EBIB 
Nr 3/2004 (54), Czytelnictwo dzieci i młodzieży. Artykuł
  Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Zofia Zasacka
Instytut Książki i Czytelnictwa
Biblioteka Narodowa

Co czytają gimnazjaliści?


Podstawowym celem prezentowanego badania jest prześledzenie tego, jakie jest lekturowe wyposażenie młodzieży kończącej powszechną i obowiązkową szkołę oraz próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób szkolna edukacja uczestniczy w kształtowaniu postaw patriotycznych? Na ile szkolna edukacja literacka pozostawia w świadomości 15-latków obszar wspólnych, "oczywistych" doświadczeń, jednakowy fragment uniwersum symbolicznego? Czy w czasie różnorodności w ramach szkoły (wielości programów i podręczników szkolnych, dużej swobody w doborze lektur pozostawionej nauczycielowi), a także wpływu kultury masowej i innych instytucji socjalizujących, szkoła przekazuje młodzieży jakiś wspólny kanon, a w nim jakie elementy kultury narodowej?

Przedstawiam te fragmenty badania, które opisują miejsce książki w życiu 15-latków: aktywność czytelniczą badanej młodzieży i jej charakter. Prezentuję książki czytane dla przyjemności; preferencje czytelnicze młodzieży - książki lubiane i cenione. Artykuł ten oparty jest na referacie wygłoszonym przez autorkę na konferencji Dziecko i książka zorganizowanej przez Instytut Książki i Czytelnictwa w Bibliotece Narodowej w październiku 2003 roku.

Spróbuję określić, jak liczna jest ta grupa młodzieży, która nie czyta książek, nie jest w stanie wytrwać przy dłuższym tekście i zapamiętać go, z czego wynika, że ta część młodzieży jest pozbawiona możliwości ćwiczenia sprawności niezbędnych do życia we współczesnym świecie. Prezentowane badanie podejmuje obserwację całej populacji młodzieży stającej przed kolejnym etapem selekcji szkolnej, pozwoli na uchwycenie, jaka jej część pozbawiona jest już pewnych nawyków kulturalnych i kompetencji, które mogą decydować o ich szansach w odnalezieniu się we współczesnej cywilizacji.

Przedstawiam pierwsze wyniki badania sondażowego przeprowadzonego na reprezentatywnej próbie losowo dobranych 70 szkół gimnazjalnych z całej Polski. Badanie zostało zrealizowane przez CBOS pod koniec roku szkolnego w połowie maja 2003 r. Ankieta została przeprowadzona w sposób audytoryjny na jednej lekcji, w jednej z trzecich klas wylosowanych szkół. Zostało przebadanych 1396 gimnazjalistów. Przedstawię tutaj pierwsze wyniki tego badania (samodzielnie wykonane obliczenia i główne zaobserwowane tendencje). Kompletna i ostateczna analiza statystyczna, uwzględniająca zmienne demograficzne i ukazująca zależności między wybranymi odpowiedziami, nastąpi w późniejszym terminie.

Czytanie dla przyjemności

Przedstawię tutaj podstawowe tendencje dotyczące czytelnictwa 15-latków, które odbywało się poza szkolnymi obowiązkami i w czasie wolnym badanych.

Można przede wszystkim zauważyć wielkie zróżnicowanie i bogactwo wśród wyborów czytelniczych. Jeśli pominiemy wskazania uczniów na lekturę atlasów, słowników i encyklopedii, to grupę najpoczytniejszych książek stanowi literatura dla dzieci i młodzieży. Można wyróżnić w niej utwory, w których dominuje tematyka przygodowa oraz powieści obyczajowe. W pierwszej grupie najpopularniejsi autorzy to Joanne K. Rowling (124 uczniów, co stanowi 9% badanych, zadeklarowało przeczytanie choć jednej książki z cyklu o Harrym Potterze), nadal chętnie czytani są: Juliusz Verne, Daniel Defoe (Robinson Crusoe), Jack London, James Curwood, Karol May, a z polskich autorów: Alfred Szklarski, Hanna Ożogowska, Edmund Niziurski, Zbigniew Nienacki. Druga grupa książek dla młodzieży to powieści obyczajowe opisujące jej życie i problemy; szczególnie popularne są te powieści, które zawierają wątek miłosny. Wśród książek tego typu, ale dla młodszej młodzieży, najpopularniejsza jest Meg Cabot (Pamiętnik księżniczki) oraz Lucy M. Montgomery (Ania z Zielonego Wzgórza). Najchętniej jednak czytane są książki dwóch autorek. Jedna z nich to Małgorzata Musierowicz i jej Jeżycjada (książki z tego cyklu czytało 48 uczniów, co daje 3% wszystkich badanych). Minimalnie lepiej plasuje się Krystyna Siesicka. Pięćdziesiąt jeden 15-latków deklarowało czytanie różnych jej powieści (4% ogółu), zaś najczęściej wymieniano Jezioro osobliwości i Zapałkę na zakręcie. Należy tu dodać, że zarówno niektóre książki z Jeżycjady, jak i powieści Siesickiej bywają również polecane przez szkołę. Następna w kolejności liczby czytelników jest Marta Fox (26 wskazań), Małgorzata Budzyńska i jej książki z cyklu Ala Makota (17 czytelników), Dorota Terakowska (16); powieści z serii Nie dla Mamy, nie dla Taty, lecz dla każdej Małolaty (przykładowe tytuły z tego cyklu: Kłopoty z chłopakami, Miłość na falach eteru, Za przystojny za bogaty, Wymarzony rejs, Przepis na miłość) (12).

Kolejna grupa najpoczytniejszych książek to fantastyka w szerokim rozumieniu, obejmująca bowiem science-fiction, horrory, fantasy, literaturę grozy. Autorem numer jeden jest oczywiście John R.R.Tolkien; najczęściej czytanymi jego tytułami są: Władca Pierścieni (aż 115 wskazań, co daje 8% wszystkich badanych uczniów) oraz Hobbit (31 wskazań, 2% badanych). Drugi autor bardzo chętnie czytany przez 15-latków to Andrzej Sapkowski (łącznie 28 wskazań na wszystkie przeczytane jego tytuły), wśród jego książek najpopularniejszy jest Wiedźmin, który zyskał 21 czytelników. Kolejny popularny autor z tego typu literatury to Stephen King (zdobył 22 nastoletnich czytelników, 2% wszystkich badanych). Inni, których książki czytało po kilka osób, to: Graham Masterton, Terry Pratchett, R.A Salvatore, Stanisław Lem, Robin Cook, Margit Sandemo, Ursula Le Guin, Dean Koontz, Philip Dick, Neil Gaiman, Jonathan Carroll, Jacek Dukaj i in. Wśród młodzieży popularne są cykle Dom przy cmentarzu i Szkoła przy cmentarzu Toma B. Stone'a, Krąg ciemności J. R. Blacka (przykładowe tytuły: Mój mały wilkołaczek, Panią naszą wampiry udusiły, Kosmici pod łóżkiem). Mają one swoich stałych wielbicieli.

Trzecia grupa pod względem częstotliwości wskazań czytanych lektur to bardzo różnorodna grupa książek, najogólniej je nazywając, niebeletrystycznych, wśród których najczęściej wskazywano na książki popularnonaukowe. Historia to dyscyplina wiedzy, z której zdecydowanie najchętniej wybierane są lektury, a szczególnie te poświęcone II wojnie światowej. Następne w kolejności poczytności są książki o tematyce przyrodniczej i geograficznej. Druga grupa książek niebeletrystycznych to poradniki dotyczące rozmaitych dziedzin życia i hobby, a potem według ilości wskazań: książki o tematyce religijnej (znamienne, że tylko 5 uczniów przyznało, że zaglądało do Biblii), literatura faktu, reportaże i biografie, a na końcu książki o tematyce unijnej i ezoteryka.

Następna grupa według liczebności wyborów lekturowych gimnazjalistów to książki z literatury pięknej dla dorosłych, "trudniejsza w odbiorze" klasyka polska i obca, polska i obca powieść współczesna, poezja polska. Około 4% badanych zadeklarowało czytanie takiej literatury. Większość utworów z tej kategorii zyskała pojedyncze wskazania. Najpoczytniejszym autorem okazał się Henryk Sienkiewicz (22 czytelników), przede wszystkim Trylogia lub poszczególne jej części, pozostali czytani autorzy reprezentujący współczesną literaturę polską: Władysław Szpilman Pianista (13 czytelników), Dorota Masłowska Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (11) Katarzyna Grochola (6, różne, najczęściej Nigdy w życiu). Zaledwie 1% uczniów to czytelnicy poezji, i to tylko polskiej; czytano wiersze ks. Jana Twardowskiego, Wisławy Szymborskiej, Edwarda Stachury i in. Z literatury obcej najczęściej wymieniana była powieść z XX wieku, jeden tylko utwór został wymieniony przez przeszło 1% badanych uczniów: Rok 1984 George'a Orwella (16 wskazań), pozostali autorzy, którzy byli czytani przez kilka osób to: Umberto Eco, Kurt Vonnegut, Vladimir Nabokov, Joseph Heller, Gabriel Garcia Márquez, Franz Kafka.

Kolejna grupa lektur jest wyjątkowo jednorodna: składa się zaledwie z kilku powieści na ten sam temat: problem narkomanii wśród młodzieży . Są to przede wszystkim trzy utwory: Barbary Rosiek Pamiętnik narkomanki (przeczytało ją 70 nastolatków, co stanowi aż 5% badanych), Christiane F. My dzieci z dworca ZOO (63; 4,5%), Mervina Burglessa Ćpun (20, 1%) oraz m.in. Anny Onichimowskiej Hera moja miłość, Tomasza Piątka Heroina, Józefa Stompa Narkomanka, Jana P. Krasnodębskiego Stokrotka.

Następna w kolejności częstotliwości dokonywanych wyborów czytelniczych znalazła się zagraniczna literatura popularna, w tym duża grupa powieści romansowych (Wiliam Wharton, którego przeczytało 14 gimnazjalistów, jest liderem, za nim plasuje się Nicolas Sparks) oraz powieści sfilmowanych bądź scenariuszy filmowych wydanych w postaci powieści: Bridget Jones (Helen Fielding) (14), Forrest Gump (Winston Groom), Stowarzyszenie umarłych poetów (N.H. Kleinbaum) (10, bywa też szkolną lekturą uzupełniającą), Frida, (np. Hayden Herrera lub Andrea Kettenmann), Milczenie owiec (Thomas Harris), Park Jurajski, Lot nad kukułczym gniazdem (Ken Kesey), Biały Oleander (Janet Fitch).

W tym miejscu, jeśli uwzględnimy kolejność liczb wskazań na wybór lekturowy należy wymienić literaturę kryminalno sensacyjną, bardzo zróżnicowaną i często bliską grupie szeroko rozumianej fantastyki. Najliczniejsze są tu kryminały Agaty Christie i Joanny Chmielewskiej (po 7 czytelników), Alfreda Hitchcocka (seria Przygody trzech detektywów), Conana Doyle'a oraz sensacja, gdzie pierwsze miejsce zajmuje John Grisham, potem Tom Clancy, Alistear McLean, Frederick Forsyth.

Ostatnią liczniej czytaną grupę książek stanowią tytuły tylko jednego autora: Paulo Coelho, którego nie zdecydowałam się zaklasyfikować do żadnej z wymienianych grup. Zdobył 40 czytelników: najpoczytniejsze jego książki to: przede wszystkim Alchemik (24 czytelników, 2% badanych), Na brzegu Piedry... (16) później Piąta góra, Weronika postanawia umrzeć oraz Demon i Panna Prym, Pielgrzym.

Podsumowując ten fragment prezentacji wyników badań, przedstawiam listę najpoczytniejszych autorów, obok liczba czytelników ich książek:
 Tolkien140
 Joanne K. Rowling124
 Barbara Rosiek70
 Christiane F.63
 Krystyna Siesicka51
 Małgorzata Musierowicz48
 Paulo Coelho40
 Andrzej Sapkowski28
 Marta Fox26
 Stephen King22
 Henryk Sienkiewicz22

Ulubione i polecane książki

Badani przeze mnie uczniowie zostali zapytani o książki, które chcieliby polecić do przeczytania swoim kolegom, i o to, z jakich powodów rekomendują tę lekturę. Przyjrzyjmy się książkom najliczniej polecanym przez młodzież kończącą gimnazjum. Dwa tytuły uzyskały prawie identyczną ilość wskazań i to dwukrotnie większą od następnych pozycji - Władca Pierścieni Tolkiena (73 wskazania) i Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego (70). Jest to bardzo znamienne zestawienie, wiele mówiące o oczekiwaniach stawianych lekturze przez młodych ludzi, o tym, za co cenią książki, jakie chcą czytać i chcieliby nimi podzielić się z innymi. Tak więc najczęściej polecano książki, które były lekturami szkolnymi, zostały omówione na lekcjach języka polskiego. W tej grupie, która zyskała najwięcej rekomendacji, bezsprzecznie pierwsze miejsce zajmują Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego (lista lektur w tej grupie nie uwzględnia powieści Musierowicz, Siesickiej, o narkotykach, Hobbita, które także mogły być zalecane do przeczytania przez nauczyciela). Następna lektura zyskała o połowę mniej rekomendacji: Mały Książe (41 rekomendacji), Romeo i Julia (29), Pan Tadeusz (27), Quo Vadis (24), Medaliony (19).

Następna duża grupa książek najchętniej polecana to książki młodzieżowe przygodowe i obyczajowe, z Harrym Potterem na czele (66), Musierowicz (48) i Siesicką (33), następnie literatura popularna, w pierwszym rzędzie fantastyka, gdzie liderami jest Tolkien (obok sześcioksięgu, Hobbit był polecany przez 31 gimnazjalistów innym do przeczytania), potem Sapkowski oraz inne utwory z fantastyki, później horrory, sensacja, romanse itp. Następnie książki poświęcone narkomanii , które znalazły się na bardzo wysokiej pozycji.

Przyjrzyjmy się bliżej, jakie cechy i wartości określają, według nastolatków, książki godne polecenia. Badani uczniowie chcą czytać przede wszystkim książki dla nich interesujące, to znaczy dobrze napisane, łatwym i jasnym językiem, dobrze, aby język ten był również dowcipny. Najważniejsze jest to, aby książka ta "wciągała", trzymała w napięciu; według młodzieży dobra książka jest lepsza od filmu. Istotna dla dobrej książki jest obecność w niej przygód, szybkiej akcji, suspensu lub zagadki, "trochę strachu". Stąd właśnie książki przygodowe i fantastyczne są najczęściej czytane i często polecane. Uczniowie cenią i polecają książki trzech najważniejszych typów. Pierwszy to książki czytane dla rozrywki, odprężenia, ucieczki od codzienności. Większość z nich to książki lekkie, łatwe i przyjemne, ale też takie, które rozwijają wyobraźnię. Jest jeden wyjątek: sześcioksiąg Tolkiena, najbardziej ulubiona, najchętniej czytana i polecana lektura. Wielbiciele prozy Tolkiena uważają, że Władca Pierścieni jest książką wyjątkową, perfekcyjną, o charakterze uniwersalnym, opowiada o silnej przyjaźni i wytrwałości w dążeniu do celu, pomimo przeciwności losu, a także o walce ze złem; Nikt nie napisał podobnej książki, w której wyczuwałby się taki klimat.

Drugi rodzaj to książki rekomendowane z tego powodu, że opowiadają o czymś ważnym, dotykają istotnych spraw dla człowieka, stawiają ważkie pytania, dają wskazówki jak żyć, podejmują kwestie filozoficzne i etyczne, można się z nich wiele nauczyć, skłaniają do refleksji. Znajdujemy tu wiele przykładów, są to m.in. książki Coelho (tu cytuję uzasadnienie uczniowskiej rekomendacji zawarte w jego książkach przesłania można odnieść do własnego życia, pozwalają zrozumieć świat i samego siebie, ale są i takie powody, dla których warto sięgnąć po Coelho, bo umila czas, czyta się je lekko, ponadto zawierają łacińskie sentencje). Są to również powieści Jerome D. Salingera, N.H. Kleinbauma Stowarzyszenie umarłych poetów, Saint-Exupery'ego.15-latek tak zachęcał to przeczytania Małego Księcia: pomaga w prosty sposób zrozumieć naturę ludzi inny zaś: ukazuje wartości w życiu człowieka, których często nie dostrzegamy. Trafią tu także książki obyczajowe, które poruszają problemy z życia nastolatków, relacje z rodziną, przyjaciółmi. Bardzo charakterystyczne jest uzasadnienie 15-latki polecającej przeczytanie książki Małgorzaty Budzyńskiej Ala Makota: zachęcam do jej przeczytania szczególnie dziewczyny. Napisana w formie kalendarza, opowiada o nastolatce borykającej się z problemami zwykłych ludzi. Bardzo ciekawa i sympatyczna główna bohaterka, czy też bardzo znamienne rekomendacje, najpopularniejszego w tym gatunku cyklu Jeżycjady: książki przeznaczone właśnie dla młodego pokolenia, szukającego odpowiedzi na swoje pytania; seria ta ma w sobie wiele miłości, uczy życia, ukazuje problemy rodziny Borejków. Pokazuje czym jest prawdziwa przyjaźń i rodzinna atmosfera. Wysoko była też oceniana powieść Salingera Buszujący w zbożu, tak zachęcano do jej przeczytania: zmusza do myślenia, niesie ważne prawdy moralne, uczy życia, ukazuje prawdziwy świat.

Trzeci rodzaj książek to te, które oparte są na autentycznych wydarzeniach, na faktach, są prawdziwymi historiami bądź tak zostały napisane, jakby nimi były. Można się z nich, według respondentów, czegoś dowiedzieć się o dawnych czasach, ważnych historycznych bądź współczesnych wydarzeniach, istotnych problemach społecznych, patologiach, takich jak np. narkomania. Przykładem są tu Kamienie na szaniec, szkolna lektura i zarazem książka najczęściej polecana przez uczniów czy też takie książki, jak Pamiętnik narkomanki. Tę ostatnią uczeń polecał ponieważ ukazuje co z człowiekiem robią narkotyki, chce zapobiec braniu. Natomiast książka Aleksandra Kamińskiego, która wywarła szczególne wrażenie na młodych czytelnikach i zdobyła największą ilość uzasadnień potrzeby jej przeczytania, była rekomendowana w następujące sposoby, np.: opisuje prawdę o życiu Polaków w II wojnie światowej; ukazuje odwagę i poświęcenie młodych ludzi, jakie włożyli w walkę z okupantem. Myślę, że młodzież powinna brać z nich przykład; pełna akcji, fajna, o młodych ludziach walczących o Polskę; uczy jak być patriotą; książka o chłopcach, którzy oddają życie za wolność, walczą o nią. Ukazana jest przyjaźń - bardzo ważna w życiu.

Niektóre tendencje w czytelnictwie młodzieży

Przede wszystkim uderzające są duże kontrasty w zachowaniach czytelniczych wśród badanej młodzieży, szczególnie wśród 15-latków z wielkich miast. Tam właśnie można znaleźć (tzw. intensywnych czytelników) czytelników największej ilości książek i tej ambitnej literatury, i tej popularnej, czytelników czytających po kilka, a nawet kilkanaście bardzo rozmaitych książek, potrafiących polecić kilka książek i uzasadnić swój wybór. Wśród młodzieży z wielkich miast, w tych samych szkołach znajdują się też ci, co w ogóle nie czytają dla przyjemności i czytają tylko niektóre, najprostsze (to jest najkrótsze) książki z listy lektur.

Owi intensywni czytelnicy, którzy lubią czytać i czytają dużo, bardzo często polecają i pożyczają książki swoim kolegom klasowym. W ten sposób powstają kręgi czytelnicze - kilkuosobowe grupy kolegów i ich liderzy czytający tę samą książkę. Kręgi takie możemy znaleźć na obszarze całej Polski, zarówno w miastach, jak i na wsi, w szkołach słabszych i tych najlepszych. Książki czytane w owych kręgach bywają rozmaite: może to być ostatnia powieść Krystyny Siesickej czy Doroty Terakowskiej (Ono, Poczwarka), często są to też książki Coelho albo sensacyjne i fantastyczne, w takim kręgu był czytany Dukaj, Grisham oraz thrillery medyczne Robina Cooka. Obecność takiego lidera czytelniczego jest szczególnie ważna na wsi, tam gdzie jest znacznie mniejsza dostępność do książki, szczególnie nowości wydawniczych i bestsellerów, gdzie wykorzystywanych jest mniej źródeł, z których można czerpać książki do czytania, gdzie jest mniej książek w gospodarstwach domowych, w bibliotekach publicznych i mniej możliwości ich zakupu.

Można wskazać na istnienie pewnych różnic w czytelnictwie młodzieży miejskiej i wiejskiej, przed wszystkim lektury młodzieży wiejskiej są mniej zróżnicowane, wśród nich jest mniejsza ilość tytułów, szczególnie z literatury popularnej, za to częściej czytają dawniej wydawaną literaturę dla dzieci i młodzieży. Natomiast już wstępne wyniki z przedstawianych badań potwierdzają to, co zaobserwował Zbigniew Kwieciński w cytowanych już badaniach, mianowicie, że dystans kulturowy między wsią i miastem zmniejsza się przez to, że w wielkich miastach poszerzyła się część młodzieży zaniedbanej, wykluczonej, która może się znaleźć w wielkich szkołach na dużych osiedlach mieszkaniowych.

Młodzież, która nie czytała książek dla przyjemności, znacznie częściej polecała do przeczytania innym książki czytane na lekcjach szkolnych, czyli klasykę, np. Antygonę czy Romea i Julię. Wyjątek stanowią Kamienie na szaniec, które były polecane przez wszystkich, i przez intensywnych czytelników rekomendujących po kilka książek, i przez tych, którzy czytali bardzo mało. Niemniej jednak właśnie wpływ szkoły, a nie np. wszechobecnej kultury popularnej, jest najsilniejszy na czytelnictwo młodzieży, szczególnie na książki uznawane przez nią i polecane. Tym bardziej, że szkoła coraz częściej przejmuje na swoje listy lektur właśnie książki czytane przez nastolatków w czasie wolnym i dla przyjemności; są to współczesne książki młodzieżowe (jest taki punkt w podstawie programowej do nauczania języka polskiego w gimnazjum), np. książki Musierowicz, Siesickiej, Salingera, czy też o problemach narkomanów, np. Barbary Rosiek Pamiętnik Narkomanki.

   Początek strony



Co czytają gimnazjaliści? / Zofia Zasacka// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 3/2004 (54) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/54/zasacka.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187