EBIB 
Nr 2/2004 (53), Biblioteki a prawo. Artykuł
  Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Barbara Szczepańska
Biblioteka kancelarii prawniczej Lovells

Dziedzictwo cyfrowe - zarządzanie prawami

Materiały pomocnicze


Wstęp

W ostatnich miesiącach, w ramach projektu DELOS, ukazały się trzy bardzo ważne książki zajmujące się dziedzictwem cyfrowym. Pierwsza z nich to materiały z międzynarodowych warsztatów DELOS CEE, które odbyły się w Warszawie w kwietniu ubiegłego roku[1]. Warsztaty poświęcone były standaryzacji informacji archiwalnej w środowisku cyfrowym. Najwięcej miejsca poświęcono zastosowaniu formatu EAD (format Kodowanego Opisu Archiwalnego), który umożliwia wymianę informacji między różnymi systemami informacyjnymi. Podczas warsztatów nie zabrakło również wystąpienia poświęconego bibliotekom, referat na temat katalogu centralnego NUKAT wygłosiła Anna Paluszkiewicz. Szczególnie interesujące były wystąpienia poświęcone digitalizacji czy też dyskretyzacji (tego pojęcia używa Stuart Lee w referacie pod tytułem Czy dyksretyzacja jest tego warta?).

Kolejna ważna publikacja to tłumaczenie raportu z Lund poświęconego koordynacji w zakresie digitalizacji[2]. Dział Dziedzictwa Kulturowego Dyrektoriatu Generalnego ds. Społeczeństwa Informacyjnego Unii Europejskiej zorganizował w Lund spotkanie, podczas którego stworzono założenia współpracy w zakresie e-Europe. Kraje należące do Unii będą realizować Plan działań na rzecz e-Europe między innymi poprzez wspieranie programów europejskich w zakresie digitalizacji, a także rozwijanie i promowanie wzorcowych rozwiązań w zakresie digitalizacji zbiorów.

Zagadnieniami związanymi z digitalizacją zbiorów zajmuje się nie tylko Komisja Europejska. Na potrzeby UNESCO wytyczne w zakresie ochrony dziedzictwa cyfrowego opracowała Biblioteka Narodowa Australii[3]. Zalecenia składają się z czterech części (Materiały podstawowe, Perspektywy zarządzania programami, Perspektywy techniczne i praktyczne oraz Informacje podstawowe) podzielonych na rozdziały, poświęcone analizie poszczególnych problemów, z jakimi stykają się osoby i instytucje podejmujące się digitalizacji.

Za zgodą polskiego wydawcy zaleceń poniżej publikujemy jeden z rozdziałów książki, zachęcając Państwa do lektury całości.

Zarządzanie prawami

Celem tego rozdziału jest podkreślenie konieczności zrozumienia problematyki praw do materiałów cyfrowych i przedstawienie pewnych ogólnych rozwiązań.

Programy ochrony dziedzictwa cyfrowego muszą uwzględniać w swych planach różne prawa (np. autorskie, do prywatności) i oczekiwania zainteresowanych stron. Ponieważ skopiowanie materiałów jest warunkiem ich ochrony i ponieważ większość programów przewiduje jakiś poziom dostępu, potrzebne jest aktywne zarządzanie prawami.

NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA ADMINISTRACYJNE

Dziedzictwo cyfrowe a prawa

Materiały należące do dziedzictwa cyfrowego są przedmiotem wielu praw i oczekiwań o mniej lub bardziej formalnym charakterze. Programy powinny się z nimi liczyć.

Różnorodność praw i oczekiwań

Prawa i oczekiwania narzucające pewne rozstrzygnięcia obejmują zazwyczaj:

  • prawa własności intelektualnej twórców, obejmujące prawa autorskie do różnych warstw i aspektów materiałów, prawo do określenia warunków dostępu i wykorzystania, czy prawo moralne twórcy uznania jego wkładu;
  • ustawowe prawa niektórych instytucji do gromadzenia, ochrony i udostępniania pewnych materiałów;
  • prawa i oczekiwania związane z prywatnością, poufnością, czy upoważnieniami do wykorzystania materiałów takich jak archiwa organizacyjne, rejestry historyczne, dane osobiste i komunikacja prywatna;
  • oczekiwania użytkowników wobec dostępu;
  • oczekiwania szerszej społeczności, że materiał o trwałej wartości zostanie zachowany i będzie dostępny w ramach istniejących uregulowań.

Podstawowe prawa warunkujące podjęcie działań ochronnych

Ochrona danych obejmuje wiele procesów związanych z prawami. By zapewnić ciągłość ochrony dziedzictwa cyfrowego, programy muszą:

  • pozyskać (najczęściej skopiować) i przechować materiał;
  • wykonać dodatkowe kopie;
  • jeśli to konieczne, obejść nałożone przez twórców zabezpieczenia przed dostępem i kopiowaniem;
  • zdecydować, jakie materiały i jakie ich aspekty zachować;
  • dodać metadane;
  • zmienić struktury i nazwy plików (jeśli jest to konieczne);
  • zastosować wszelkie dostępne środki utrzymania dostępności;
  • umożliwić upoważnionym osobom dostęp w kontrolowanych warunkach.

Problemy
Zdobycie zezwoleń na wspomniane działania może być trudne:
Twórcy i inni właściciele praw mogą odmówić zgody.
Priorytetem twórców jest często ochrona prywatności lub poufności.
W rozproszonym środowisku twórców lub w przypadku dzieł współtworzonych trudno może być zidentyfikować właścicieli praw lub negocjować z nimi wszystkimi.
Sytuacja prawna materiałów może być niejednoznaczna.
W przypadku zasobów Internetu trudne może być nawet ustalenie kraju, którego prawo obowiązuje: kraju powstania, publikacji, skopiowania w celu ochrony, zapisania, czy dostępu.
Koszty stosowania dobrych praktyk zarządzania prawami mogą być wysokie, szczególnie jeśli wymagane są negocjacje indywidualne. Z drugiej strony, potencjalny koszt zrezygnowania z takich działań będą prawdopodobnie również bardzo wysokie.

ZASADY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

Znajomość uwarunkowań

Programy muszą posiadać doskonałą orientację w realiach, w których funkcjonują - prawach, ograniczeniach i obowiązkach. Jak najbardziej na miejscu jest zawsze zasięgnięcie kompetentnej porady prawnej. Nawet działając w dobrej wierze, programy mają obowiązek poszukiwania sposobów wypełniania swej misji bez naruszania uprawnionych interesów innych osób.

Popularyzacja celów programu

Programy muszą podejmować decyzje o zakresie własnego zaangażowania w informowanie swego otoczenia o problemach, które napotykają w związku z prawami twórców, oraz w lobbying na rzecz uchwalenia korzystnych przepisów.

Absolutnie niezbędnym minimum jest poinformowanie zainteresowanych stron o uprawnieniach koniecznych dla efektywnej ochrony dziedzictwa cyfrowego

Znajdowanie praktycznych rozwiązań

Choć problemy związane z prawami mogą być trudne, nie oznacza to, że nie da się ich pokonać. Rozwiązanie ich wymaga poszanowania uzasadnionych interesów innych osób. Odpowiedzią bywa często nawiązanie współpracy. Programy mogą udowodnić, że:

  • rozsądne zarządzanie prawami jest możliwe,
  • program może wypełnić swą misję, nie zagrażając interesom twórców,
  • tworząc dokumentację i metadane, programy mogą spopularyzować dzieła właścicieli praw,
  • wybierając dany materiał, program potwierdza wartość zapisów, wyników badań i innych nieopublikowanych materiałów.

Wiele programów znalazło zadowalające rozwiązania omawianych problemów (często w partnerskiej współpracy z właścicielami praw): od prostych umów z indywidualnymi właścicielami praw do długoterminowych porozumień z dużymi komercyjnymi wydawcami i bibliotekami narodowymi.

Modele te są zazwyczaj oparte na połączeniu praw przeniesionych na program, powierzonych pieczy programu i zachowanych przez twórcę. Na przykład, prawo do przechowywania i ochrony materiału może zostać przeniesione na program w całości, lecz program jest wówczas odpowiedzialny za kontrolę dostępności, a twórca zachowuje prawa autorskie.

ASPEKTY TECHNICZNE I PRAKTYCZNE

Rozwiązania prawne

Prawo do gromadzenia i ochrony materiałów cyfrowych może przysługiwać programowi na różnych podstawach:

  • depozyt prawny lub przepisy o zarządzaniu archiwami,
  • regulaminy wewnętrzne przedsiębiorstw i instytucji,
  • umowne zobowiązania do deponowania danych,
  • warunki przyznania dotacji lub wyróżnienia, zatrudnienia lub członkostwa w organizacji,
  • prawa "odziedziczone",
  • wynegocjowane lub zakupione umowy licencyjne,
  • prawa domniemane, wynikające z dobrowolnego przekazania materiału programowi ochrony informacji cyfrowych.

Niektóre programy kopiują i przechowują materiały dostępne publicznie (np. z witryn WWW), nie pytając właścicieli o zgodę. Część z nich zakłada, że działanie to jest "uprawnionym wykorzystaniem" materiału należącego do domeny publicznej. Inne polegają na gwarantowanej właścicielom praw możliwości zgłoszenia zastrzeżeń.

Wybranie odpowiednich podstaw prawnych czy któregokolwiek z opisanych podejść należy do kompetencji każdego programu lub jego organizatorów.

Standardowe działania

Każda sytuacja uzasadnia przyjęcie indywidualnego zbioru rozwiązań, lecz programy powinny rozważyć potrzebę podjęcia pewnych kroków, które można uznać za standardowe we wszystkich okolicznościach:

  • Określenie sytuacji prawnej (przepisy, regulaminy organizacyjne, umowy licencyjne).
  • Określenie praw niezbędnych do wypełnienia zadań programu.
  • Identyfikacja właścicieli praw i innych zainteresowanych stron.
  • Sprecyzowanie wymagań i proponowanych rozwiązań.
  • Nawiązanie kontaktu z właścicielami praw i wynegocjowanie porozumień.
  • Wpisanie obowiązków związanych z zarządzaniem prawami do metadanych odpowiednich materiałów.
  • Poinformowanie pracowników o ich obowiązkach.
  • Wdrożenie i utrzymanie bezpiecznych systemów, procedur i narzędzi dostępu, kopiowania i kontroli przestrzegania warunków.
  • Ewentualne odizolowanie działań ochronnych od funkcji dostępu i wykorzystania danych.
  • Informowanie użytkowników o ich prawach i obowiązkach.
  • Okresowa ocena systemów i procedur.
  • Obserwacja zmian w prawach (np. cykliczna weryfikacja).

Negocjowanie warunków dostępu

Poziom dostępności materiałów zależy od "misji" programu. Może on być niekiedy ograniczony z uwagi na kryteria prywatności, bezpieczeństwa lub inne przyczyny. Z drugiej strony, należy oczekiwać, że materiały opublikowane będą przez dobrze zarządzany program udostępniane bez większych ograniczeń.

Możliwe są na przykład następujące ograniczenia dostępności:
Lokalizacja (np. korzystanie tylko na miejscu).
Zabezpieczenia przed kopiowaniem (np. komputer bez dostępu do sieci i stacji dysków).
Maksymalna liczba użytkowników korzystających jednocześnie z materiałów.
Ograniczenie dostępu w pewnym okresie (i nieograniczony dostęp po jego upływie).
Czasowe zastrzeżenie praw (np. do "zdjęcia" materiału z witryny).
Upoważniona grupa użytkowników, zobowiązanych do dotrzymania pewnych warunków.

Zarządzanie prawami

Zarządzanie wynegocjowanymi prawami jest jednym z podstawowych obowiązków programu.

Programy zarządzają dużymi ilościami materiałów, a więc wykorzystanie standardowych umów licencyjnych obejmujących klasy materiałów pozwoliłoby uniknąć potrzeby negocjowania i zarządzania prawami w stosunku do indywidualnych pozycji.

Oprogramowanie do zarządzania prawami jest dostępne i można oczekiwać że będzie nadal rozwijane. Narzędzia tego typu rejestrują warunki dostępu do poszczególnych pozycji, zapisują i filtrują żądania ich udostępnienia oraz raportują wykorzystanie plików. Należy wybrać narzędzia umożliwiające przyjęcie zrównoważonego podejścia do zarządzania prawami.

Użytkownikom należy zagwarantować możliwość łatwego nawiązania kontaktu z właścicielami praw w celu wynegocjowania indywidualnych zezwoleń (np. prawa do skopiowania plików).

Maksymalne ułatwienie upoważnionego dostępu może osłabić motywację użytkowników do podejmowania działań niedozwolonych.

Skłonienie twórców do korzystania z oprogramowania otwartego powinno wyeliminować problemy i koszty wynikające z negocjowania praw z twórcami oprogramowania zastrzeżonego.

ZALECENIA DLA PROGRAMÓW O OGRANICZONYCH ZASOBACH

Efektywność rozwiązań

Problemy związane z prawami mogą powiększyć koszty każdego programu, co oznacza, że powinny one stosować efektywne podejścia i starać się uniknąć odpowiedzialności materialnej. Programy o niewielkich zasobach mogą w szczególności potrzebować rozwiązań zmniejszających koszty negocjowania praw. Niekiedy będą się one musiały pogodzić z faktem, że prawa stron trzecich ograniczą skalę ich operacji.

Alternatywnie, programy mogą same ograniczyć swoje działania do materiałów stwarzających minimalne problemy:

  • objętych istniejącymi zezwoleniami,
  • nie chronionymi z powodu wygaśnięcia praw (jest to mało prawdopodobne w przypadku materiałów cyfrowych),
  • udostępnianych przez twórców zainteresowanych misją programu.

Według miarodajnych opinii prawnych, skutecznym argumentem wspierającym działalność programu może być klauzula "uprawnionego wykorzystania" materiałów.

PRZYKŁADY

Przykład 1

Archiwum uniwersyteckie wymaga podpisywania przez deponentów standardowego oświadczenia, upoważniającego archiwum do kopiowania danych i podjęcia wszelkich niezbędnych działań ochronnych, łącznie z wykonaniem dodatkowych kopii w dowolnych formatach uznanych za najlepsze dla zapewnienia trwałej dostępności materiałów. Deponenci muszą wskazać wszelkie ograniczenia dostępności (okres, kategoria użytkowników, sposób wykorzystania). Maksymalny okres ograniczeń w dostępie wynosi dziesięć lat. Archiwum zarządza prawami ręcznie, ponieważ dane nie są dostępne on line: wnioski użytkowników są sprawdzane na podstawie rekordów metadanych przed udostępnieniem materiału.

Przykład 2

Biblioteka stanowa opiera swoje działania na przepisach o depozycie prawnym, które uprawniają ją do sporządzania i przechowywania kopii archiwalnych. Warunki praw autorskich pozostają w mocy, więc biblioteka informuje użytkowników o konieczności uzyskania zezwolenia właściciela praw autorskich przed sporządzeniem kopii. Biblioteka negocjuje ograniczenia dostępu z właścicielami publikacji komercyjnych w celu ochrony ich interesów komercyjnych przez uzgodniony okres (zazwyczaj 5 lat),podczas którego dozwolone jest tylko korzystanie na miejscu z jednej kopii. Wielu właścicieli praw zadowala się łagodniejszymi ograniczeniami dostępu, ponieważ dostępność popularyzuje materiał, podczas gdy inni wymagają dłuższych okresów ochrony swych praw. Biblioteka zarządza prawami przy pomocy systemu metadanych - wnioski o udostępnienie zasobów są akceptowane lub odrzucane automatycznie.

Wiele archiwów danych stosuje standardowe umowy licencyjne z deponentami w celu sformalizowania przeniesienia praw. Przykłady:

Oxford Text Archive (2003). "License for depositors". http://ota.ahds.ac.uk/, pozycja "OTA Publications".

Ważne przykłady pomyślnych negocjacji praw:

IFLA i International Publishers Association (czerwiec 2002). "Preserving the Memory of the World in Perpetuity: a Joint Statement on the Archiving and Preserving of Digital Information". http://www.ifla.org/V/press/ifla-ipa02.htm

Koninklijke Bibliotheek (sierpień 2002). "National Library of the Netherlands and Elsevier Science Make Digital Preservation History". http://www.kb.nl/kb/resources/frameset_kb.html?/kb/ict/dea/ltp/ltp-en.html

Przykłady innych źródeł:

CEDARS Project (2002). "CEDARS Guide to Intellectual Property Rights". http://www.leeds.ac.uk/ cedars/guideto/ipr/guidetoipr.pdf

Kavcic-Colic, Alenka (2002). "Archiving the Web: Some Legal Aspects", 68th IFLA Council and General Conference, Glasgow. http://www.ifla.org/IV/ifla68/papers/116-163e.pdf

 

Przypisy

[1] Archiwa w postaci cyfrowej: materiały międzynarodowych warsztatów DELOS CEE "Standaryzacja - od Międzynarodowego Standardu Opisu Archiwalnego ISAD(G) do Formatu Kodowanego Opisu Archiwalnego: EAD: wdrażanie i najlepsze praktyki", Warszawa 25-26 kwietnia 2003 r. red. Ewa Rosowska. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2003. ISBN 83-89115-21-2.

[2] Raport z Lund- koordynacja w zakresie digitalizacji. Kraków: Wydawnictwo Kontekst, 2003. ISBN 83-917318-4-7.

[3] Ochrona dziedzictwa cyfrowego: zalecenia. oprac. National Library of Australia. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2003. ISBN 83-89115-22-0.

 Początek strony



Dziedzictwo cyfrowe - zarządzanie prawami : Materiały pomocnicze / Barbara Szczepańska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2004 (53) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/53/szczepanska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187