Małgorzata Góralska
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa

Zmiany systemu oraz programu kształcenia w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego

Kształcenie bibliotekarzy oraz innych specjalistów związanych zawodowo z książką na Uniwersytecie Wrocławskim ma już prawie pięćdziesięcioletnią tradycję (Katedra Bibliotekoznawstwa powstała na Wydziale Filologicznym w grudniu 1956 r.). Początkowy okres działalności tej placówki nie należał do łatwych. Z relacji pierwszych uniwersyteckich nauczycieli tej specjalności wynikało, że: Gdy w r. 1956 tworzono ośrodek akademickiego bibliotekoznawstwa we Wrocławiu, myśl o równouprawnieniu księgo- i bibliotekoznawstwa z innymi dziedzinami humanistycznymi w ramach nauki uniwersyteckiej ciągle jeszcze dla wielu była szokująca^[1]. Jednak konsekwencja (a czasem wręcz upór) w działalności badawczej i dydaktycznej kolejnych pokoleń pracowników tej jednostki pozwoliły na trwałe wpisanie jej w krajowy, a także w pewnym zakresie światowy, system nauki i edukacji.

Studia bibliotekoznawcze realizuje co prawda wiele ośrodków akademickich w Polsce, ale istnieją pomiędzy nimi różnice programowe wynikające z odmiennego profilu kształcenia (w latach 70. studia te przyjęły albo tzw. profil "matematyczny", w którym dominują problemy informacji naukowej i nowych technologii informacyjnych, albo "humanistyczny"). Placówka wrocławska w swoich programach edukacyjnych reprezentuje niewątpliwie humanistyczne ukierunkowanie. Specyfika wrocławskiego bibliotekoznawstwa polega bowiem na zwiększonym nacisku na kontekst historyczny i kulturowy, w jakim funkcjonuje książka i biblioteka, włączeniu problematyki polskiej w szerokie tło światowe, unikaniu zawężania zakresu studiów do spraw czysto praktycznych, wykorzystywaniu w procesie dydaktycznym bogactwa wrocławskich zbiorów dawnej książki (wiele prac magisterskich dotyczy dawnej i współczesnej kultury książki na Śląsku)^[2]. Humanistyczny profil ośrodka wrocławskiego (w zakresie programu nauczania, ale też badań naukowych) nie oznacza bynajmniej unikania problematyki związanej z nowymi technologiami. Zjawiska takie, jak: informatyzacja, komputeryzacja czy digitalizacja stanowią istotną część procesu dydaktycznego, ale osadzoną w konkretnym kontekście praktycznym i ogólnokulturowym.

Od lat dziewięćdziesiątych zauważalna jest w Polsce tendencja dostosowywania kształcenia na poziomie szkolnictwa wyższego do standardów europejskich. Jednym z bardziej widocznych przejawów tego typu działań było przejście na Europejski System Transferu Punktów Kredytowych (ECTS). Program kształcenia na studiach stacjonarnych ośrodka wrocławskiego oparty jest na tym systemie od roku akademickiego 1998/99. W jego zakres wchodzą dwa bloki przedmiotów: obligatoryjne i opcyjne - w tym wybierane przez studentów, począwszy od trzeciego roku studiów, specjalizacje. W obecnym systemie szkolnictwa wyższego jednym z czynników określających rangę danej placówki jest akredytacja. Potwierdzeniem kompetencji ośrodka wrocławskiego w zakresie kształcenia bibliotekarzy na poziomie akademickim było przyznanie mu przez Uczelnianą Komisję Akredytacyjną w 2002 r. akredytacji na pięć lat.

W 2003 r. rozporządzeniem MENiS przekształcona została nazwa kierunku studiów: określenie "bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczna" zastąpiła "informacja naukowa i bibliotekoznawstwo". Zmiana ta nie pozostała bez wpływu na nazwę związanego z nim ośrodka wrocławskiego. Z dniem 15 listopada 2003 r. Instytut Bibliotekoznawstwa przemianowano na Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa.

Dalszą konsekwencją dostosowywania programu kształcenia ośrodka wrocławskiego do obowiązujących standardów było przekształcenie jednolitych 5-letnich studiów magisterskich informacji naukowej i bibliotekoznawstwa, prowadzonych systemem dziennym i zaocznym, w studia dwustopniowe: studia wyższe zawodowe informacji naukowej i bibliotekoznawstwa, trwające trzy lata (6 semestrów) oraz uzupełniające studia magisterskie informacji naukowej i bibliotekoznawstwa, trwające dwa lata (4 semestry). Zarządzenie rektora Uniwersytetu Wrocławskiego (z dnia 22 grudnia 2004 r.) w sprawie nowego trybu studiów obowiązuje od 1 października 2005 r.

W związku z tymi zmianami zaistniała potrzeba przekształcenia dotychczasowego programu studiów 5-letnich (który stanowił zwartą i jednolitą całość) w dwa programy: licencjat i magisterium. Warto przy tym zaznaczyć, że dotychczasowy program studiów bibliotekoznawczych na Uniwersytecie Wrocławskim był stale uaktualniany i modyfikowany (w zakresie poszczególnych przedmiotów oraz ich treści programowych), stąd też wiele elementów z dawnego programu mogło znaleźć się w ramach nowego trybu studiów. Aktualizowany co roku pakiet informacyjny ECTS, udostępniany na stronach WWW Instytutu, pozwalał na bieżąco śledzić te zmiany.

Z początkiem roku akademickiego 2004/2005 powołano komisję, której zadaniem było stworzenie propozycji programu studiów z uwzględnieniem podziału na licencjat i magisterium. W składzie komisji znaleźli się przedstawiciele wszystkich zakładów Instytutu (Zakładu Teorii i Historii Książki, Bibliotekoznawstwa, Bibliografii i Informacji Naukowej oraz Książki Współczesnej i Edytorstwa). Podstawą prac komisji były obowiązujące dla kierunku informacja naukowa i bibliotekoznawstwo rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu^[3] oraz standardy akredytacji przygotowane przez zespół ekspertów Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej (UKA)^[4]. Zestawienie dotychczasowego programu studiów realizowanego w Instytucie z obowiązującymi standardami pozwoliło na zweryfikowanie proporcji pomiędzy poszczególnymi grupami przedmiotów. Zaktualizowany w wyniku tych zabiegów obraz programu placówki wrocławskiej porównano następnie z danymi dotyczącymi innych ośrodków kształcenia bibliotekarzy w Polsce.

Komisja w swoich pracach starała się również uwzględnić wspomnianą wcześniej specyfikę studiów bibliotekoznawczych we Wrocławiu. Innym istotnym czynnikiem, który miał znaleźć odzwierciedlenie w nowym programie studiów, był stan dzisiejszy oraz tendencje rozwojowe w bibliotekarstwie polskim. Wśród różnych aspektów, które komisja uznała za szczególnie ważne, znalazły się takie problemy, jak: ogólna informatyzacja społeczeństwa, zwiększenie udziału technologii komputerowej w działalności bibliotek, digitalizacja zasobów itp. Członkowie komisji przeprowadzali też indywidualne konsultacje ze studentami w sprawach treści programowych określonych przedmiotów.

Po zakończeniu prac komisji z propozycją nowego programu studiów w ośrodku wrocławskim zapoznali się pozostali jego pracownicy. Ogólnoinstytutowa dyskusja na temat końcowego efektu prac komisji pozwoliła na jego zweryfikowanie oraz dopasowanie do oczekiwań całej kadry. Ostatecznie nowy program został zatwierdzony przez Radę Instytutu, a następnie przez Radę Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego.

Program studiów na poziomie licencjatu

Program studiów licencjackich Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego zawiera następujące kategorie przedmiotów:

1. Przedmioty poszerzające wiedzę humanistyczną: historia filozofii, krytyka literacka, literatura polska i powszechna, logika, naukoznawstwo, wiedza o kulturze.
2. Przedmioty zawierające podstawy nauki o książce, bibliotece i informacji: nauka o bibliotece, nauka o informacji naukowej, podstawy bibliologii.
3. Wiedza na temat prawidłowości towarzyszących powstaniu i ewolucji kultury książki zawarta została w ramach przedmiotu: historia kultury książki.
4. Przedmioty kształcące w zakresie analizy i opracowania dokumentów: opracowanie formalne dokumentów, opracowanie rzeczowe dokumentów (katalog przedmiotowy, katalogi ujęciowe, analizy i streszczenia dokumentacyjne, języki informacyjno-wyszukiwawcze).
5. Bibliotekarstwo (wraz z treściami wchodzącymi w skład wykładu nauka o bibliotece, traktowane jako kluczowy zespół zagadnień dla tego typu studiów) reprezentuje następujący zestaw przedmiotów: automatyzacja bibliotek, Internet w pracy bibliotekarza, klasyfikacja piśmiennictwa, kształtowanie zasobów bibliotecznych, udostępnianie i ochrona zbiorów, organizacja i zarządzanie biblioteką.
6. Przedmioty obejmujące problematykę komunikacji społecznej i medialnej w ujęciu teoretycznym i praktycznym oraz zagadnienia czytelnictwa: czytelnictwo, komunikacja społeczna, książka wobec innych środków przekazu, techniki komunikacyjne w bibliotece.
   W treściach programowych przedmiotu czytelnictwo znajduje się co prawda zagadnienie "książka wobec innych środków masowego przekazu", ale ze względu na rangę współczesnego dyskursu dotyczącego współistnienia i konkurencji ze strony różnych mediów oraz tradycję tego typu badań w ośrodku wrocławskim w nowym programie wyodrębniono dodatkowy przedmiot obowiązkowy książka wobec innych środków przekazu. W przypadku przedmiotu komunikacja społeczna niezbędne wydało się rozszerzenie tej problematyki o konkretne realia biblioteczne w związku z coraz wyraźniejszym w polskim bibliotekarstwie priorytetowym traktowaniem działalności usługowej bibliotek. Stąd też przedmiot ten został uzupełniony technikami komunikacyjnymi w bibliotece.
7. Przedmioty obejmujące problematykę bibliografii oraz źródeł informacji (w różnych aspektach: typologia, wyszukiwanie, ocena i selekcja itd.): bazy danych w Internecie, heurystyka informacyjna, metodyka bibliograficzna, ocena i selekcja dokumentów, teoria i organizacja bibliografii, źródła informacji.
8. Działalność biblioteczno-informacyjna w kontekście zaspokajania potrzeb współczesnych użytkowników informacji uwzględniono w treściach przedmiotu: organizacja działalności informacyjnej.
9. Przedmioty obejmujące zagadnienia wydawnicze i księgarskie: edytorstwo współczesne, redagowanie tekstów, typografia i grafika książki, współczesny rynek książki, zastosowanie programów DTP i programów graficznych w pracy wydawniczej.
   Znacznie szerszy zakres tematyczny i wymiar godzinowy tej grupy przedmiotów aniżeli w programach studiów bibliotekoznawczych w innych ośrodkach wynika z tradycji i specyfiki placówki wrocławskiej.
10. Przedmioty pozwalające połączyć wiedzę teoretyczną z ich praktycznym wykorzystaniem w ramach indywidualnych prac studenckich: projekty I, II i III. Są to zajęcia praktyczne, w ramach których studenci, wykorzystując nabytą wiedzę bibliotekarską oraz informatyczną, przygotowują własne opracowania dotyczące: tworzenia bazy bibliograficznej, konstruowania strony WWW biblioteki lub innej instytucji książki oraz zarządzania biblioteką w zintegrowanym systemie bibliotecznym.
11. W trakcie studiów licencjackich studenci zapoznają się z podstawami pracy naukowej w ramach przedmiotu proseminarium pracy naukowej. Z kolei specyfikę warsztatu badawczego i wyniki prac naukowych profesorów Instytutu studenci mogą poznać podczas wykładów monograficznych.
12. Zapewniono również studentom możliwość uczestniczenia w zajęciach poza wybranym przez nich kierunkiem studiów (w ramach tworzonej co roku oferty przedmiotów opcyjnych Wydziału Filologicznego UWr.) w wymiarze 90 godzin.
13. Zgodnie z ogólnymi standardami kształcenia w programie studiów uwzględniono również zajęcia z języka obcego (w wymiarze 240 godzin) oraz wychowania fizycznego (60 godzin).

Z zestawienia podającego same nazwy przedmiotów trudno wnioskować, jaka ich liczba realizowana będzie z wykorzystaniem technologii komputerowej. Jednak trzeba w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że wykorzystanie komputerów czy platform sieciowych stało się w chwili obecnej integralną częścią działalności bibliotecznej oraz informacyjnej i rozróżnianie pomiędzy metodami tradycyjnymi a cyfrowymi w przypadku określonych zagadnień jest po prostu sztuczne. Stąd też niektóre przedmioty uwzględniają zarówno tradycyjne, jak i nowoczesne nośniki oraz metody i techniki przetwarzania danych (np. źródła informacji czy opracowanie formalne dokumentów).

Program studiów na poziomie magisterium

W zakresie wykształcenia na poziomie magisterskim program składa się z trzech podstawowych elementów: przedmiotów obowiązkowych dla całego roku, przedmiotów związanych z wybraną przez studenta specjalizacją oraz przedmiotów seminaryjnych związanych z pracą magisterską. Wśród przedmiotów obowiązkowych znajdują się następujące zajęcia: typologia książki, konwersatorium terminologiczne, językoznawstwo, biblioteki w społeczeństwie informacyjnym oraz bibliologia współczesna. W nowym programie przewidziano następujące specjalizacje: biblioteki cyfrowe, biblioteki naukowe, edytorstwo, książki i biblioteki dla młodych odbiorców, prasa w systemie informacji oraz sztuka książki.

Przedstawiony powyżej program studiów licencjackich i magisterskich realizowany w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UWr. od roku akademickiego 2005/2006 ze względu na dynamikę zmian zachodzących we współczesnym świecie z pewnością będzie podlegał dalszym modyfikacjom i uaktualnieniom. Prawdopodobieństwo zmian jest tym większe, że ze względu na wejście w życie Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym właśnie trwają prace (marzec 2006 r.) nad nowymi projektami standardów kształcenia obejmujące również kierunek informacja naukowa i bibliotekoznawstwo.

Środowiskowa dyskusja na temat statusu zawodowego bibliotekarzy trwa nieprzerwanie od wielu lat. Nie jest to bynajmniej wyraz beztroski i niekompetencji, ale poważnego podejścia do wykonywanej profesji. Ogrom dostępnego piśmiennictwa skumulowany w bibliotekach, problemy związane z jego przetwarzaniem i udostępnianiem upoważniają do postrzegania zawodu bibliotekarza przez pryzmat jego wielkiej roli w systemie komunikacji społecznej. Niemniej nie sposób nie zauważyć, że w bibliotekach pracuj zarówno bibliotekarze, jak i osoby "chwilowo", "niestety" lub "wbrew swoim oczekiwaniom" zatrudnione w tych instytucjach. Ci pierwsi, pomimo niezbyt motywujących profitów finansowych, postrzegają swoje miejsce pracy nie tyle w kategoriach kieratu związanego z koniecznością zdobywania środków finansowych na przeżycie, co atrakcyjnej posady zapewniającej satysfakcjonującą egzystencję i rozwój osobowościowy. Druga grupa - często trafiająca do tej pracy na zasadzie przypadku lub braku innej możliwości zarobkowania - uważa czas spędzony w bibliotece za stracony, czemu daje wyraz swoją postawą wobec czytelników. Instytut wrocławski (ale też inne ośrodki bibliotekoznawcze w Polsce) starają się pokazać studentom, jak wszechstronna, złożona, ale czasem również żmudna jest praca bibliotekarza i żadne "sztuczne" uatrakcyjnienia programu studiów tu nie pomogą. Studia stwarzają młodym ludziom możliwość określenia swojego przyszłego miejsca w zawodach związanych ze światem książek, ale jeśli go nie znajdą w tym momencie swojego życia, istnieją małe szanse na to, aby satysfakcję z wykonywanej profesji bibliotekarskiej czy podobnej odnaleźli już po ich ukończeniu. Doskonalenie samego procesu kształcenia studentów informacji naukowej i bibliotekoznawstwa przysłuży się w niewielkim stopniu do podniesienia rangi zawodu bibliotekarza, jeśli absolwenci tych studiów nie będą zatrudniani w bibliotekach lub też będą zastępowani absolwentami innych kierunków. Jedynie formalne uregulowania w zakresie bibliotekarskiej edukacji i dokształcania pracowników bibliotek mogą jednoznacznie nałożyć odpowiedzialność za ich wiedzę i umiejętności na odpowiednie placówki edukacyjne.

Nieporozumienia związane z błędną oceną faktycznego zakresu obowiązków i zawodowej odpowiedzialności bibliotekarzy ujawniają się już wśród kandydatów na studia bibliotekoznawcze. Postawa "chcę pracować w bibliotece, bo lubię czytać książki", którą czasem prezentują kandydaci na studentów, może być porównana z prośbą żarłoka o zatrudnienie w fabryce czekolady (bo tam będzie się mógł "najeść do syta") i wręcz musi zostać skorygowana w trakcie studiów. Nieporozumieniem jest również oczekiwanie, że pod przykrywką studiów bibliotekoznawczych będziemy kształcić informatyków czy menedżerów zagranicznych korporacji. Jednak trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że postawa ta nie dotyczy wszystkich kandydatów, czy później, studentów kierunku informacja naukowa i bibliotekoznawstwo. Nawet jeśli niektórzy z nich mają błędne wyobrażenie (lub nie mają go wcale) na temat specyfiki pracy w bibliotece, w trakcie studiów odnajdują jednak sens w związaniu swojej przyszłości z szeroko pojmowanym światem książek. O tej prawidłowości świadczy chociażby zwiększający się w miarę zaliczania kolejnych lat studiów odsetek osób, które w trakcie zajęć stają się dla prowadzących partnerami, prezentującymi w różnych dyskusjach własne, dojrzałe opinie poparte wiedzą pochodzącą z literatury fachowej i naukowej w sprawach związanych z kulturą książki.

Problem programu kształcenia bibliotekarzy i innych pracowników książki nie jest nowy. Dyskusja na temat specyfiki tych studiów trwa nieprzerwanie od początków istnienia akademickiego bibliotekoznawstwa w Polsce. O dylematach związanych z tego typu edukacją świadczą zarówno dawne wypowiedzi teoretyków i praktyków związanych zawodowo z książką, jak i współczesne internetowe polemiki. Oto wypowiedź jednego z pracowników wrocławskiego ośrodka z 1983 r., która, jak się wydaje, całkiem dobrze oddaje klimat dzisiejszych sporów programowych: Ambicją wrocławskiego bibliotekoznawstwa od początku istnienia była dążność do nasycania procesu dydaktycznego rzeczywistymi, ogólnohumanistycznymi treściami naukowymi. Realizacji takich założeń stawały często na przeszkodzie antykwaryczne koncepcje modelu bibliotekarza "integralnego" - ekspedienta bibliotecznego, wyposażonego w minimum wiedzy ogólnej, a maksimum technicznych umiejętności zawodowych. Koncepcjom tym odprawę dało samo życie: nie wytrzymały one próby czasu i musiały - choć powoli i opornie - ustąpić miejsca propozycjom nowym, zrodzonym w obliczu zmieniających się zadań społeczno-oświatowych i naukowych bibliotekarza czy pracownika książki w ogóle^[5]. Wśród najważniejszych kwestii zatem, które muszą być uwzględniane w dyskusji dotyczącej edukacji przyszłych bibliotekarzy i innych pracowników książki, wymienić można: oczekiwania przyszłych pracodawców wobec specjalistycznej wiedzy i praktycznych umiejętności absolwentów, konieczność zapewnienia studentom wykształcenia na poziomie akademickim wpisującym się w ogólny zakres kształcenia szkół wyższych, oczekiwania młodych ludzi wobec wybranego przez nich kierunku studiów, możliwości kadrowe ośrodków kształcenia bibliotekarzy i inne.

Kadra Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego stara się za pomocą odpowiednio skonstruowanego programu studiów dać młodym ludziom podstawy upoważniające do starań o uzyskanie pracy w bibliotece lub innej instytucji książki. Jednak mamy świadomość, i staramy się ją również przekazać studentom, że ukończenie studiów informacji naukowej i bibliotekoznawstwa nie jest końcem ich zawodowego rozwoju, a właściwie początkiem. Dopiero w codziennej rzeczywistości bibliotecznej, odpowiednio poprowadzeni i zmotywowani przez swoich przełożonych i starszych kolegów, nasi absolwenci mają szansę na zdobycie pełnej wiedzy i umiejętności praktycznych w zakresie wykonywanej profesji.

dr Małgorzata Góralska
adiunkt IINiB UWr

Przypisy

[1] ŻBIKOWSKA-MIGOŃ, A. Wrocławski Instytut Bibliotekoznawstwa jako ośrodek badań naukowych (1956-1981). Annales Silesiae, 1983, v. 13, s. 41.

[2] Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego [on-line]. [dostęp: 21 marca 2006]. Historia. Dostępny w World Wide Web: http://www.ibi.uni.wroc.pl/instyt/1histor.htm.

[3] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie określenia standardów nauczania dla poszczególnych kierunków studiów i poziomów kształcenia. Załącznik nr 5. Standardy nauczania dla kierunku studiów bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczna. Studia magisterskie. Dz. U. 2002, nr 116, poz. 1004.; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 13 czerwca 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie określenia standardów nauczania dla poszczególnych kierunków studiów i poziomów kształcenia. Dz. U. 2003, nr 144, poz. 1401.

[4] Uniwersytecka Komisja Akredytacyjna [on-line]. [dostęp: 2 grudnia 2005]. Standardy akredytacji. Dostępny w World Wide Web: http://www.uka.amu.edu.pl/.

[5] GRUCZYŃSKI, S. J. Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Powstanie, rozwój i działalność w latach 1956-1981. Annales Silesiae 1983, v. 13, s. 57.

Zmiany systemu oraz programu kształcenia w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego / Małgorzata Góralska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 5/2006 (75) maj. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2006. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2006/75/goralska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187