on funkcję Przewodniczącego Centralnej Rady Bibliotecznej przy Ministrze Kultury, co zapewne ułatwia komunikację z władzami oraz inicjowanie i organizowanie szerszej współpracy w środowisku bibliotekarskim.

[6]  D1.1 - Analysis of Research Activities and Needs of National Libraries of the New EU Member States. Final report July 2005 zob. http://libraries.theeuropeanlibrary.org/cooperation/archive/telmemor/results.php).

[7] Adolf Knoll, Zastępca Dyrektora Naczelnego NK ČR, odpowiada od lat m.in. za projekty związane z digitalizacją narodowego dziedzictwa kulturowego. W latach 1997-2000 był członkiem Międzynarodowej Rady programu Pamięć Świata UNESCO i od 1996 r. jest stałym członkiem jej Podkomisji ds. Technologii; przez szereg lat był też ekspertem Open Society Institute w sprawach digitalizacji. W dużym stopniu jego zasługą było to, że NK ČR stała się pierwszym laureatem bardzo ważnej nagrody UNESCO Jikji - Pamięć Świata. A. Knoll jako pierwszy otrzymał Nagrodę Ministra Kultury za wkład w rozwój czeskiej kultury za 2006 r.

[8] B. Stoklasová, Dyrektor Pionu Zbiorów Nowszych i Usług w NK ČR, odpowiada za rozwojowe projekty związane z retrokonwersją katalogów, budową i funkcjonowaniem centralnych elektronicznych katalogów bibliotecznych oraz wspólnego katalogowania, jednolitą bramą informacyjną, koncepcją trwałego przechowywania tradycyjnych i elektronicznych dokumentów w czeskich bibliotekach oraz koncepcją nowej budowy NK ČR. Przez kilka lat kierowała Sekcją Bibliograficzną IFLA, obecnie jest członkiem grupy roboczej IFLA zajmującej się bibliografią narodową, uczestniczy również w realizacji projektów europejskich Digital Preservation Europe i M-CAST.

[9]  STOKLASOVÁ, Bohdana. Koncepce trvalého uchovávání knihovních sbírek tradičních a elektronických dokumentů v knihovnách ČR do roku 2010. In Knihovna [on-line]. 2005, R. 16, č. 2, s. 9-27 [dostęp 28 maja 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://knihovna.nkp.cz/knihovna52/koncepce_uchovavani.htm. ISSN 1801-3252.

[10] Niniejszy artykuł nie uwzględnia późniejszych zmian w przepisach, gdyż ma na celu tylko zasygnalizowanie najważniejszych spraw.

 Początek strony



Sąsiedztwo warte współpracy / Petr Žák// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 5/2007 (86) czerwiec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2007. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2007/86/a.php?zak. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187