EBIB Nr 1/2007 (82), Historyczne szpargały. Artykuł Poprzedni artykuNastpny artyku  

 


Maria Pidłypczak-Majerowicz
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Akademia Pedagogiczna w Krakowie

Rarytasy bibliotek białoruskich




W naukowych wędrówkach po bibliotekach i archiwach białoruskich, litewskich, rosyjskich i ukraińskich, w poszukiwaniu fragmentów dawnych, zasobnych, ale rozproszonych księgozbiorów kościelnych, zakonnych, szkolnych i prywatnych, spotkać można księgi rękopiśmienne i stare druki o wielkiej wartości. Wartość tę sprowadza się zwykle do formy i treści dzieł, zwracając uwagę na format kodeksu, rodzaj pisma i czcionki, układ tekstu, ilustracje, kartę tytułową, drukarza, miejsce i rok wydania druku lub sporządzenia rękopisu, oprawę. Wśród cech nabytych przez księgi dla badacza dziejów i losów bibliotek ważne są zapisy i znaki własnościowe. Treść dzieł i ich autorzy wielorako świadczą o ludziach i instytucjach gromadzących je, dokumentują nie tylko potrzeby intelektualne właścicieli, lecz także zainteresowania bibliofilskie kolekcjonerów.

Losy księgozbiorów, głównie zakonnych, szkolnych i prywatnych, zgromadzonych w pałacach, dworach, klasztorach i kolegiach na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej do końca XVIII wieku, w następnych wiekach były bardzo niepomyślne. W XIX w., po obu powstaniach - listopadowym i styczniowym, rozproszono i skasowano mienie zakonów Kościołów łacińskiego i unickiego, w tym biblioteki prawie wszystkich klasztorów. W XX w., po pierwszej i drugiej wojnie światowej, biblioteki państwowe, prywatne i kościelne "przekroczyły" granicę wschodnią Polski, a zbiory pozostały w ówczesnym Związku Radzieckim. Tylko po pierwszej wojnie światowej podejmowano próby rewindykacji zagarniętych dóbr kultury, ale wyniki tych działań były nikłe, bo powróciło niewiele książek.

We współczesnych bibliotekach białoruskich, litewskich, rosyjskich i ukraińskich fragmenty dawnych zbiorów zakonnych włączone zostały do księgozbiorów znajdujących się w oddziałach rzadkiej książki. Białoruskie państwowe biblioteki w Mińsku, Grodnie, Połocku, Witebsku zgromadziły znaczny zasób starych, pięknie wydanych, rękopiśmiennych i drukowanych książek. Bardzo cenne i historyczne dzieła zgromadziła przede wszystkim Biblioteka Narodowa Białorusi w Mińsku. W ciągu ponad osiemdziesięcioletniej działalności Biblioteki zbiory książki rzadkiej ulegały pomnożeniu, wzbogacając się o zbiory przejmowane po dawnych właścicielach, księgozbiory opuszczone i przemieszczone. Warto tu zwrócić uwagę, że terminem "książka rzadka" określane są w bibliotekach wschodnich dokumenty zarówno rękopiśmienne, jak drukowane, bez względu na datę powstania, o "rzadkości" dokumentu świadczą jego forma i treść, także dawna kolekcja, z której pochodzi. Dlatego też struktura księgozbioru wchodzącego w skład oddziału rzadkiej książki (Otdel Redkoj Knigi) jest inna niż w polskich bibliotekach.

Do zbiorów rzadkiej książki Białoruskiej Biblioteki Narodowej weszły m.in. duże fragmenty dawnych bibliotek: Akademii Jezuitów w Połocku, seminariów duchownych w Mińsku i Witebsku, gimnazjów w Słucku, Mińsku i Mohylewie, także prywatne księgozbiory uczonych polskich i białoruskich i cenne zbiory bibliofilów. Z wielkiego zbioru dokumentów przejętych po pierwszej wojnie światowej przez władze sowieckie, w latach 1923-1932 z Moskwy i Leningradu przekazano do Biblioteki Narodowej Białorusi około 270 tysięcy tomów. Do drugiej wojny światowej Biblioteka zgromadziła ponad dwa miliony dokumentów, z czego z zawieruchy wojennej ocalało zaledwie ok. 300 tysięcy. Z wywiezionych przez Niemców zbiorów wróciło do Biblioteki blisko 700 tysięcy książek, pozostałe, w tym wiele cennych rękopisów i starych druków, nie odnalazły się do tej pory.

Wśród pięknych cyrylickich ksiąg rękopiśmiennych są bogato ilustrowane na wzór bizantyjski rękopisy z bogatą i kolorową florystyką wykonane w XVI-XIX w. Rękopisy hebrajskie z końca XVIII w. przechowywane są w zabezpieczonych zwojach. Budzą zachwyt i zainteresowanie także Irmołogion notnyj z XVIII st., z zapisem nutowym i łaciński graduał cystersów z 1630 roku.




Irmołogion notnyj z XVIII w.


Równie ciekawy jest cyrylicki zbiór pieśni z XVII w. z "krjukowymi" znakami zastępującymi zapis nutowy, śpiewnik dziewiętnastowieczny dla staroobrzędowców, również z "krjukami" i bogatą ornamentyką i ilustracjami. Rękopiśmienną księgę dla staroobrzędowców prezentuje dzieło napisane na płótnie i zwinięte w rulon, wśród orientalnych ksiąg zwracają uwagę: rękopis hinduski wykonany w XIX w. na liściach palmowych i przesznurowany ozdobną taśmą oraz rękopisy muzułmańskie z XV-XVII w.

Stare druki również są bogato reprezentowane przez książkę łacińską i cyrylicką. W dobrym stanie przechowywane są w zbiorach Biblioteki Narodowej dzieła Baptysty de Salis: Summacausuum consientiae, inkunabuł wydany w Norymberdze w 1488 r. w oficynie Kobergera, z pięknymi barwnymi i złoconymi inicjałami, H. Schedela Liber chronicarum, wydane również u Kobergera w 1493 r. i W. Rolewincka Fasciculus temporus, które wyszło w Wenecji w 1485 r.




Baptysta de Salis: Summacausuum consientiae (1488 r.)



Wyróżniają się też druki znakomitych typografów i wydawców Alda Manucjusza i Jana Frobena, bogato ilustrowane dzieło F. Petrarki wydane w 1559 r. Wśród licznych poloników są Sprawy y słowa Jezusa Chrystusa wytłoczone w drukarni Mikołaja Radziwiłła Czarnego w 1565 r. w Brześciu Litewskim, następnie Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego wydany w Wilnie w drukarni Leona Mamonicza w 1619 r., także dzieło A. Gwagnina Kronika Sarmacyey Europskiey, które wydała oficyna Mikołaja Loba w Krakowie w 1611 r.




A. Gwagnina Kronika Sarmacyey Europskiey (1611 r.)


Spośród cyrylickich wydań trudno pominąć piękne wydania Biblii Franciszka Skoryny (Praga 1517-1518), Biblii Iwana Fiedorowa (Ostróg 1581), Ewangelija naprestolnogo Piotra Mścisława (Wilno 1575), Ewangelija Anisima Radziszewskiego (Moskwa 1606) oraz osiemnastowieczne moskiewskie i petersburskie wydania bogato grawiurowane, np. S. J. Mordwinowa dzieło o nawigacji (Petersburg 1748-1753) i mapy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1772 r. wydane w Paryżu w pracowni G. Rizzi-Zannoniego.


pidlypczak4 (37K)pidlypczak5 (50K)


Mapy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1772 r.


Wspomniano wcześniej o oprawach. Te w zbiorach rzadkiej książki Biblioteki Narodowej w Mińsku zwracają uwagę kunsztem wykonania i artyzmem rzemieślniczym introligatorów. Wyróżnia się w materiale introligatorskim brązowa skóra, z zachowanymi we fragmentach lub całości okuciami metalowymi, ślepymi i złoconymi tłoczeniami, metalowymi klamerkami zamykającymi blok księgi. Jako przykład służyć może oprawa dzieła W. Salinariusza Cenzura wydanego w Oszmianie w 1615 r. Dzieło oprawione jest w ciemną, prawie czarną skórę, a lico przedniej okładziny ozdobione jest wielkim kwiatem ślepo wytłoczonym w skórze.


pidlypczak6 (24K)


W. Salinariusz Cenzura (1615 r.)

Przede wszystkim oprawy ksiąg cerkiewnych są bogato zdobione i kosztowne. W nowszych, z XIX i XX wieku, książkach zaciekawiają ilustracje i autografy dedykacyjne, np. w wydanych utworach Maksyma Bogdanowicza czy Marca Chagalla i Metamorfozach Owidiusza wydanych w Lozannie w 1931 r. ilustrowanych przez Pabla Picassa.

Znaki własnościowe, w które zaopatrzone są książki rzadkie w zbiorach białoruskich, dowodnie świadczą nie tylko o tym, że habent sua fata libelli, ale i o tym, że dopóki są ludzie, będą książki, będą także biblioteki, nawet w dobie książki elektronicznej. Warto więc przyjrzeć się tym znakom własnościowym, aby prześledzić losy bibliotek, księgozbiorów i pojedynczych książek. Znakomita większość rękopiśmiennych znaków własnościowych sporządzona jest przez zakonników na książkach z bibliotek klasztornych pijarów, kanoników regularnych, jezuitów, bernardynów, sióstr bernardynek, bazylianów, dominikanów, benedyktynów, franciszkanów, kapucynów, karmelitów i trynitarzy. Nie brakuje też zapisów i znaków własnościowych na książkach z biblioteki pałacowej Radziwiłłów w Nieświeżu, księgozbioru biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, Zofii Śliźniowej, Wacława Trzeszczkowskiego, Stanisława Stachowskiego, Franciszka Rymszy, Tadeusza Korzona, Emeryka Hutten-Czapskiego, Aleksandra Jelskiego z Zamościa, rodziny Komarów, Kajetana Węgierskiego, Joachima Lelewela (pieczęć owalna). Są też książki ze znakami Biblioteki Muzeum Polskiego w Rapperswilu (pieczątka, później ekslibris Centralnej Biblioteki Wojskowej z okresu międzywojennego), Biblioteki Ukraińskiej Szymona Petlury w Paryżu (46 odnotowanych pozycji), zawierającej wydania z lat dwudziestych i trzydziestych XX w., Biblioteki Duninów. Wspomniany A. Jelski podarował Elizie Orzeszkowej swoje dzieło Karciarstwo i w ogóle gry i zabawy hazardowe (Petersburg 1900), wyrażając ten gest słowami Czci godnej [!] Pani Elizie Orzeszkowej w dar […] A. Jelski. Eliza Orzeszkowa oznaczyła otrzymaną książkę pieczątką treści "El. Orzeszkowa".

Przedstawione przykłady książki pięknej formą i treścią świadczą nie tylko o bogactwie zbiorów Biblioteki Narodowej Białorusi, także o staraniach bibliotekarzy tej placówki, aby informacja o książce polskiej i obcej w zasobach Biblioteki była widoczna i łatwo dostępna. W nowo wybudowanym i oddanym do użytku w 2005 r. okazałym gmachu Biblioteki katalogi kartkowe mieszczą się w obszernym hallu na parterze. Katalogi z opisami książek polskich wydzielono i wyraźnie oznaczono, dzięki czemu poszukiwania poloników są znacznie ułatwione.

Równie bogaty, zwłaszcza w dokumenty z dawnej biblioteki pałacowej Radziwiłłów w Nieświeżu, jest księgozbiór Oddziału Rzadkiej Książki Biblioteki Akademii Nauk w Mińsku, nieco mniej cennych rękopisów i starych druków zgromadzono w Państwowym Archiwum Historycznym w Mińsku, Muzeum Narodowym i tzw. Bibliotece Prezydenckiej. Stan zachowania cennych historycznych "szpargałów" jest w miarę dobry.

Jako pomoc w przygotowaniu tego opracowania służył piękny album Biblioteki Narodowej w Mińsku wydany w 2005 r. w wersji białoruskiej i angielskiej z okazji osiemdziesięciolecia Książnicy: Rarytety Nacyjanalnaj Biblijateki Belarusi. Fotoalbum opracowany przez Galinę U. Kirjejewą i Tatianę Roszczynę. Znaki własnościowe na książkach w zbiorach Biblioteki Narodowej zostały spisane z wykorzystanych starych druków i kartoteki proweniencji zainicjowanej przez T. Woszczynę.

 Początek strony



Rarytasy bibliotek białoruskich / Maria Pidłypczak-Majerowicz// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2007 (82) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2007. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2007/82/pidlypczak.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187