| | Nr 3/2007 (84), Elektroniczne publikacje - nowe trendy i badania. Artykuł | |
 | | | |
Danuta Dudziak
| |||
| | ||
| WstępWzbogacanie oferty każdej biblioteki akademickiej o nowe tytuły książek elektronicznych, oferowanych za pośrednictwem licznych platform i firm dystrybucyjnych, jest obecnie w Polsce - na przełomie lat 2006/2007 - jednym z ważniejszych i niełatwych zadań zespołów odpowiedzialnych za prawidłowo dobrany, odpowiadający potrzebom użytkowników, księgozbiór. Dlaczego ważne i dlaczego trudne jest to zadanie? Podstawowe, niesprzyjające czynniki to: dyktat pośpiechu (promocje, promocje!), proliferacja platform, dostawców i pośredników oferujących komercyjny dostęp do zagranicznych książek elektronicznych przy równoczesnym niedostatku polskich doświadczeń ze względu na raczkujący rynek krajowy, potykający się wciąż o brak jasnych uregulowań prawnych i zbyt powszechną niechęć autorów i wydawców do udostępniania swoich tytułów w sieci Internet, jak również brak odpowiedniego kapitału finansowego. Po długim i pełnym nadziei oczekiwaniu na Czytelnię Internetową – wspólny z wydawcami polskimi, głownie WNT - projekt firmy Rangelsoft Sp. z o.o.z Warszawy, który umożliwiać miał klientom, po opłaceniu wybranego abonamentu, nie pobieranie e-booków na swój komputer lecz przeglądanie publikacji dostępnych na serwerze dystrybutora, doczekaliśmy się w lutym 2007 roku innego, tym razem wdrożonego już, polskiego serwisu ibuk, który przedstawia w swojej ofercie Wydawnictwo Naukowe PWN. Jak możemy przeczytać na stronie internetowej: serwis ibuk.pl umożliwia przeglądanie oferty, wyszukiwanie, zakup dostępu do wybranej pozycji oraz śledzenie historii swoich dostępów i zamówień, sterowanie korespondencją elektroniczną otrzymywaną z serwisu i wreszcie ściąganie programu do czytania zakupionych pozycji. Z pewnością, bibliotek akademickich nie trzeba będzie przekonywać do korzystania z tej usługi, zwłaszcza gdy oferta zostanie wzbogacona o książki innych wydawców jak np. WNT czy WKiŁ, a sam serwis osiągnie bardziej dojrzałą postać. Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie: jak ocenić dostępne obecnie oferty zagranicznych książek elektronicznych, a ściślej - jak powinno wyglądać badanie rynku poprzedzające decyzję dużej biblioteki akademickiej o zakupie dostępu do komercyjnych serwisów książek elektronicznych. Wspomniane badanie powinno w sposób szczególny uwzględniać możliwości oceny zawartości oferowanych kolekcji pod kątem ściśle określonych i konkretnych potrzeb lokalnego użytkownika. Oferty zagranicznych książek elektronicznych dostępne na polskim rynkuPodczas gdy Biblioteka ETH - trzeciej co do wielkości uczelni Szwajcarii, kształcącej studentów w zakresie nauk ścisłych i technologicznych - inicjowała na początku nowego wieku swoje pierwsze doświadczenia z organizowaniem dostępu do książek elektronicznych, podpisując umowę z Knovelem na dostęp do około 170 tytułów, polskie biblioteki akademickie zajmowały się zakupem baz danych i czasopism elektronicznych. Książki elektroniczne zagościły w Polsce nieco później. Jakie były początki? Przed podjęciem decyzji o wykupieniu subskrypcji [bazy Safari] dla Politechniki Wrocławskiej w lutym i marcu 2004 roku przeprowadzono próbne testy bazy. Oprócz Politechniki Wrocławskiej testy takie przeprowadzały także inne polskie uczelnie, m.in. Politechnika Warszawska, Politechnika Krakowska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński oraz Akademia Podlaska w Siedlcach... Popularność serwisu zadecydowała o zakupie przez Politechnikę Wrocławską prenumeraty dostępu do bazy Safari na okres jednego roku, począwszy od listopada 2004 roku. Na taki zakup zdecydowały się także m.in. Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej, Biblioteka Główna Akademii Podlaskiej oraz Biblioteka Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych w Warszawie (uczelnia niepaństwowa)[1]. Gdzie jesteśmy dziś, po upływie niespełna trzech lat od pierwszych testów w Polsce i po sześciu latach od pierwszych implementacji książek elektronicznych w Bibliotece ETH przyjętej w artykule, jako punkt odniesienia? Biorąc pod uwagę dostęp do ofert, na pewno nie stanowimy grupy marginalnej, zaniedbanej czy pomijanej. Przeciwnie, z tygodnia na tydzień powiększa się liczba ofert zagranicznych tak, aby w listopadzie 2006 roku osiągnąć rozmiary ujęte w tabeli 1. Tabela 1. Oferty książek elektronicznych przedstawione Bibliotece Głównej Politechniki Wrocławskiej*
* oferty przedstawione zostały w okresie od 1.X.2005 do 1.X.2006 roku przez następujące firmy: AKME Archive, International Publishing Service, Springer, Wiley, Elsevier. Decyzja wyboru określonego produktu z tak bogatej oferty nie jest łatwa i przede wszystkim wymaga pilnych obserwacji zachowań i preferencji użytkowników w okresach dostępów testowych, które trwają bądź, jak wynika z lektury stron domowych bibliotek uczelnianych, są właśnie powszechnie inicjowane. Kryteria oceny kolekcji książek elektronicznychDecyzji o zakupie drukowanej książki zagranicznej towarzyszy uczucie pewności, że pieniędzmi wydawanymi na tego typu zbiory gospodaruje się rozsądnie i celowo. Pożądane książki zagraniczne wybierane są systematycznie z bogatej światowej oferty wydawniczej, przez zainteresowanych konsultantów i bibliotekarzy. Także na wystawy książek drukowanych dobierane są pozycje przygotowane przez bibliotekę z wielomiesięcznym wyprzedzeniem zgodnie z listami tematycznymi oraz konkretnymi tytułami zaproponowanymi przez użytkowników[2]. Czy można podobny stopień satysfakcji uzyskać w przypadku książek elektronicznych? Po prawie trzyletnim okresie doświadczeń pewności takiej brak. Jakie są powody? Iwona Sójkowska i Filip Podgórski, opisując kryteria oceny elektronicznych źródeł informacji w Bibliotece Politechniki Łódzkiej, głównie czasopism elektronicznych i baz danych, wymieniają cały pakiet kryteriów, na który składają się: ciągłość zasobu, zakres tematyczny, zasięg czasowy, zainteresowanie użytkowników, potrzeby użytkowników, formy dostępu, język, zasady udostępniania, komfort użytkownika, warunki archiwizacji, prestiż i marka źródła oraz wydawcy, wreszcie cena. Po przeanalizowaniu poszczególnych kryteriów autorzy konstatują: Umownie przyjmuje się, iż ciągłość zbiorów, cena oraz statystyki wykorzystania źródeł posiadanych jak i testowanych są czynnikami priorytetowymi i powinny mieć największy wpływ na wybór[3]. W Bibliotece Politechniki Wrocławskiej trzy podstawowe kryteria, brane pod uwagę przed zakupem dostępu do książek elektronicznych, to: zawartość kolekcji, opinie użytkowników i cena[4]. Listy dziedzin, pakietów tematycznych i wydawców są podstawowym wyznacznikiem zawartości kolekcji, jednakże niewystarczającym do jej oceny. W kontekście średniej ceny rocznego dostępu do książki elektronicznej (np. w zakupionej bazie Knovel jest to około 90 zł - patrz tabela 1) prześledzić należy w obrębie każdej dziedziny także poszczególne tytuły. Analiza powinna uwzględniać: lata wydań, tempo przyrostu z zakresu najnowszej produkcji wydawniczej, porównanie z najnowszymi wpływami do biblioteki zagranicznych książek drukowanych w ostatnim roku lub po ostatnio zorganizowanej wystawie najnowszych książek zagranicznych czy porównanie z listą najczęściej udostępnianych książek zagranicznych drukowanych w czytelni biblioteki. Celem analizy byłoby określenie, jaki procent tytułów zawartych w oferowanej kolekcji pokrywa się z profilem gromadzonych zbiorów w bibliotece. Do wszystkich wymienionych wyżej obszarów analiz Biblioteka Politechniki Wrocławskiej posiada narzędzia w postaci raportów drukowanych z systemu ALEPH wspomagających dobór i typowanie książek do zakupu, co nie jest powszechnie stosowane. Jak wynika z ankiety przeprowadzonej w marcu 2005 roku badaniem statystyk wykorzystania książek wprowadzanych do księgozbioru zajmuje się tylko 12 spośród 30 bibliotek[5], czyli nawet nie co druga duża biblioteka akademicka w kraju. Działania wspomagające ocenę ofertyAby okres testowy mógł być podstawą do poprawnie podjętej decyzji o zakupie drogiego dostępu do serwisu książek elektronicznych, należy skupić się na skutecznym poinformowaniu jak najszerszej grupy zainteresowanych użytkowników i precyzyjnym zebraniu danych na temat tych fragmentów kolekcji, które będą przedmiotem ciągłego i szerokiego zainteresowania w okresie użytkowania bazy. Można poprzestać na działaniach standardowych, umieszczając szczegółową informację o dostępie testowym na stronie domowej biblioteki i w mediach uczelnianych. Tak ograniczona akcja informacyjna nie w każdej uczelni przyniesie wystarczającą wiedzę o preferencjach użytkowników, dlatego warto zdecydowanie wprowadzić dodatkowe działania, powszechnie stosowane w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej, jak:
Czynniki utrudniające ocenęWybór serwisu książek elektronicznych utrudnia fakt, że nie jest łatwe rozłożenie w czasie analiz poprzedzających decyzję o zakupie i prześledzenie w pierwszej kolejności poszczególnych tytułów, a potem przeznaczenie krótkiego okresu testowego na szkolenie potencjalnych użytkowników i obserwowanie ich zachowań i opinii, co, jak wspomniano wyżej, jest jednym z trzech podstawowych kryteriów oceny oprócz zawartości kolekcji i ceny produktu. Możliwości szczegółowego przeszukiwania zawartości kolekcji w dowolnym czasie, za pomocą ogólnie dostępnych stron internetowych, na których prezentowane są oferowane serwisy, są mocno ograniczone. Praktycznie, w krótkich okresach dostępów testowych, wszystkie trzy podstawowe kryteria muszą być poddawane ocenie równocześnie, a więc pośpiesznie, pod presją czasu, co w sytuacji rozległej i różnorodnej oferty [tabela 1] niesie dyskomfort i tzw. kłopot z wyborem. Dlaczego nie można w trybie ciągłym oceniać zawartości kolekcji na poziomie poszczególnych tytułów? Dochodzimy w tym miejscu do wyeksponowania najsłabszej - wygodnej dla sprzedawcy i uciążliwej dla bibliotek - cechy właściwej większości ofert [tabela 1]. Jest nią "pakietowość", czyli sprzedaż wiązana tytułów bardzo potrzebnych ze zbędnymi w jednym module dziedzinowym, jako jednostce handlowej, wspólnie wycenionej. Rozważane czynniki utrudniające ocenę dotyczą ofert [zawartych w tabeli 1], przedstawionych ostatnio Bibliotece Politechniki Wrocławskiej przez pośredników dostarczających oferty e-booków. Próba zastosowania metody odwrotnej, samodzielnego i bezpośredniego poszukiwania szczegółowych informacji na temat danej oferty, niewiele pomaga. Sam Springer odsyła pytających o szczegóły dostępu do elektronicznych wersji swoich tytułów do trzech wybranych dystrybutorów: IPS i ABE Marketing z Warszawy oraz do Swets Information Services. Równocześnie na stronie domowej pokazuje eBook Sales Partners - listę około 30 większych partnerów handlowych, za pośrednictwem których sprzedaje książki elektroniczne i wyodrębnia Individual eBook purchases - listę ośmiu wybranych platform. Te ostatnie - szczególnie interesujące dla bibliotek, które nie chcą kupować całych pakietów tematycznych, lecz tylko najpotrzebniejsze, wybrane, pojedyncze tytuły do korzystania on-line - dopiero zaczynają pojawiać się na polskim rynku. Ufajmy, że z powodzeniem. KonkluzjePrzedstawioną ofertę zagranicznych książek elektronicznych dostępnych na polskim rynku pod koniec 2006 roku określić można jako bogatą, obszerną, różnorodną i przede wszystkim zmasowaną, pojawiającą się równocześnie, co ze względu na rozmiary danych do analizy czyni ją trudną do oceny. Koniecznym jest przedłużenie i rozłożenie w czasie dostępów testowych do poszczególnych serwisów, o które biblioteki zdecydują się poszerzyć swoje usługi. Dokonana próba oceny przedstawionej oferty, zgodnie z założeniami, nie doprowadziła do wyłonienia listy rankingowej poszczególnych serwisów. Wskazała jedynie na istotne kryteria oceny, powszechnie brane pod uwagę w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej przed podjęciem decyzji o wprowadzeniu do zbiorów książek zagranicznych. W przypadku elektronicznych książek zagranicznych są to: zawartość kolekcji, opinie użytkowników i cena. Wydaje się, że podejmowanie przez biblioteki systematycznych działań polegających na wymuszaniu na komercyjnych firmach nastawienia bardziej na komfort klientów, a nie na maksymalizację własnych zysków, podniesie znacząco jakość świadczonych usług oraz satysfakcję użytkowników. Niedaleka przyszłość pokaże, czy uda się wypracować tak trudny kompromis. Przypisy[1] WOJTASIK, U. A. Organizowanie dostępu do książek. In SZARSKI, H. Dudziak, D. Uniejewska A. (red.) II Seminarium: Gromadzenie zbiorów - sztuka wyboru Wrocław 23-24 czerwca 2005 [on-line]. [Wrocław] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2005 [dostęp 7 marca 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/grom2/wojtasik.php. ISBN: 83-921757-2-7. [2] WOJTASIK, U. A. Zakup książek zagranicznych dla bibliotek akademickich. Bibliotekarz 1998, nr 6, s. 5-7. [3] SÓJKOWSKA, I. PODGÓRSKI, F. Kryteria oceny elektronicznych źródeł informacji w kontekście ich zakupu. Artykuł niepublikowany, wygłoszony podczas I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Zarządzanie Informacją w Nauce, Katowice 23-24 listopada 2006 r. [4] Przed wykupieniem dostępu analizuje się także statystyki wykorzystania serwisu po okresie próbnym; jednakże ocena ta na razie nie może być wystarczająca, ponieważ brak odniesienia do innych statystyk (produktów) i możliwości porównania wyników. [5] DUDZIAK, D. II Seminarium Gromadzenie zbiorów - sztuka wyboru. Omówienie ankiety. In SZARSKI, H. Dudziak, D. Uniejewska A. (red.) II Seminarium: Gromadzenie zbiorów - sztuka wyboru Wrocław 23-24 czerwca 2005 [on-line]. [Wrocław] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2005 [dostęp 7 marca 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/grom2/dudziak.php. ISBN: 83-921757-2-7. Bibliografia1. MCLUCKIE, A. E-books in an academic library: implementation at the ETH Library, Zurich. In The Electronic Library [on-line]. 2005, No.1, pp. 92-102 [dostęp 19 marzec 2007]. Dostępny w World Wide Web: http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewContainer.do?containerType=Journal&containerId=11331  | |
| | | |
| |||
| | ||