EBIB 
Nr 7/2004 (58), Jednoosobowe zarządzanie biblioteką. Opinia
  Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Barbara Szczepańska
Biblioteka kancelarii prawniczej Lovells

Public lending rights


W ostatnich dniach wiele się mówi na temat tzw. public lending rights (PLR), czyli użyczenia realizowanego przez instytucje publiczne. Termin ten jest używany na równi z prawem najmu i wypożyczania egzemplarzy, ale jest to ujęcie zbyt szerokie. PLR to prawo autora, twórcy do otrzymywania wynagrodzenia za darmowe wypożyczanie jego dzieła w bibliotece[1]. Zdaniem specjalistów, udostępnienie do przeglądania na miejscu w bibliotekach nie jest na ogół traktowane jako najem czy wypożyczanie[2].

Dyskusję na temat użyczania publicznego wywołał dokument opublikowany na stronach WWW Ministerstwa Kultury, pod tytułem Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013[3]. Mówiąc najogólniej, użyczenie to ma polegać na pobieraniu od czytelników opłat za wypożyczenia książek. Uczestnicy forum EBIB wielokrotnie dawali wyraz swojego zaniepokojenia i oburzenia na wprowadzenie odpłatności za wypożyczenia materiałów bibliotecznych[4]. W związku z tym wydaje mi się, że warto omówić dokładniej istotę public lending rights. Tym bardziej że na ostatniej konferencji IFLA w Buenos Aires, a również na spotkaniu Copyright and Other Legal Matters Committee, którego mam zaszczyt i przyjemność być członkiem, temat ten był wielokrotnie omawiany.

Trochę historii

Public lending rights powstały w celu zapewnienia równowagi w ochronie praw autorskich i możliwości otrzymywania przez autorów wynagrodzenia za darmowe korzystanie z ich dzieł. Obecnie około 34 krajów ma tego rodzaju regulacje w swoim prawodawstwie, z czego około 15 odprowadza wynagrodzenia dla twórców z tytułu użyczania ich dzieł. Specjalne komisje zajmujące się rozdziałem środków działają w Kanadzie od 1986 r.[5], w Wielkiej Brytanii od 1979 r.[6], Australii od 1974 r.[7]. Jednakże każde z tych państw stosuje w tym zakresie inne zasady. Na przykład w Niemczech, Holandii czy też Wielkiej Brytanii dokonuje się wypłat na podstawie ilości wypożyczeń. W Kanadzie, Australii czy też Danii stosuje się zasadę płatności za każdą książkę danego autora, która znajduje się w zbiorach bibliotecznych, bez sprawdzania, czy i ile razy książka była wypożyczana[8]. To, co jest wspólne, to fakt, że autorzy czy właściciele praw autorskich otrzymują wynagrodzenie za wypożyczenie ich książek w bibliotece. To, co różni, to źródło finansowania. W Holandii za wypożyczenia płacą czytelnicy, w innych krajach płatności dokonywanie są ze środków publicznych lub gminnych. Na początku lat 90. ubiegłego wieku Unia Europejska zajęła się problemem PLR. Efektem tych prac była Dyrektywa 92/100/EWG.

Założenia dyrektywy 92/100/EWG

Celem DYREKTYWY RADY 92/100/EWG z dnia 19 listopada 1992 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej było ustanowienie ram prawnych Wspólnoty w odniesieniu do prawa najmu i użyczenia.

Dla celów dyrektywy "najem" oznacza ograniczone czasowo przekazanie do korzystania w celach bezpośrednio lub pośrednio gospodarczych lub handlowych, a "użyczenie" oznacza ograniczone czasowo przekazanie do korzystania niesłużącego celom bezpośrednio lub pośrednio gospodarczym lub handlowym oraz przekazywanie dokonywane przez instytucje dostępne dla publiczności.

W ramach dyrektywy właściciele praw autorskich mają wyłączne prawo zezwalania lub zakazywania najmu i użyczenia. Prawa te mogą być przenoszone i cedowane oraz mogą stanowić przedmiot umów licencyjnych. Jednakże dyrektywa w art. 5 zawarła możliwość odstępstwa od wyłącznego prawa publicznego użyczenia:

  • państwa członkowskie mogą ustanowić odstępstwa od wyłącznego prawa przewidzianego w art. 1 w zakresie publicznego użyczenia, o ile przynajmniej twórcy otrzymają wynagrodzenie za takie użyczenie,

oraz

  • państwa członkowskie mogą wyłączyć określone kategorie przedsiębiorstw z płatności wynagrodzenia.

Dodatkowo, zgodnie z dyrektywą, państwa członkowskie mają swobodę przy ustalaniu wynagrodzenia, biorąc pod uwagę swoje cele promocji kultury.

Co dzieje się w Unii Europejskiej?

Państwa członkowskie Unii Europejskiej zostały zobligowane do implementacji dyrektywy do dnia 1 lipca 1994 r. Wiele z nich wprowadziło do swojej legislacji jej postanowienia, stosując jednak zgodne z art. 5 dyrektywy wyłączenie określonych podmiotów z obowiązku uzyskiwania zgody autora na użyczenie jego dzieła, lub też wyłączyły określone podmioty z płatności wynagrodzenia. W większości to wyłączenie dotyczyło bibliotek.

Na początku stycznia 2004 r. Komisja Europejska ogłosiła komunikat o wszczęciu postępowania przeciwko sześciu krajom Unii Europejskiej w sprawie złej lub niepełnej implementacji dyrektywy 92/100/EWG[9]. Kraje, którym zarzucono zbyt szerokie zastosowanie art. 5 w stosunku do bibliotek publicznych, to Hiszpania, Portugalia i Włochy. Hiszpania zdecydowała się walczyć z Komisją Europejską i zdecydowanie nie wprowadzi odpłatności za wypożyczenia książek, tłumacząc to między innymi niskim wskaźnikiem czytelnictwa[10] . W marcu tego roku również EBLIDA przygotowała stanowisko, w którym wyraża swoje zaniepokojenie działalności Komisji Europejskiej w zakresie PLR[11].

Polskie regulacje

W 2000 r. znowelizowano ustawę o prawach autorskich i prawach pokrewnych, dostosowując ją do wymogów dyrektywy w sprawie prawa najmu i użyczenia. Ustawodawca określił, że za korzystanie z utworu w ramach najmu i wypożyczania stosowne wynagrodzenie ma być wypłacane za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządu i obowiązek ten obciąża korzystającego z utworu audiowizualnego[12]. Art. 28 ustawy, stanowiący wyjątek od wyłącznego prawa wypożyczania na rzecz bibliotek, archiwów i szkół, pozostał niezmieniony. W literaturze pojawiły się obawy, że implementacja dyrektywy wymusi wprowadzenie opłat za wypożyczenia[13], ale zostały one rozwiane odpowiedzią na interpelację poselską nr 5067 z dnia 16 listopada 2000 r., w której ówczesny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kazimierz Michał Ujazdowski, zdecydowanie stwierdził, że art. 28 polskie ustawy zgodny jest z dyrektywą dotyczącą najmu[14].

Fundusz Promocji Czytelnictwa

W sierpniu 2004 r. na stronach WWW Ministerstwa Kultury opublikowany został wspomniany we wstępie Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013. Jednym z jego załączników jest Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki[15]. Dokument ten, jak już wspomniałam, jest szeroko komentowany na forum EBIB. Ja zajmę się jego częścią dotyczącą public lending rights. W dokumencie głównym autorzy projektu sugerują podjęcie debaty społecznej nad założeniami do utworzenia Narodowego Funduszu Promocji Czytelnictwa, z opłat pobieranych od wypożyczania zbiorów bibliotecznych (od 0,10 zł do 0, 50 zł). Efektem tych wpłat mógłby być Narodowy Instytut Czytelnictwa, który zajmowałby się badaniem czytelnictwa w Polsce oraz zakupami do bibliotek. Środki funduszu w proporcji 50% zasiliłyby zakupy do bibliotek, w 20% wsparłyby rozwój infrastruktury bibliotecznej oraz w 30% przeznaczone byłyby na promocje czytelnictwa, tantiemy dla autorów i wydawnictw[16]. Tyle dokument główny. W załączniku czytamy natomiast, że w celu zwiększenia budżetu na (poprawę jakości zbiorów bibliotecznych) w latach 2006-2013 proponuje się przedyskutowanie z partnerami społecznymi, środowiskiem twórców, środowiskami wydawców i bibliotekarzy możliwość wprowadzenia w Polsce public lending right`s, pokrywanych z symbolicznych opłat za wypożyczanie książek przez czytelników (np. od 0,20 do 0,50 zł za wypożyczenie jednej książki). Wpłaty z tego tytułu zasiliłyby utworzony przez ministra kultury Fundusz Promocji Czytelnictwa, zarządzany przez publiczna instytucję (np. przez Narodowy Instytut Biblioteczny, utworzony w przyszłości m.in. w celu wypełniania zadań z zakresu pogłębionych badań czytelnictwa oraz przeprowadzania centralnych zakupów dla bibliotek). Fundusz Promocji Czytelnictwa byłby dzielony w proporcji:
50% - na programy wspierania twórczości literackiej, dofinansowanie wydawnictw, organizację imprez promujących książkę, finansowanie programów badawczych; 50 % - na dwa rodzaje inwestycji: fundusz zakupów dla bibliotek (20%) i unowocześnianie infrastruktury (30%)
[17].

Celowo cytuję całe akapity, ponieważ w zapisach Narodowej Strategii i jej załącznika znajdują się znaczne różnice:

  • wysokość opłat w Narodowej Strategii waha się od 0,10 zł do 0, 50 zł, a w załączniku od 0,20 do 0,50 zł;
  • instytucja utworzona z funduszu miałaby nazywać się według Strategii Narodowy Instytut Czytelnictwa, a według załącznika Narodowy Instytut Biblioteczny;
  • w Strategii 50% wpłat zasiliłoby fundusz zakupu dla bibliotek, natomiast w załączniku na ten sam cel planowane jest przekazywanie 20% wpłat.

Czytając te dokumenty, przede wszystkim warto zwrócić uwagę na sposób rozdysponowania pozyskanych pieniędzy. Tylko mała ich część ma zostać przekazana właścicielom praw autorskich. Z pozostałych wpłat czytelników Ministerstwo Kultury zamierza finansować swoje statutowe cele. Wygląda na to, że pod przykrywką public lending rights Ministerstwo zamierza wprowadzić coś na kształt podatku na cele kulturalne.

Wnioski

Wydaje się, że nie unikniemy wprowadzenia public lending rights do naszego prawodawstwa. Wymaga od nas tego Unia Europejska, taka jest również tendencja na świecie. Dyskusja powinna się zatem skupić na tym, kto ma płacić za wypożyczenia materiałów bibliotecznych. Czytelnik, biblioteka czy państwo? Możemy i musimy próbować uświadomić decydentom, że ślepe naśladownictwo kilku bogatych państw Unii Europejskiej we wprowadzaniu odpłatności za wypożyczenia materiałów bibliotecznych i scedowanie tych płatności na użytkowników bibliotek lub na same biblioteki do niczego dobrego nie doprowadzi. Państwo, które decyduje się na taki krok, nazywając go promocją czytelnictwa, samo skazuje się na ograniczenie, a nawet zanik czytelnictwa. Tego rodzaju decyzje powinny być bowiem podejmowane po zapoznaniu się z sytuacją bibliotek. Myślę, że kilka wypowiedzi bibliotekarzy z forum EBIB powinno być wziętych pod uwagę przez twórców strategii rozwoju kultury. Dla przykładu zacytuję fragment jednej z nich: [...] Pracuję w Bibliotece Publicznej w miejscowości 5,5 tys. mieszkańców. Biblioteka mieści się w budynku, w którym jest m.in. Ośrodek Pomocy Społecznej. W dni wypłat zasiłków otwieramy szeroko drzwi (a chociażby z ciekawości ktoś zajrzy). I zaglądają, i rozmawiamy z tymi ludźmi, proponujemy książki (najpierw dla dzieci, a później sami już proszą o coś dla siebie). Takim sposobem zwiększamy liczbę czytelników i chyba coś jeszcze. Ważniejsze jest to, co im dajemy, co im daje kontakt z literaturą (nawet jeżeli jest to najzwyklejszy "harlequin"). Ci ludzie nie chodzą do kina, nie kupują gazet, książek... My też kupujemy niewiele (w tym roku udało się przeznaczyć na zakup książek aż 2 tys.). Czasopisma dostajemy od wydawnictw (archiwalne, niesprzedane egzemplarze). I takim czytelnikom mam powiedzieć, że mają płacić? 35 gr to bułka. I co wybiorą? I to ma być program rozwoju czytelnictwa?[18].

Poza tym pozostaje nam śledzić losy walki Hiszpanii z Komisją Europejską. Wyrok, jaki zapadnie w tej sprawie, może na trwale ustawić zasady PLR w Europie.

Przypisy

[1] PLR Background [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.plrinternational.com.

[2] TRAPLE, E. Autorskie prawa majątkowe. In Barta, J. (red.) Prawo autorskie. Warszawa: C.H.Beck, 2003, s. 158.

[3] Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013. In Ministerstwo Kultury Rzeczpospolita Polska [on-line]. Warszawa: Ministerstwo Kultury [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mk.gov.pl/website/index.jsp?catId=245.

[4] Forum EBIB [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/phpBB/viewtopic.php?t=530.

[5] Public Lending Rights Commission [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.plr-dpp.ca.

[6] Public Lending Rights [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.plr.uk.com/enhancedindex.htm.

[7] Australia [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.plrinternational.com/plradministrators/australia.htm#plradmin.

[8] FAQ`s [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.plrinternational.com.

[9] Copyright: Commission opens infringement procedures against six Member States over public lending rights and commercial rental rights [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://europa.eu.int/rapid/pressReleasesAction.do?
reference=IP/04/60&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en
.

[10] Report on Public Lending Rights in Libraries [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.fesabid.org/federacion/gtrabajo/bpi/publiclending.pdf.

[11] EBLIDA Statement on the infringement procedures over Public Lending Right [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.eblida.org/position/PLR_Statement_March04.htm.

[12] TRAPLE, E. Autorskie prawa majątkowe…, s. 160.

[13] MICHALSKA, M. Chcesz przeczytać, zapłać. Rzeczpospolita z 26.11.2000 r.; KUŹMINSKA, K. Co wynika dla bibliotek z dostosowania polskiego prawa autorskiego do prawa Unii Europejskiej? Poradnik Bibliotekarza 2001, nr 3, s. 28.; Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Serwis informacyjny [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/sbp/prawo3.htm.

[14] Sejm Rzeczypospolitej Polskiej [on-line]. [dostęp 15 września 2004]. Interpelacje i zapytania poselskie. Odpowiedź na interpelację poselską nr 5067 z dnia 16 listopada 2000 r. Dostępny w World Wide Web: http://www.sejm.gov.pl.

[15] Narodowy Program Kultury "Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki " na lata 2004-2013 . In Ministerstwo Kultury Rzeczpospolita Polska [on-line]. Warszawa: Ministerstwo Kultury [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mk.gov.pl/website/img/nsrk/NPK_czytelnictwo.pdf.

[16] Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013. In Ministerstwo Kultury Rzeczpospolita Polska [on-line]. Warszawa: Ministerstwo Kultury [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mk.gov.pl/website/index.jsp?catId=245.

[17] Narodowy Program Kultury "Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki " na lata 2004-2013. In Ministerstwo Kultury Rzeczpospolita Polska [on-line]. Warszawa: Ministerstwo Kultury [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.mk.gov.pl/website/img/nsrk/NPK_czytelnictwo.pdf.

[18] Forum EBIB [on-line]. [dostęp 14 września 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/phpBB/viewtopic.php?t=530.

 Początek strony



Public lending rights / Barbara Szczepańska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 7/2004 (58) sierpień/wrzesień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/58/plr.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187