Nr 6/2004 (57), Informacja w sieci. Badania, teorie, wizje |
Magdalena Midura
| |||
WprowadzenieWyzwania związane z budowaniem społeczeństwa informacyjnego znajdują swoje odbicie w edukacji z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. W literaturze fachowej nie brakuje głosów uznających potrzebę takiego kształcenia przyszłych profesjonalistów, aby stali się przewodnikami w świecie cyberprzestrzeni dla osób szukających adekwatnej i wiarygodnej informacji[1]. W momencie, kiedy wzrasta znaczenie zbiorów elektronicznych w zasobach bibliotecznych oraz rola informacyjna Internetu ważne, aby programy edukacyjne odzwierciedlały te przemiany[2]. Stany Zjednoczone są jednym z krajów, w którym dużą wagę przykłada się do kształcenia przyszłych liderów informacji oraz podnoszenia jakości edukacji, zwłaszcza w kontekście uznania XXI stulecia wiekiem społeczeństwa informacyjnego[3]. Ma to tym większe znaczenie, że praca połowy osób czynnych zawodowo w Stanach Zjednoczonych związana jest w jakimś stopniu z wymianą informacji[4]. Również w Polsce podejmowane są próby zastosowania nowoczesnych technologii w kształceniu bibliotekarzy i specjalistów informacji. Poczynając od wspierania kształcenia tradycyjnego komunikacją za pośrednictwem grup dyskusyjnych, poczty elektronicznej, statycznych i dynamicznych stron WWW (doświadczenia Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego), przez udział polskich studentów Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w kształceniu zdalnym realizowanym przez Department of Library and Information Studies at Buffalo University w l. 1997-1998, aż po prowadzenie zajęć na odległość za pośrednictwem Internetu z wykorzystaniem listy dyskusyjnej (zajęcia z "Freenet" realizowane w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1998 roku)[5][6]. Polska przygoda z kształceniem na odległość dopiero się zaczyna, nasze uczelnie mogą w tym zakresie wykorzystać doświadczenia amerykańskich szkół bibliotekarskich, gdzie edukacja zdalna weszła już na stałe do oferty większości programów bibliotekarskich. Nauczanie na odległość z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej daje duże możliwości kształcenia specjalistów, szczególnie w zakresie organizacji informacji w środowisku elektronicznym. Studenci, zapoznając się z treścią kursu, uczą się jednocześnie sposobów komunikowania i wymiany informacji przy pomocy nowych technologii, takich jak np.: poczta elektroniczna, listy i grupy dyskusyjne, rozmowa w czasie rzeczywistym (chat), strony WWW[7]. Rozwój i coraz szersze upowszechnienie nowych technologii informacyjnych pozwalają podjąć studia tym, którzy z różnych powodów nie są w stanie kształcić się w tradycyjny sposób. Według Douglasa, tym właśnie różni się wiek informacji, że to nie my idziemy do szkoły, ale szkoła przychodzi do nas (In the industrial age, we go to school. In the Information age, school can come to us)[8]. Szeroki dostęp do kształcenia jest jednym z celów, który ma być realizowany w ramach tworzenia społeczeństwa informacyjnego. Podstawą rozwoju społeczeństw jest także łatwy dostęp do informacji, urzeczywistniany przede wszystkim poprzez zastosowanie nowoczesnych narzędzi przetwarzania, wyszukiwania i rozpowszechniania informacji. Definicja społeczeństwa informacyjnego, zamieszczona w International Encyclopedia of Information and Library Science, określa, że jest to społeczeństwo, w którym najważniejszym dobrem jest informacja, będąca siłą napędową gospodarki, kultury i rozwoju społecznego[9]. Znaczącą rolę - jako pośrednicy - mogą i powinni odgrywać bibliotekarze i specjaliści informacji, pomagając nie tylko wyszukać odpowiednie dokumenty, ale także ocenić ich wartość i wiarygodność[10]. Na ile kursy na odległość prowadzone przez amerykańskie szkoły bibliotekarskie uwzględniają te potrzeby? Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa. Można na podstawie tytułów poszczególnych przedmiotów uczynić próbę pewnego uogólnienia ich tematyki. Nie jest to jednak metoda dająca całkowitą pewność co do zawartości treściowej zajęć. Większą wiarygodność zapewniłoby zestawienie tych danych z informacjami zebranymi od wykładowców i studentów[2]. Przeprowadzone badania stron WWW uczelni nie umożliwiają, niestety, dokonania tak szczegółowej analizy i z konieczności ograniczone zostały do rozważań odnoszących się do tytułów i opisów treści poszczególnych przedmiotów, na podstawie których podjęto próbę oceny ich tematyki. Dostęp do pozostałych zasobów WWW, zawierających szczegółowe plany zajęć, treści poszczególnych wykładów, ćwiczenia etc. jest przeważnie możliwy tylko dla studentów i wykładowców. Wnioskowanie przeprowadzono w roku akademickim 2002/2003, objęto nim 20 witryn amerykańskich szkół bibliotekarskich [por. aneks], wybranych do badań nad kształceniem na odległość z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w USA[11]. Wyboru uczelni dokonano spośród 49 amerykańskich szkół bibliotekarskich, akredytowanych w roku akademickim 2002/2003 przez ALA. Spośród nich, przy pomocy porównania zestawień statystycznych dotyczących: liczby studentów, rangi szkoły bibliotekarskiej, uczelni macierzystej, efektywności badawczej uczelni, liczebności kadry naukowej oraz wysokości opłat za studia[2][12][13][14][15], wybrano 20 najlepszych uczelni do szczegółowych badań nad kształceniem na odległość dla bibliotekarzy [patrz aneks]. Tytuły przedmiotówUwzględniono wszystkie kursy na odległość odbywające się w danej szkole bibliotekarskiej w roku akademickim 2002/2003, które opublikowano na stronach internetowych uczelni. W tytułach kursów na odległość - z perspektywy ich zgodności z tematyką społeczeństwa informacyjnego - szukano słów wiążących się z zagadnieniami informacji i komunikacji (information, informational, reference, communication) oraz nowoczesnych technik informacyjnych (technology, online, database, computer, automation, TV, distance learning, IT, hypertext, informatics, automated, digital, XML, multimedia, electronic, interface, microcomputers). Pomijano tytuły, w których wyrażenie information było częścią nazwy dyscypliny: bibliotekoznawstwo i informacja naukowa (library and information science), ponieważ kursy te są przeważnie wstępem do nauki o bibliotekoznawstwie i informacji naukowej. Tab. 1. Tytuły kursów związanych z tematyką społeczeństwa informacyjnego (2002/2003).
Źródło - opracowanie własne. Wyniki przedstawione w tab. 1 ujawniają zdecydowanie, że problematyka społeczeństwa informacyjnego jest w znacznym stopniu prezentowana poprzez kursy na odległość na tyle, na ile mogą o tym świadczyć same tytuły przedmiotów. Wynik 48,7% może oznaczać, że kwestia nowych technologii informacyjnych i ich wykorzystania dla zaspokajania potrzeb informacyjnych współczesnego użytkownika jest kluczowa w programach edukacyjnych, prowadzonych na odległość. Studenci zaznajamiają się z tą problematyką zarówno teoretycznie - poprzez treść kursu - jak również poprzez praktyczne wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych (Information Technology Communication - ITC) dla zapoznania się z zawartością kursu oraz komunikacji z wykładowcą i kolegami. 710 to ogólna liczba przedmiotów prowadzonych na odległość w wybranych uczelniach. Obliczono ją jako sumę wszystkich zajęć prowadzonych na odległość w roku akademickim 2002/2003. Jako pojedyncze jednostki liczono zajęcia prowadzone dla wszystkich grup studentów, a nie poszczególne tytuły. Stąd też ogólna suma tytułów wyniosła za ten okres 347. Natomiast liczba tytułów związanych z tematyką społeczeństwa informacyjnego: 176. Treść przedmiotówW przypadku 12 przedmiotów nie udało się w serwisach WWW uczelni znaleźć opisu treści zajęć. W wyniku zapoznania się z treścią pozostałych przedmiotów, 33 z nich odrzucono jako niezwiązane z wybraną tematyką. Dotyczyły one głównie dwóch zagadnień: zarządzania bibliotekami i ośrodkami informacji oraz organizacją pracy w szkolnych media-centrach. Treści pozostałych 133 rozpatrzono w celu odpowiedzi na pytanie, jakie zagadnienia poruszane są w ramach ogólnej tematyki społeczeństwa informacyjnego. Na tej podstawie wyodrębniono 32 tematy, zestawione w tab. 2 Dominująca tematyka - organizacja informacji - ujęta została w ramach przedmiotów o różnych tytułach, np.: Information Sources and Services, Reference Sources and Services, Organization and Control of Recorded Information, Organization of Information. W obrębie tych zagadnień, zgodnie z opisem treści, omawiane są kwestie związane z: teorią informacji, procesami informacyjnymi (w szczególności wyszukiwaniem informacji), źródłami informacji, zastosowaniami nowoczesnych narzędzi technologicznych, a także potrzebami i zachowaniami informacyjnymi użytkowników. Najnowsze rozwiązania technologiczne w zakresie informacji to kluczowy problem społeczeństwa informacyjnego. Dzięki nim zapewniony może być szybki dostęp do potrzebnych każdemu danych i wiedzy. Zagadnienie to, jak wynika z tab. 2, ma duże znaczenie w programach kształcenia amerykańskich szkół bibliotekarskich - przynajmniej, jeżeli rozważać edukację prowadzoną na odległość. 15 przedmiotów prowadzonych na odległość dotyczy kwestii związanych właśnie z technologią informacyjną. W niewielu mniej przypadkach (12) oferowane jest studentom zapoznanie się z problematyką informacji w środowisku elektronicznym. Tab. 2. Tematyka społeczeństwa informacyjnego w treści przedmiotów.
Źródło - opracowanie własne. W ramach zajęć dotyczących nowoczesnych rozwiązań technicznych ujmowane są przede wszystkim praktyczne zagadnienia dotyczące wyboru i zarządzania sprzętem i oprogramowaniem komputerowym (w tym także oprogramowaniem sieciowym i systemami operacyjnymi), ponadto poruszana jest problematyka prezentowania informacji w formie cyfrowej. Z kolei przedmioty dotyczące informacji w środowisku elektronicznym skupiają się wokół zagadnień związanych z zarządzaniem usługami informacyjnymi w środowisku elektronicznym, charakterystyką i analizą źródeł w formie cyfrowej, organizacją usług informacyjnych przez Internet i wymianą danych w sieci. Poruszany jest również szczególnie istotny problem związany z dostępem do informacji elektronicznej i potrzebami użytkowników tego rodzaju usług. Przedstawione treści w znacznym stopniu pokrywają się z zagadnieniami poruszanymi w ramach tematyki społeczeństwa informacyjnego, w szczególności kwestii dotyczących dostępu do informacji za pośrednictwem zaawansowanych technologii. Spośród przedmiotów łączących się w jakimś stopniu z tymi zagadnieniami można wymienić także te, których tematyka dotyczyła: baz danych, systemów informacyjno-wyszukiwawczych, automatyzacji bibliotek, stron WWW - głównie ich projektowania i tworzenia oraz zarządzania serwisami, technologii wspierającej kształcenie, w tym edukacji przez Internet, komunikacji człowiek - komputer. Pojedyncze przedmioty prowadzone są w zakresie multimediów, systemów hipertekstowych i hipermedialnych, bibliotek cyfrowych, telewizji w bibliotekach szkolnych oraz usług bibliotecznych dla kształcenia na odległość. W szczególny sposób uwzględnione zostały również potrzeby świata nauki. W trakcie zajęć omawiane są źródła informacji w zakresie nauki oraz potrzeby użytkowników. Rozwój nauki, który jest jednocześnie podstawą rozwoju społeczeństwa, szczególnie wymaga łatwego dostępu do wartościowych źródeł wiedzy. Jednym z ważniejszych zadań bibliotekarzy i specjalistów informacji jest pośredniczenie w tym dostępie oraz pomoc w selekcji i ocenie wiarygodności źródeł. Każda uczelnia działająca na pewnym terenie musi w swoim programie studiów uwzględniać wymagania środowiska lokalnego, ale także - w perspektywie kształcenia na odległość i związanym z tym faktem przełamywania granic geograficznych - śledzić tendencje na krajowym rynku pracy. Amerykańskie szkoły bibliotekarskie w dużym stopniu uwzględniają te potrzeby - szczególnie poprzez oferowanie możliwości kształcenia się na odległość. Kandydat na tego typu studia ma sposobność wyboru z dużego zbioru kursów z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Jednym z wyznaczników społeczeństwa informacyjnego, wymienionych w International Encyclopedia of Information and Library Science, jest rozwój nowej technologii informacyjnej i komunikacyjnej[9]. Mogą być one wykorzystywane również w szczególnym procesie wymiany informacji, jakim jest kształcenie na odległość. Szczególnie Internet stwarza duże możliwości dla kształcenia na odległość. Wśród jego zalet Wools wymienia przede wszystkim możliwość studiowania przez osoby niemogące z różnych powodów brać udziału w tradycyjnych kursach, sposobność uzyskania szybkiego kontaktu w czasie rzeczywistym lub asynchronicznie oraz wygodę dla studenta, który może wybrać najbardziej dogodny czas i tempo nauki[16]. Jak wynika z przeprowadzonych badań, jest to też forma najchętniej wykorzystywana w dostarczaniu kształcenia na odległość przez amerykańskie szkoły bibliotekarskie. W sumie ponad połowa - 52% wszystkich kursów na odległość odbywa się za pośrednictwem Internetu. Przy czym zdecydowana większość z nich (43,1%), to kursy wyłącznie internetowe niewymagające wizyt w kampusie uczelni, które są wymagane w przypadku 8,8% zajęć. Istnieją oczywiście wady tej formy kształcenia, podstawowymi niedogodnościami związanymi z kształceniem za pośrednictwem Internetu jest przede wszystkim: konieczność posiadania przez studenta niezbędnego sprzętu, oprogramowania i umiejętności korzystania z nich oraz przede wszystkim dostępu do Internetu[16]. Z punktu widzenia studenta mniej wymagające są formy przekazu związane z wykorzystaniem możliwości telewizji. Uczący się nie muszą posiadać ani specjalnego sprzętu, ani dodatkowych umiejętności. Jednakże, jak zauważa Wools, telekonferencje są przede wszystkim droższe (sprzęt oraz konieczność zatrudnienia obsługi technicznej) dla uczelni. Z kolei dla studentów pewnym utrudnieniem może być konieczność dojeżdżania w konkretne miejsce, w określonych godzinach[16]. W przypadku tej formy nie ma możliwości aż takiej elastyczności, jak w kształceniu komputerowym. Studiujący nie mogą wybierać czasu ani miejsca nauki - zdani są na ustalenia szkoły[17]. Tendencje zaobserwowane w kształceniu na odległość z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej są odbiciem ogólnokrajowych. Zgodnie z danymi, zawartymi w raporcie przygotowanym przez National Center for Educational Statistics, dotyczącym udziału studentów w kursach na odległość w latach 1999-2000, Internet przeważa jako forma dostarczania kursów na dystans i obejmuje 67% kursów na poziomie studiów magisterskich[18]. Warto zauważyć, że studenci, ucząc się za pośrednictwem Internetu, nabywają praktyczne umiejętności w zakresie wyszukiwania i selekcji informacji dostępnych w sieciach rozległych. Właśnie te kwalifikacje mają kluczowe znaczenie w społeczeństwie, w którym najważniejsze jest jak najszybsze dotarcie do wartościowych źródeł wiedzy. Tak wykształceni i przygotowani do pracy przyszli bibliotekarze i pracownicy informacji mogą stać się cennymi pośrednikami między informacją a poszukującymi ją użytkownikami. PodsumowaniePrzedstawione wyniki badań dotyczących kursów na odległość z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej pozwalają na zaobserwowanie aktualnych tendencji w programach kształcenia na odległość dla bibliotekarzy i specjalistów informacji. Znaczna liczba oferowanych na odległość zajęć świadczy o potrzebie i roli kształcenia na odległość w edukacji bibliotekarzy. Tematyka kursów w znacznym stopniu odzwierciedla potrzeby społeczeństwa związane z rozwojem nowoczesnych technologii informacyjnych. Przede wszystkim znacząca liczba przedmiotów związana jest z zagadnieniami bliskimi problemom społeczeństwa informacyjnego (48,7% wszystkich zajęć). Również treść oferowanych na odległość tytułów odzwierciedla aktualne kierunki rozwoju usług informacyjnych, realizowanych przede wszystkim w środowisku elektronicznym. Studenci mają okazję zapoznać się m.in. z nowoczesnymi technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi (Internet, bazy danych, programy komputerowe dla bibliotek, strony WWW, interfejsy). Jednocześnie prezentowane są zagadnienia związane z potrzebami informacyjnymi różnych kategorii użytkowników (młodzi użytkownicy, świat biznesu, użytkownicy informacji elektronicznej, użytkownicy informacji o ochronie zdrowia, naukowcy i badacze). Studenci na odległość stają się ekspertami w dziedzinie nowoczesnych technik informacyjnych, nie tylko poprzez zapoznawanie się z treścią kursów, ale również poprzez praktyczne korzystanie z nowoczesnych narzędzi komunikowania umożliwiających realizację kursów na odległość. Środowisko sieciowe, w którym odbywa się większość procesów kształcenia na dystans, jest jednocześnie największym magazynem informacji. Studenci, ucząc się poruszania w tych zasobach - wyszukiwania, selekcji i oceny dostępnych źródeł, mogą stać się dla społeczeństwa informacyjnego kluczowymi przewodnikami w świecie informacji. Aneks - uczelnie wybrane do badań
Przypisy[1] KOCÓJOWA, M. Badania nad edukacją permanentną bibliotekarzy: doświadczenia międzynarodowe a Polska. In Edukacja permanentna bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej w międzynarodowej perspektywie (1991). Kraków: Wydaw. UJ, 1991, s. 83. ISBN 83-233-1225-7. [2] SAYE, J.D. The organization of electronic resources in the library and information science curriculum. OCLC System & Services 2001, no. 2, p. 71-72. ISSN 1065075X. [3] KOCÓJOWA, M. Edukacja liderów informacji naukowej i bibliotekoznawstwa: nadzieje, potrzeby i wybory organizatora procesu kształcenia. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2002 nr 8. (37) [dostęp 16 marca 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/37/kocojowa.php. ISSN 1507-7187. [4] WIERCIŃSKA, A., WIERCIŃSKA I. ODL [Open and Distance Learning] w uniwersyteckim kształceniu ustawicznym : globalne współzawodnictwo. Res Hum./WSP Warszawa. 2000 [vol.] 8, s. 133. ISSN 1425-3844. [5] GLIŃSKI, W. Zagadnienia zdalnego kształcenia w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. In Edukacja na odległość: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Kraków: Wydaw. UJ, 2003, s. 137. ISBN 83-233-1750-X. [6] SZCZĘCH, W. Wykorzystanie sieci komputerowej do nauczania na odległość w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. In Edukacja na odległość: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Kraków: Wydaw. UJ, 2003, s. 122. ISBN 83-233-1750-X. [7] DEWLAND, N.H., CLAIR, G.S.ST. Active and collaborative learning in online courses : Penn State's Project vision. In Libraries and Other Academic Support Services for Distance Learning. Greenwich; London: JAIPRESS INC., 1997, p. 42. ISBN 0762302291. [8] DOUGLAS, G. MLIS distance education at the University of South Carolina : report of a case study. Journal of American Society for Information Science 1996, no. 47, p. 875. ISSN 0002-8231. [9] WHITWORTH, A. Information Society. In International Encyclopedia of Information and Library Science. London; New York: Routledge, 2003, p. 303. ISBN 0-415-25901-0. [10] DŁUGOSZ, J. Społeczeństwo informacyjne a wykluczeni. Zadania edukacji i polityki społecznej. Potencjalny udział bibliotek. Biuletyn EBIB [on-line]. 2003 nr 7 (47) [dostęp 29 grudnia 2003]. Dostęp w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/47/dlugosz.php. ISSN 1507-7187. [11] USTARBOWSKA, M. Organizacja i planowanie kosztów nauczania na odległość na przykładzie Stanów Zjednoczonych. In Edukacja na odległość: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Kraków: Wydaw. UJ, 2003 s. 60-64. ISBN 83-233-1750-X. [12] BUDD, J. Scholary productivity of U.S. LIS faculty : an update. Library Quarterly 2000, vol. 70, no 2, p. 230-245. ISSN: 0024-2519. [13] EBERHART, G.M. (compiled by) The whole library handbook : current data, professional advice, and curiosa about libraries and library services. Chicago and London: ALA, 2002, p. 569. ISBN 0838907814. [14] US NEWS [on-line] [dostęp 15 grudnia 2002]. Ranking category definitions. Dostępny w World Wide Web: http://www.usnews.com/usnews/edu/college/rankings/about/cornkdfs_brief.php. [15] The World Almanac and Book of Facts 2002. New York: World Almanach Books, 2002, p. 1008. ISBN 0-88687-872-1. [16] WOOLS, B. Building a Plan to Deliver Lifelong Continuing Professional Education Across Space and Time. In Delivering Lifelong Continuing Professional Education Across Space and Time : The Fourth World Conference on Continuing Professional Education for Library and Information Science Professions. München: K.G. Saur, 2001, p. 18-19. ISBN 3598218281. [17] Distance Education at a Glance [on-line]. University of Idaho, 2003 [dostęp 17 stycznia 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://www.uidaho.edu/eo/distglan.html. [18] U.S. Department of Education, National Center for Education [on-line]. In Profile of Participation in Distance Education [dostęp 18 stycznia 2003]. Dostępny w Internecie: http://nces.ed.gov/pubs2003/2003154.pdf. |
| |||