Elena Maceviciute
Szwedzka Szkoła Bibliotekoznawstwa i Nauki o Informacji
Borås University College

Być albo nie być razem - czy istnieje wybór?

Zamierzam mówić do was o jedności i współpracy... Zawsze wierzyłem we współpracę i ją głosiłem... Współpraca oznacza cywilizację. Bez współpracy nie będzie kolei ani statków parowych, kościołów, szkół, ani szpitali, nie będzie życia. Bez współpracy człowiek może mieszkać w jaskini i ubierać się w skóry zwierząt, ale nic ponadto, a człowiek, który mówi, że nie wierzy we współpracę, niezależnie od tego, czy jest bibliotekarzem, czy kimkolwiek innym, nie wierzy w cywilizację i nie wierzy w życie... (Dewey, 1905)^[1]

Wstęp

Słowa wypowiedziane przez Melvila Dewey'a w 1905 roku na spotkaniu Amerykańskiego Stowarzyszenia Bibliotek (które to słowa wybrałam jako motto niniejszego artykułu), wyrażają podstawowy cel obecnej współpracy bibliotek: zachowanie cywilizacji i życia społeczeństw we współczesnym świecie.

Odpowiedź na zawarte w tytule artykułu pytanie "Być albo nie być razem?" w odniesieniu do bibliotek wydaje się oczywista - "Być". Ale co oznacza owo bycie razem? Jaki jest cel współpracy, dlaczego ją podejmujemy, skoro jest kosztowna i wymaga sporo wysiłku? Celem artykułu jest refleksja nad jej przyczynami, drogami i rezultatami, oparta na analizie trzech tematów:

• Rozwój różnych form współpracy na różnych poziomach.
• Czynniki pobudzające i hamujące współpracę bibliotek w ogólności oraz szczególnie współpracę regionalną. Uczestnicy i zainteresowani współpracą bibliotek, ich nastawienie wobec celów i korzyści wynikających ze współpracy bibliotek.
• Miejsce i rola współpracy regionalnej bibliotek na tle ogólnych działań bibliotek.

Rozwój współpracy bibliotek

Istnieją różne poziomy współpracy: lokalny, regionalny i międzynarodowy. Termin "regionalny" jest w tym przypadku najbardziej wieloznaczny. Oksfordzki Słownik Języka Angielskiego podaje osiem głównych zbiorów opisów słowa "region". Jeden spośród nich wydaje się interesujący w kontekście bibliotek:

Region:
5a. Jednostka administracyjna miasta lub okręgu
b. Stosunkowo duża część kraju, wyodrębniona z powodów ekonomicznych, administracyjnych lub kulturalnych, co często implikuje istnienie systemów odrębnych wobec scentralizowanej organizacji.
c. Obszar świata obejmujący sąsiadujące ze sobą kraje, wzajemnie zależne społecznie, ekonomicznie albo politycznie^[2].

Termin "regionalny" oznacza "odnoszący się do lub związany z regionem". W odniesieniu do współpracy instytucjonalnej termin może obejmować współpracę na obszarze (lub nawet podobszarze) lokalnym, na terenie części lub całego kraju albo współpracę międzynarodową krajów wzajemnie zależnych i/lub geograficznie blisko położonych. Przeglądając abstrakty referatów zgłoszonych na 25 Konferencję IATUL do sesji zatytułowanej Współpraca regionalna, zauważyłam różnice w rozumieniu terminu "region". Dominują informacje o wspólnych przedsięwzięciach i doświadczeniach na wybranym obszarze jednego kraju. Autorzy używają też do określenia wspólnych działań wielu blisko spokrewnionych terminów. Są to w szczególności:

Współpraca [co-operation]: akt współpracy, tj. wspólnej pracy zmierzającej do osiągnięcia tego samego celu lub efektu; połączona operacja.

Koordynacja [coordination]: zharmonizowana kombinacja czynników lub funkcji prowadząca do osiągnięcia określonego rezultatu (wyraźna zwłaszcza w budowie ciała w kontekście symultanicznych lub kolejnych działań określonych mięśni, prowadzących do realizacji konkretnych złożonych ruchów)^[2].

Cele i działania opisane w referatach o współpracy, w której moc bibliotekarze wierzą, obejmują praktycznie wszystkie aspekty i elementy bibliotecznego życia.

Kiedy w latach siedemdziesiątych studiowałam na Uniwersytecie Wileńskim, nasz profesor Vladimirovas często powtarzał, że biblioteki są ze swej natury instytucjami gotowymi do współpracy. Już u zarania swojej historii biblioteki wymieniały się cennymi rękopisami, by zyskać okazję ich skopiowania. Biblioteki dwudziestego pierwszego wieku będą w wysokim stopniu skomputeryzowane, wyspecjalizowane i zjednoczone poprzez wzajemną współpracę.^[3]

Wyniki badań potwierdzają opinię o bibliotekach jako o instytucjach, w których naturze leży współpraca z innymi, już na poziomie lokalnym. Podczas przeprowadzonych w 1975 roku badań nad bibliotekami w Sheffield, zaobserwowano między nimi "niezaplanowaną (naturalną) współpracę" w obrębie badanej grupy, przejawiającą się w tym, że biblioteki obsługiwały różne grupy o różnych potrzebach poprzez nabywanie różnych materiałów i zapewnienie różnych usług. Poza tym biblioteki wzajemnie kierowały użytkowników do odpowiednich bibliotek oraz same zwracały się wzajemnie o pomoc^[4].

Zespół przeprowadzający wymienione wyżej badania wyróżnił różne typy planowej współpracy bibliotek (zob. rys.1): wymiana, koalicja i kooptacja.

Najbardziej rozpowszechniona jest wymiana, która obejmuje różne formy współużytkowania materiałów i informacji, a także wymiany personelu i użytkowników. Koalicja to wspólnie podejmowane przedsięwzięcia łączenia zasobów w określonym celu, takim jak: rozwój systemu, dostarczanie usług czy prowadzenie badań. Kooptacja oznacza udział kadry zarządzającej bibliotek w pracach innych instytucji, takich jak: inne biblioteki (muzea, uniwersytety, archiwa itp.), komisje lub rady, w celu wymiany informacji oraz rozwijania dalszej współpracy.

Rys. 1. Ogólna typologia współpracy bibliotek^[4]

Wszystkie typy współpracy znalazły swoje zastosowanie w długiej historii bibliotek. Melvil Dewey w 1876 roku w pierwszym tekście dotyczącym współpracy bibliotek wskazał główne obszary współpracy i standaryzacji, które nie zmieniły się do dzisiaj^[5]. Jeśli na przestrzeni czasu zaszły pewne zmiany, sprowadzają się one tylko do wprowadzenia bardziej kompleksowych i złożonych form współpracy oraz ułatwiającej do nich dostęp technologii informacji.

Rys. 2. Rozwój współpracy bibliotek

Rysunek 2 pokazuje, że bardziej kompleksowe typy współpracy nie wykluczają stosowania form prostszych ani współpracy niezaplanowanej. W rzeczywistości biblioteki spotykają obecnie potrzebę współpracy niemal na każdym kroku.

Najprostszym przykładem czasowej wymiany materiałów są wypożyczania międzybiblioteczne. Istnieją dowody, że biblioteki klasztorne wypożyczały książki innym, zlokalizowanym w pobliżu bibliotekom, ale czasem realizowano także wypożyczenia pomiędzy bibliotekami bardzo od siebie odległymi, np. między Francją a Grecją lub Anglią a Austrią^[6]. Każda wymiana materiałów pomaga przezwyciężyć ograniczenia i braki w zbiorach bibliotecznych, stały transfer duplikatów z jednej biblioteki do drugiej wzbogaca zbiory i powiększa możliwości zaspokojenia potrzeb użytkowników. Jeden z największych systemów tego typu wymiany został zorganizowany przez UNESCO po drugiej wojnie światowej. Wymiana informacji bibliograficznych lub innych, wymiana użytkowników lub personelu była rzadziej spotykana, lecz obecnie pokrywa się ze współpracą w ramach koalicji.

Koalicja łączy najczęściej biblioteki mające wspólny cel, które formalizują swoją działalność poprzez zawarcie układów o współpracy^[7]. Obecnie ten typ współpracy rozprzestrzenia się najszybciej i staje się najbardziej widoczny, gdyż związany jest z rozwojem narzędzi technicznych i wspólnymi zasobami (np. połączone katalogi, standardy, szkolenie obsługi, programy badawcze). Jednym z najbardziej imponujących przykładów koalicji był plan wdrożony w życie w latach pięćdziesiątych w Skandynawii - niezwykła próba skoordynowania nabytków objętych badaniami bibliotek w czterech (z pięciu) krajach nordyckich (międzynarodowa współpraca regionalna)^[8].

Czynniki pobudzające i hamujące współczesną współpracę regionalną bibliotek

Najistotniejsza różnica między współczesną a prowadzoną dawniej współpracą bibliotek leży w złożoności interakcji. Z drugiej strony, złożoność ta wydaje się związana z zasadniczą zmianą kierunku pracy bibliotek, która z kolei zależy od zmian sposobów komunikacji społecznej. Fizyczne obiekty niosące treści w różnych formach - atomy i molekuły - są w coraz większym stopniu zastępowane przez cyfrowe bity i elektrony^[9]. Podstawowy model ekonomiczny serwisów informacyjnych zmienia się od posiadania nabytych obiektów w kierunku coraz częstszego dzierżawienia lub wypożyczania praw użytkowania. Przeistoczenie bibliotek ze składów dokumentów w miejsca dostępu do informacji odpowiadającej potrzebom użytkownika, które dokonywało się w drugiej połowie XX wieku, współcześnie zachodzi jeszcze szybciej. Biblioteki i bibliotekarze coraz częściej spotykają się z rosnącą chęcią zysku producentów. Współpraca zapewnia ekonomiczną siłę, która pomaga zniwelować niektóre negatywne skutki życia w naszym zachłannym tysiącleciu i służyć ludziom "jak za dawnych czasów". Duże grupy bibliotek (konsorcja) stały się głównymi negocjatorami na rynku produktów informacyjnych i mogą zwiększać swoją moc poprzez przeciwstawianie się żądaniom dostawców. Z drugiej strony systemy współpracy zawsze muszą przezwyciężać niespodziewane trudności.

Moim zdaniem, główne czynniki pobudzające i hamujące współpracę regionalną bibliotek są następujące:

czynniki pobudzające:	czynniki hamujące:
technologia	instytucjonalna niezależność
sytuacja finansowa	różnorodność systemów
łatwość dostępu użytkowników do zasobów	instytucjonalna rywalizacja
żądania organizacji międzynarodowych	opór wobec zmian

Obydwie grupy powyższych czynników wpływają na rozwój współpracy. "Technologię" rozumiem w najszerszym znaczeniu: nowe typy produkcji cyfrowych dokumentów i źródeł informacji, proliferencja nowych formatów, nowe możliwości organizowania wiedzy (portale, zintegrowane systemy itp.), nowe problemy do rozwiązania (piractwo, bezpieczeństwo, prywatność itp.). Wszystkie te nowe możliwości mogą być najlepiej wykorzystane, a problemy rozwiązane poprzez połączenie wspólnych wysiłków i dzielenie się doświadczeniem, podobnie jak wewnątrz grupy użytkowników zintegrowanego systemu bibliotecznego.

"Sytuacja finansowa" oznacza przede wszystkim ograniczone zasoby, które biblioteka musi podzielić na wszystkie obszary działalności, aby mogła dobrze sprawować swoje funkcje i zaspokajać zróżnicowane potrzeby. Bardzo często biblioteki muszą ponadto stawiać czoła cięciom budżetowym, związanym z ekonomiczną sytuacją macierzystej organizacji lub częściej z rosnącą konkurencją ze strony ubiegających się o fundusze związane z informacją. Na przykład, jeżeli uniwersytet przeznacza fundusze dla centrum komputerowego, oczekuje, że duża część zapotrzebowania na informację zostanie zaspokojona przez zwiększony dostęp do sieci komputerowych i, w konsekwencji, zmniejsza budżet na materiały biblioteczne. Z drugiej strony środowisko cyfrowe sprzyja dzieleniu i wspólnemu korzystaniu z zasobów oraz zapewnia możliwości najbardziej efektywnego wykorzystania całości funduszy. Dobrze ilustrują ten fakt projekty digitalizacji oraz konsorcja zawiązywane w celu zakupu korzystnych licencji na dostęp do zasobów elektronicznych.

Same czynniki technologiczne i finansowe są już istotnym argumentem do współpracy, co łatwo dostrzegają zarówno instytucje zapewniające fundusze, jak i bibliotekarze. Użytkownicy najczęściej doceniają łatwość i wygodę uzyskania dostępu do potrzebnych informacji, materiałów edukacyjnych bądź rozrywki. W wielu wypadkach nie zdają sobie nawet sprawy, skąd one się biorą i w jaki sposób biblioteka je im dostarcza. Ale bibliotekarze dbają o zaspokojenie potrzeb użytkowników i ich satysfakcję, gdyż jest to podstawowe założenie ich pracy.

Organizacje międzynarodowe (np. IFLA, UNESCO lub IATUL) od wielu lat wspierają współpracę bibliotek. Obecnie szczególne wsparcie dla współpracy regionalnej oferuje Unia Europejska poprzez swoje fundusze strukturalne, zwłaszcza te przeznaczone na rozwój społeczeństwa informacyjnego, a także turystyki oraz kultury. Rozwój regionalny jest w tym przypadku związany z rozwojem technologicznym i kulturalnym.

Dla regionów europejskich i dla regionalnej polityki nowe technologie stanowią zarówno okazję, jak i wyzwanie. Okazję, gdyż stwarzają one nowe perspektywy rozwoju, zwłaszcza w bardziej izolowanych regionach. Wyzwanie, ponieważ pomiędzy regionami bogatymi i biednymi, miejskimi i wiejskimi, a nawet w obrębie tych samych regionów, istnieje duża różnica w zaawansowaniu procesu digitalizacji.

Potencjał funduszy strukturalnych.(...) nie powinien służyć jedynie ochronie dziedzictwa kulturowego, lecz powinien także wspierać produkty oraz gałęzie przemysłu, obdarzone dużym potencjałem rozwojowym, jak te związane ze społeczeństwem informacyjnym.^[10]

Czynniki hamujące wydają się mieć dużo mniejsze znaczenie niż czynniki pobudzające. To one jednak najczęściej odpowiadają za problemy i trudności, przez jakie może przechodzić regionalna, a także każda inna współpraca. Instytucjonalna niezależność wyraża się w różnych systemach i tradycjach pracy, odrębnych dla różnych organizacji. Ich zharmonizowanie wymaga określonych nakładów i woli, co w połączeniu z nierzadką w środowisku bibliotek rywalizacją, może powodować trudne do przezwyciężenia przeszkody.

Różnorodność systemów wynika z faktu, że biblioteki w obrębie jednego regionu należą do różnych sektorów. Podlegają zatem różnym jednostkom nadrzędnym, realizującym określone cele, którym podporządkowana jest polityka inwestycyjna oraz stosowane systemy zarządzania.

Opór wobec zmian dotyczy głównie poszczególnych pracowników bibliotek. Ludzie rzadko lubią zmiany i najczęściej pragną ustabilizowanej i pewnej przyszłości. Wszystko, co może jej w jakikolwiek sposób zagrozić (od utraty pracy, do przyswajania sobie nowych umiejętności) natrafia na opór. Wspominam o nim na samym końcu, lecz może on stanowić najtrudniejszą przeszkodę i wystawiać współpracę na największe niebezpieczeństwo. Z drugiej strony, jak wskazał Murray Sheperd, cytując dyrektora biblioteki uniwersyteckiej w Guelph, najważniejszym czynnikiem owocnej współpracy są stosunki pomiędzy ludźmi. Najlepszą inwestycją nie są sprzęty czy oprogramowania, lecz odpowiedni ludzie^[11]. Opór wobec zmian może stać się czynnikiem sprzyjającym odniesieniu sukcesu, jeśli jego strategiczne znaczenie zostanie dostrzeżone. Wspólne szkolenia obsługi (inna forma współpracy) przyczyniają się nie tylko do rozwoju nowych kompetencji, lecz także przezwyciężają obawy przed zmianami. Większość czynników pobudzających oraz przezwyciężone czynniki hamujące sprzyja odnoszeniu sukcesów przy współpracy bibliotek.

• wspólna wizja i filozofia,
• dobrze ukierunkowana organizacja,
• świadoma oszczędność kosztów,
• dostęp do zasobów sieciowych poprzez lokalne węzły,
• umiejętności personelu; chęć i zaangażowanie we współpracę,
• odpowiednia jakość usług,
• jakość i zasięg dostępnych zasobów,
• widoczność w sieci i informacja o projekcie na zewnątrz,
• zdolność do adaptacji w czasie.^[12]

Miejsce i rola regionalnej współpracy bibliotek

Doświadczenie bibliotek w różnych krajach (m.in. w Szwecji i na Litwie) wskazuje, że udana regionalna sieć bibliotek staje się najbardziej efektywnym sposobem łączenia zasobów i zapewniania obsługi największej liczbie użytkowników. Pomimo wielu problemów, kompromisów i ofiar (prawdziwych bądź wymyślonych przez uczestników), na współpracy zyskują pojedyncze biblioteki. W większości wypadków uniemożliwia ona wprawdzie zaoszczędzenie jakichkolwiek funduszy przez poszczególne biblioteki, wymaga bowiem większych funduszy zapewniających płynną interakcję, wspierania słabszych partnerów bądź na zdobywania nowych typów mediów. Daje jednak szanse na bardziej efektywne i wydajne wykorzystanie funduszy. Dzięki współpracy biblioteki zyskują znaczenie w społeczeństwie lub w kraju, przyciągają uwagę instytucji finansujących, mają szanse na korzystniejsze warunki zakupów. Współpraca chroni też interesy wszystkich potencjalnych użytkowników.

Grupy lub sieci regionalnej współpracy bibliotek stają się wystarczająco silne, by brać udział w ogólnoświatowych ruchach i przedsięwzięciach, przyczyniają się do dużego znaczenia sfery dostarczania informacji. Bibliotekarze rozwijają potrzebne umiejętności i wytrwale bronią interesów najbardziej narażonych na niebezpieczeństwo obszarów życia publicznego, naciskają na rządy i parlamenty, przedstawiają ważne zagadnienia na forum międzynarodowym.

Współpraca regionalna łączy biblioteki obsługujące lokalne społeczności (personel i studentów na uniwersytecie albo populację obszaru miejskiego) z ogólnoświatowymi sieciami bibliotek. Oczywiście taka globalna sieć dziś jeszcze nie istnieje. Tak samo jak globalne społeczeństwo lub globalna komunikacja stanowi na razie wizję, cel warty osiągnięcia (lub czasami groźbę, której spełnienia ludzie powinni się obawiać). Biblioteki, jako instytucje mające współpracę wpisaną w swą naturę, rozwijają ludzi, którzy umieją posługiwać się najbardziej rozwiniętymi narzędziami technologicznymi w celu organizowania najbardziej skomplikowanej produkcji w społeczeństwie - informacji i wiedzy - oraz rozwiązywania problemów globalnej współpracy w środowisku cyfrowym.

Wszystkie trzy poziomy współpracy muszą być zharmonizowane. Dzięki współpracy regionalnej lokalne biblioteki uzyskują dostęp do bogatszych zasobów, lokalni użytkownicy otrzymują szerszy zakres usług o wysokiej jakości. Jeśli spełnią się nasze marzenia, wprowadzimy w życie slogan Dewey'a: "Najlepsza lektura dla największej liczby [użytkowników] najtańszym kosztem^[13], a dzięki współpracy regionalnej stworzymy globalną bibliotekę dostępną z każdej wioski.

Przypisy

[1] DEWEY, M. [Unity and co-operation in library world]. In VANN, S.K. (red.). Melvil Dewey: his enduring presence in librarianship. Littleton (Colo.): Libraries unlimited, Inc., 1978, s. 168-171.

[2] Oxford English Dictionary [on-line]. Oxford: Oxford University Press, 2004 [dostęp 10 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://dictionary.oed.com/.

[3] VLADIMIROVAS, L. Biblioteka 2000 metais. In Vladimirovas L. Apie knygas ir bibliotekas : straipsniö rinkinys. Vilnius, 2002, s. 245-250.

[4] WILSON, T.D. Local library co-operation in the service of higher education. In Journal of Librarianship [on-line]. 7(3), s. 143-152 [dostęp 7 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://informationr.net/tdw/publ/papers/1975Coop.html.

[5] DEWEY, M. Co-operative cataloging. In VANN, S.K. (red.). Melvil Dewey: his enduring presence in librarianship. Littleton (Colo.): Libraries unlimited, Inc., 1978, s. 155-156.

[6] JOHNSON, E.D. History of libraries in the Western World. Metuchen, NJ: The Scarecrow Press, 1970.

[7] RODRIGUEZ, A. Models of co-operation. In Models of co-operation in U.S., Latin American and Caribbean Libraries: The first IFLA/SEFLIN International Summit on library co-operation in the Americas. Munchen: K.G. Saur, 2003, s. 19-25.

[8] HANNESDÓTTIR, S.K. NORDINFO: Research and Academic Library Co-operation Across National Borders. In Journal of Southern Academic and Special Librarianship [on-line]. 2000 [dostęp 7 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://southernlibrarianship.icaap.org/content/v02n01/hannesdottir_s01.html. ISSN 1525-321X.

[9] WILSON, T. Personal communication. Boras 2004.04.24.

[10] Regional policy - Inforegio [on-line]. [dostęp 7 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://europa.eu.int/comm/regional_policy/themes/infotech_en.htm, http://europa.eu.int/comm/regional_policy/sources/docoffic/official/communic/culture/cult_en.htm.

[11] SHEPHERD, M. Library collaboration: what makes it work? In 25^th IATUL Annual Conference : Library Management in Changing Environment. May 30 - June 3, Krakow, Poland. Abstract [on-line]. [dostęp 7 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.biblos.pk.edu.pl/IATUL/abstract.php3?ID=124.

[12] BUCKLEY, B. (1999). Library Co-operation and Partnerships in the United Kingdom: or How joined-up Government is leading to joined-up libraries. In Reference and Information Service Section Conference and Exhibition [on-line]. [dostęp 7 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.csu.edu.au/special/raiss99/papers/bbuckley.html.

[13] DEWEY, M. (1906) Origin of A.L.A. motto. In: VANN, S.K. (red.). Melvil Dewey : his enduring presence in librarianship. Littleton (Colo.): Libraries unlimited, Inc., 1978, s. 77.

Tłumaczenie: Marzena Marcinek

Tekst referatu wygłoszonego na 25. Konferencji IATUL (Kraków, 2004) i opublikowanego w języku angielskim w materiałach konferencyjnych Library Managementi in Changing Environment, IATUL Proceedings, vol. 14 (New Series). Wyd. dla IATUL przez Bibliotekę Głównš Politechniki Krakowskiej (Kraków 2004). Dostępny on-line ze strony IATUL: MACEVICIUTE, E. To be or not to be together: is there a choice? In IATUL Proceedings [on-line]. [dostęp 10 grudnia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.iatul.org/conference/proceedings/vol14/fulltexts/Elena%20Maceviciute.pdf.

Być albo nie być razem - czy istnieje wybór? / Elena Maceviciute// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 10/2004 (61) grudzień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/61/maceviciute.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187