Nr 2/2004 (53), Biblioteki a prawo. Artykuł |
Barbara Szczepańska
| |||
WstępW ostatnich miesiącach, w ramach projektu DELOS, ukazały się trzy bardzo ważne książki zajmujące się dziedzictwem cyfrowym. Pierwsza z nich to materiały z międzynarodowych warsztatów DELOS CEE, które odbyły się w Warszawie w kwietniu ubiegłego roku[1]. Warsztaty poświęcone były standaryzacji informacji archiwalnej w środowisku cyfrowym. Najwięcej miejsca poświęcono zastosowaniu formatu EAD (format Kodowanego Opisu Archiwalnego), który umożliwia wymianę informacji między różnymi systemami informacyjnymi. Podczas warsztatów nie zabrakło również wystąpienia poświęconego bibliotekom, referat na temat katalogu centralnego NUKAT wygłosiła Anna Paluszkiewicz. Szczególnie interesujące były wystąpienia poświęcone digitalizacji czy też dyskretyzacji (tego pojęcia używa Stuart Lee w referacie pod tytułem Czy dyksretyzacja jest tego warta?). Kolejna ważna publikacja to tłumaczenie raportu z Lund poświęconego koordynacji w zakresie digitalizacji[2]. Dział Dziedzictwa Kulturowego Dyrektoriatu Generalnego ds. Społeczeństwa Informacyjnego Unii Europejskiej zorganizował w Lund spotkanie, podczas którego stworzono założenia współpracy w zakresie e-Europe. Kraje należące do Unii będą realizować Plan działań na rzecz e-Europe między innymi poprzez wspieranie programów europejskich w zakresie digitalizacji, a także rozwijanie i promowanie wzorcowych rozwiązań w zakresie digitalizacji zbiorów. Zagadnieniami związanymi z digitalizacją zbiorów zajmuje się nie tylko Komisja Europejska. Na potrzeby UNESCO wytyczne w zakresie ochrony dziedzictwa cyfrowego opracowała Biblioteka Narodowa Australii[3]. Zalecenia składają się z czterech części (Materiały podstawowe, Perspektywy zarządzania programami, Perspektywy techniczne i praktyczne oraz Informacje podstawowe) podzielonych na rozdziały, poświęcone analizie poszczególnych problemów, z jakimi stykają się osoby i instytucje podejmujące się digitalizacji. Za zgodą polskiego wydawcy zaleceń poniżej publikujemy jeden z rozdziałów książki, zachęcając Państwa do lektury całości. Zarządzanie prawamiCelem tego rozdziału jest podkreślenie konieczności zrozumienia problematyki praw do materiałów cyfrowych i przedstawienie pewnych ogólnych rozwiązań. Programy ochrony dziedzictwa cyfrowego muszą uwzględniać w swych planach różne prawa (np. autorskie, do prywatności) i oczekiwania zainteresowanych stron. Ponieważ skopiowanie materiałów jest warunkiem ich ochrony i ponieważ większość programów przewiduje jakiś poziom dostępu, potrzebne jest aktywne zarządzanie prawami. NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA ADMINISTRACYJNE Dziedzictwo cyfrowe a prawa Materiały należące do dziedzictwa cyfrowego są przedmiotem wielu praw i oczekiwań o mniej lub bardziej formalnym charakterze. Programy powinny się z nimi liczyć. Różnorodność praw i oczekiwań Prawa i oczekiwania narzucające pewne rozstrzygnięcia obejmują zazwyczaj:
Podstawowe prawa warunkujące podjęcie działań ochronnych Ochrona danych obejmuje wiele procesów związanych z prawami. By zapewnić ciągłość ochrony dziedzictwa cyfrowego, programy muszą:
Problemy ZASADY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW Znajomość uwarunkowań Programy muszą posiadać doskonałą orientację w realiach, w których funkcjonują - prawach, ograniczeniach i obowiązkach. Jak najbardziej na miejscu jest zawsze zasięgnięcie kompetentnej porady prawnej. Nawet działając w dobrej wierze, programy mają obowiązek poszukiwania sposobów wypełniania swej misji bez naruszania uprawnionych interesów innych osób. Popularyzacja celów programu Programy muszą podejmować decyzje o zakresie własnego zaangażowania w informowanie swego otoczenia o problemach, które napotykają w związku z prawami twórców, oraz w lobbying na rzecz uchwalenia korzystnych przepisów. Absolutnie niezbędnym minimum jest poinformowanie zainteresowanych stron o uprawnieniach koniecznych dla efektywnej ochrony dziedzictwa cyfrowego Znajdowanie praktycznych rozwiązań Choć problemy związane z prawami mogą być trudne, nie oznacza to, że nie da się ich pokonać. Rozwiązanie ich wymaga poszanowania uzasadnionych interesów innych osób. Odpowiedzią bywa często nawiązanie współpracy. Programy mogą udowodnić, że:
Wiele programów znalazło zadowalające rozwiązania omawianych problemów (często w partnerskiej współpracy z właścicielami praw): od prostych umów z indywidualnymi właścicielami praw do długoterminowych porozumień z dużymi komercyjnymi wydawcami i bibliotekami narodowymi. Modele te są zazwyczaj oparte na połączeniu praw przeniesionych na program, powierzonych pieczy programu i zachowanych przez twórcę. Na przykład, prawo do przechowywania i ochrony materiału może zostać przeniesione na program w całości, lecz program jest wówczas odpowiedzialny za kontrolę dostępności, a twórca zachowuje prawa autorskie. ASPEKTY TECHNICZNE I PRAKTYCZNE Rozwiązania prawne Prawo do gromadzenia i ochrony materiałów cyfrowych może przysługiwać programowi na różnych podstawach:
Niektóre programy kopiują i przechowują materiały dostępne publicznie (np. z witryn WWW), nie pytając właścicieli o zgodę. Część z nich zakłada, że działanie to jest "uprawnionym wykorzystaniem" materiału należącego do domeny publicznej. Inne polegają na gwarantowanej właścicielom praw możliwości zgłoszenia zastrzeżeń. Wybranie odpowiednich podstaw prawnych czy któregokolwiek z opisanych podejść należy do kompetencji każdego programu lub jego organizatorów. Standardowe działania Każda sytuacja uzasadnia przyjęcie indywidualnego zbioru rozwiązań, lecz programy powinny rozważyć potrzebę podjęcia pewnych kroków, które można uznać za standardowe we wszystkich okolicznościach:
Negocjowanie warunków dostępu Poziom dostępności materiałów zależy od "misji" programu. Może on być niekiedy ograniczony z uwagi na kryteria prywatności, bezpieczeństwa lub inne przyczyny. Z drugiej strony, należy oczekiwać, że materiały opublikowane będą przez dobrze zarządzany program udostępniane bez większych ograniczeń.
Możliwe są na przykład następujące ograniczenia dostępności: Zarządzanie prawami Zarządzanie wynegocjowanymi prawami jest jednym z podstawowych obowiązków programu. Programy zarządzają dużymi ilościami materiałów, a więc wykorzystanie standardowych umów licencyjnych obejmujących klasy materiałów pozwoliłoby uniknąć potrzeby negocjowania i zarządzania prawami w stosunku do indywidualnych pozycji. Oprogramowanie do zarządzania prawami jest dostępne i można oczekiwać że będzie nadal rozwijane. Narzędzia tego typu rejestrują warunki dostępu do poszczególnych pozycji, zapisują i filtrują żądania ich udostępnienia oraz raportują wykorzystanie plików. Należy wybrać narzędzia umożliwiające przyjęcie zrównoważonego podejścia do zarządzania prawami. Użytkownikom należy zagwarantować możliwość łatwego nawiązania kontaktu z właścicielami praw w celu wynegocjowania indywidualnych zezwoleń (np. prawa do skopiowania plików). Maksymalne ułatwienie upoważnionego dostępu może osłabić motywację użytkowników do podejmowania działań niedozwolonych. Skłonienie twórców do korzystania z oprogramowania otwartego powinno wyeliminować problemy i koszty wynikające z negocjowania praw z twórcami oprogramowania zastrzeżonego. ZALECENIA DLA PROGRAMÓW O OGRANICZONYCH ZASOBACH Efektywność rozwiązań Problemy związane z prawami mogą powiększyć koszty każdego programu, co oznacza, że powinny one stosować efektywne podejścia i starać się uniknąć odpowiedzialności materialnej. Programy o niewielkich zasobach mogą w szczególności potrzebować rozwiązań zmniejszających koszty negocjowania praw. Niekiedy będą się one musiały pogodzić z faktem, że prawa stron trzecich ograniczą skalę ich operacji. Alternatywnie, programy mogą same ograniczyć swoje działania do materiałów stwarzających minimalne problemy:
Według miarodajnych opinii prawnych, skutecznym argumentem wspierającym działalność programu może być klauzula "uprawnionego wykorzystania" materiałów. PRZYKŁADY Przykład 1 Archiwum uniwersyteckie wymaga podpisywania przez deponentów standardowego oświadczenia, upoważniającego archiwum do kopiowania danych i podjęcia wszelkich niezbędnych działań ochronnych, łącznie z wykonaniem dodatkowych kopii w dowolnych formatach uznanych za najlepsze dla zapewnienia trwałej dostępności materiałów. Deponenci muszą wskazać wszelkie ograniczenia dostępności (okres, kategoria użytkowników, sposób wykorzystania). Maksymalny okres ograniczeń w dostępie wynosi dziesięć lat. Archiwum zarządza prawami ręcznie, ponieważ dane nie są dostępne on line: wnioski użytkowników są sprawdzane na podstawie rekordów metadanych przed udostępnieniem materiału. Przykład 2 Biblioteka stanowa opiera swoje działania na przepisach o depozycie prawnym, które uprawniają ją do sporządzania i przechowywania kopii archiwalnych. Warunki praw autorskich pozostają w mocy, więc biblioteka informuje użytkowników o konieczności uzyskania zezwolenia właściciela praw autorskich przed sporządzeniem kopii. Biblioteka negocjuje ograniczenia dostępu z właścicielami publikacji komercyjnych w celu ochrony ich interesów komercyjnych przez uzgodniony okres (zazwyczaj 5 lat),podczas którego dozwolone jest tylko korzystanie na miejscu z jednej kopii. Wielu właścicieli praw zadowala się łagodniejszymi ograniczeniami dostępu, ponieważ dostępność popularyzuje materiał, podczas gdy inni wymagają dłuższych okresów ochrony swych praw. Biblioteka zarządza prawami przy pomocy systemu metadanych - wnioski o udostępnienie zasobów są akceptowane lub odrzucane automatycznie. Wiele archiwów danych stosuje standardowe umowy licencyjne z deponentami w celu sformalizowania przeniesienia praw. Przykłady: Oxford Text Archive (2003). "License for depositors". http://ota.ahds.ac.uk/, pozycja "OTA Publications". Ważne przykłady pomyślnych negocjacji praw: IFLA i International Publishers Association (czerwiec 2002). "Preserving the Memory of the World in Perpetuity: a Joint Statement on the Archiving and Preserving of Digital Information". http://www.ifla.org/V/press/ifla-ipa02.htm Koninklijke Bibliotheek (sierpień 2002). "National Library of the Netherlands and Elsevier Science Make Digital Preservation History". http://www.kb.nl/kb/resources/frameset_kb.html?/kb/ict/dea/ltp/ltp-en.html Przykłady innych źródeł: CEDARS Project (2002). "CEDARS Guide to Intellectual Property Rights". http://www.leeds.ac.uk/ cedars/guideto/ipr/guidetoipr.pdf Kavcic-Colic, Alenka (2002). "Archiving the Web: Some Legal Aspects", 68th IFLA Council and General Conference, Glasgow. http://www.ifla.org/IV/ifla68/papers/116-163e.pdf Przypisy[1] Archiwa w postaci cyfrowej: materiały międzynarodowych warsztatów DELOS CEE "Standaryzacja - od Międzynarodowego Standardu Opisu Archiwalnego ISAD(G) do Formatu Kodowanego Opisu Archiwalnego: EAD: wdrażanie i najlepsze praktyki", Warszawa 25-26 kwietnia 2003 r. red. Ewa Rosowska. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2003. ISBN 83-89115-21-2. [2] Raport z Lund- koordynacja w zakresie digitalizacji. Kraków: Wydawnictwo Kontekst, 2003. ISBN 83-917318-4-7. [3] Ochrona dziedzictwa cyfrowego: zalecenia. oprac. National Library of Australia. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2003. ISBN 83-89115-22-0. |
| |||