Małgorzata Serafin
Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie

Biblioteka akademicka w świetle obowiązującego prawa

W obliczu zapowiadanych zmian w prawie dotyczącym szkolnictwa wyższego w Polsce, a co za tym idzie - dotyczącym bibliotek uczelnianych, warto opisać obraz tych bibliotek wyłaniający się z obowiązujących obecnie ustaw. W niniejszym artykule przedstawiono ogólne podstawy prawne funkcjonowania bibliotek akademickich - przede wszystkim założenia organizacyjne bibliotek na uczelniach: biblioteki głównej i sieci bibliotecznej oraz zasady dostępu do usług. Wzięto pod uwagę kwestię pracowników bibliotek. Opisano funkcje i zadania biblioteki akademickiej: naukowe, dydaktyczne, informacyjne, a także współpracy międzybibliotecznej. Celem głównym opracowania było zwrócenie uwagi na konieczność zawarcia w nowym prawie przepisów w sposób przemyślany, zachowujących to, co w istniejących ustawach stanowi o wartości bibliotek szkół wyższych i daje podstawy dobrego ich funkcjonowania.

Organizacja biblioteki

Podstawą prawną funkcjonowania bibliotek uczelnianych w Polsce są:

1. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. nr 85, poz. 539).
2. Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. nr 65, poz. 385).
3. Ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych (Dz. U. nr 96, poz. 590).
4. Ustawa z dnia 31 marca 1965 r. o wyższym szkolnictwie wojskowym (Dz. U. 1992 r. nr 10; Dz. U. 2002 r. nr 141, poz. 1184).

Według Rozporządzenia ministra edukacji narodowej i sportu z dnia 28 marca 2002 r. w sprawie warunków, jakie powinna spełniać uczelnia, aby utworzyć i prowadzić kierunek studiów oraz nazw kierunków studiów (Dz. U. nr 55, poz. 480) istnienie odpowiednio wyposażonej i zorganizowanej biblioteki na uczelni jest, obok posiadania bazy materialnej (w tym lokalowej i laboratoryjnej), podstawowym warunkiem możliwości utworzenia i prowadzenia przez szkołę wyższą studiów magisterskich. Uczelnia ma obowiązek powołać do życia i utrzymywać bibliotekę.

Podstawą należytego funkcjonowania biblioteki jest zapewnienie przez organizatora warunków działania i rozwoju biblioteki, odpowiadających jej zadaniom i umożliwiających prowadzenie badań naukowych oraz zajęć dydaktycznych na uczelni. Według art. 9 ust. 2 Ustawy o bibliotekach, organizator powinien zadbać szczególnie o:

1. lokal;
2. środki na:
• wyposażenie;
• prowadzenie działalności bibliotecznej, a zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych;
• doskonalenie zawodowe pracowników.

Zgodnie z art. 4 ust. 2 Ustawy o szkolnictwie wyższym, pracownicy biblioteczni oraz dokumentacji i informacji naukowej są pracownikami uczelni nie będącymi nauczycielami akademickimi. Stosuje się jednak do nich odpowiednio przepisy dotyczące pracowników naukowo-dydaktycznych i dydaktycznych. Art. 77 wskazuje, iż przepisy dotyczące pracowników naukowo-dydaktycznych stosuje się do pracowników mających uprawnienia bibliotekarzy dyplomowanych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej. Przepisy dotyczące pracowników dydaktycznych stosuje się do pracowników zatrudnionych na stanowiskach: kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty.

W skład uczelni wchodzi biblioteka główna. Stanowi ona ogólnouczelnianą jednostkę organizacyjną szkoły wyższej. O jej organizacji i strukturze decyduje akt utworzenia i statut. Według art. 4 ust. 1 Ustawy o bibliotekach, do jej zadań należy:

• gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych,
• obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności informacyjnej.

Wyznaczone zadania wpływają na strukturę funkcjonalną biblioteki, która oparta jest na poszczególnych działach: gromadzenia, opracowania, udostępniania i informacji. Wpływ na organizację biblioteki ma również rodzaj zbiorów. W skład struktury bibliotecznej wchodzą także działy: wydawnictw zwartych, czasopism, zbiorów specjalnych itd.

Dyrektor biblioteki głównej zgodnie z art. 66 Ustawy o szkolnictwie wyższym jest powoływany przez rektora, po zasięgnięciu opinii senatu. Może to być osoba posiadająca uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego lub posiadająca tytuł naukowy. Dyrektor biblioteki głównej wchodzi w skład senatu uczelni.

Zgodnie z art. 65 ust. 2, biblioteka główna stanowi podstawę jednolitego systemu biblioteczno-informacyjnego uczelni, który jest zbudowany na zasadach określonych w statucie. Największy wpływ na strukturę uczelnianej sieci bibliotek, tworzonej przez bibliotekę główną oraz pozostałe biblioteki przy wydziałach, instytutach i innych jednostkach organizacyjnych uczelni, mają zalecenia, sugestie, a także postanowienia organizatora, czyli władz szkoły wyższej. Najczęściej spotykane schematy organizacyjne można określić jako:

• schemat tradycyjny - biblioteka główna i powiązane z nią biblioteki zakładowe (zhierarchizowana sieć powiązań biblioteki głównej z bibliotekami: wydziałowymi, instytutowymi, katedralnymi itp.; w wariancie zdecentralizowanym biblioteka główna podlega administracji uczelni, natomiast biblioteki zakładowe - administracji wydziałów lub instytutów; wariant scentralizowany oznacza podległość merytoryczną bibliotek zakładowych wobec biblioteki głównej jako jej filii, którym pozostaje tylko funkcja udostępniania zbiorów),
• schemat dziedzinowy - podział zbiorów według dziedzin wiedzy (istnienie obok biblioteki centralnej kilku księgozbiorów odpowiadających szerokim działom nauki, jako odrębnych równorzędnych bibliotek dziedzinowych pod kierownictwem wspólnego dyrektora i administracji),
• schemat informacyjny - biblioteka przeobrażona w ogólnouczelniane centrum informacyjne (zespolenie wszystkich agend uczelni, wytwarzających i przekazujących informacje, pod zwierzchnictwem dyrektora biblioteki: księgarni, wydawnictwa, archiwa, ośrodków obliczeniowych itp.),
• schemat wirtualny - elektroniczny dostęp do licznych źródeł informacji oraz publikacji (kolekcja cyfrowych wersji publikacji drukowanych: czasopism, książek, materiałów konferencyjnych oraz abstraktowych baz danych, a także możliwość korzystania za pośrednictwem jednego systemu z zewnętrznych serwisów i zasobów informacji, opracowywanych przez różne instytucje)^[1].

Zgodnie z art. 3 ust. 2 Ustawy o bibliotekach, prawo do korzystania z bibliotek jest powszechne i zapewnia każdemu dostęp do bibliotek. W praktyce jednak zasada ogólnej dostępności bibliotek akademickich podlega, z inicjatywy władz uczelni, różnym ograniczeniom. Stanowisko władz szkoły lub dyrekcji biblioteki może przesądzić o nastawieniu na obsługę własnych studentów, wykładowców i pracowników nauki. To nie znaczy, że odmawia się czytelnikowi "z zewnątrz" prawa do korzystania z usług bibliotecznych. Dla innych osób mogą one być dostępne i zazwyczaj są, ale w drugiej kolejności i na innych zasadach. Stwarzane są odpowiednie zabezpieczenia (np. kaucje) dla ochrony zbiorów, a także w celu zapewnienia wysokiej jakości usług dla własnego środowiska akademickiego.

Zadania i funkcje

Art. 65 Ustawy o szkolnictwie wyższym określa bibliotekę akademicką jako pełniącą funkcję ogólnodostępnej biblioteki naukowej o zadaniach naukowych, dydaktycznych i usługowych. Cele i zadania bibliotek naukowych określa Ustawa o bibliotekach w art. 21 ust. 1 jako:

• służbę potrzebom nauki i kształcenia przez zapewnienie dostępu do materiałów bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezbędnych do prowadzenia prac naukowo-badawczych oraz zawierających wyniki tych badań,
• prowadzenie działalności naukowo-badawczej w zakresie bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych oraz w zakresie dziedzin nauki obsługiwanych przez nie.

Kierunki działania bibliotek naukowych wyznacza ich funkcja społeczna, polegająca na służeniu potrzebom i rozwojowi nauki, powstawaniu prac naukowych oraz praktycznemu wykorzystaniu ich osiągnięć. Biblioteki uczelniane wypełniają swoją funkcję, dostarczając odpowiednich źródeł i tworząc warsztat biblioteczny dla potrzeb swych użytkowników. Księgozbiór biblioteki naukowej powinien charakteryzować się jak największym stopniem kompletności w zakresie tematycznym wyznaczonym przez profil uczelni, którą obsługuje. Zadaniem bibliotek naukowych jest również działalność bibliograficzna, dokumentacyjna, badawcza, wydawnicza i popularyzatorska.

Zasadnicze zadanie bibliotek akademickich to działalność edukacyjna, która polega na obsłudze procesu dydaktycznego - biblioteki uczelniane funkcjonują dla studentów, potrzebujących i oczekujących pomocy w poruszaniu się w świecie informacji. Wspomaganie procesu kształcenia przez biblioteki to szeroko rozumiane przygotowanie użytkowników do sprawnego i samodzielnego poszukiwania, nauczenie ich metod selekcji i wyboru wśród gwałtownie wzrastającej ilości publikacji źródłowych i opracowań.

Funkcja dydaktyczna bibliotek przejawia się także w podnoszeniu kwalifikacji własnego środowiska bibliotekarskiego oraz pracowników bibliotek innych uczelni, realizowanemu przez organizowanie szkoleń i praktyk zawodowych.

Biblioteki uczelniane uczestniczą aktywnie w wyborze najwłaściwszych materiałów, a także w dotarciu z nimi do odbiorcy. Zgodnie z art. 3 i 4 Ustawy o bibliotekach obok organizowania i zapewniania dostępu do zasobów dorobku nauki i kultury, biblioteki prowadzą działalność informacyjną. Biblioteka w ujęciu tego przepisu spełnia funkcję ośrodka informacji, wyposażonego w bogatą dokumentację w formie i treści przystosowanej do potrzeb użytkowników. Zgodnie z art. 68 ust. 1 Ustawy o szkolnictwie wyższym, na uczelni może istnieć oddzielny ośrodek dokumentacji i informacji naukowej. W przypadku jego powołania zakres działań biblioteki głównej ulega zmianie.

Biblioteka akademickie, według art. 65 ust. 2 Ustawy o szkolnictwie wyższym , stanowi ogniwo ogólnokrajowej sieci dokumentacji i informacji naukowej oraz ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Wynika stąd postulat szerokiej współpracy z innymi bibliotekami, nie tylko uczelnianymi. Art. 4 ust. 1 Ustawy o bibliotekach wskazuje na obowiązek informowania o zbiorach innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej oraz współdziałania w tym zakresie z archiwami. Biblioteki współpracują także w zakresie obsługi użytkowników, polityki kompletowania i selekcji materiałów, wymiany baz danych. Formą prawną tej współpracy są: centralne biblioteki dziedzinowe, narodowy zasób biblioteczny oraz wypożyczenia międzybiblioteczne. Przykładem owocnej współpracy bibliotek uczelnianych z innymi bibliotekami jest również tworzenie Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKat.

Wnioski do projektu nowej ustawy

Przedstawiony powyżej stan prawny ma zostać w najbliższym czasie zmieniony. Przytoczone ustawy zostaną zastąpione jedną. Jej projekt Prawo o szkolnictwie wyższym został przygotowany przez prezydencki zespół ekspertów.

W opracowanym projekcie nie zapewniono wymogu utrzymywania bibliotek w dotychczasowym kształcie, w tym bibliotek głównych, jako jednostek organizacyjnych szkół wyższych. Określono tylko obowiązek posiadania przez uczelnie systemu informatyczno-bibliotecznego. Przekształcenie bibliotek w ogniwa systemu informacyjnego, co w sensie organizacyjnym może oznaczać likwidację, podważa możliwość prawidłowego funkcjonowania uczelni. Dlatego w nowej ustawie należy precyzyjnie określić uprawnienia biblioteki głównej, jej miejsce w sieci bibliotecznej, możliwości finansowe i merytoryczne. W obecnych warunkach istnieje potrzeba centralizacji w głównej bibliotece uczelni czynności procesów opracowania zbiorów, kształcenia personelu, promocji, wdrażania nowych technik oraz współpracy zewnętrznej.

Projekt przewiduje również zmianę stanu prawnego pracowników bibliotek poprzez zaliczenie bibliotekarzy dyplomowanych do grona nauczycieli akademickich, likwidując jednocześnie stosowanie przepisów dotyczących pracowników dydaktycznych w stosunku do starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych. Prawo o szkolnictwie wyższym zmieni więc zakres uprawnień pracowniczych obu tych grup bibliotekarzy. Wobec kompletnej regulacji pozycji bibliotekarzy nie znajdą do nich zastosowania przepisy rozporządzenia MKiS z 9 marca 1999 r. w sprawie wymagań kwalifikacyjnych, uprawniających do zajmowania określonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji (Dz. U. nr 41, poz. 419). Należy przemyśleć kształt proponowanego stosunku pracy w uczelniach, który zasadniczo z mianowania przejdzie w dominację umowy o pracę. Nie można się także zgodzić z pozbawieniem starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych prawa do większego wymiaru urlopu wypoczynkowego, jako rozwiązania merytorycznie nieuzasadnionego^[2].

Istnienie, także w sensie fizycznym, dobrze zorganizowanych bibliotek akademickich, w coraz lepszy sposób wykorzystujących zdobycze technologiczne, daje szansę szkołom wyższym wypełniania ich podstawowych zadań. Dlatego właśnie tak ważne jest przygotowanie odpowiedniego prawa, które umożliwi ich realizację.

Przypisy

[1] TETELA, G. Współcześnie funkcjonujące modele sieci biblioteczno-informacyjnych. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2003 nr 8 (48) [dostęp 24 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web http://ebib.oss.wroc.pl/2003/48/tetela.php. ISSN 1507-7187.

[2] GOLEC-NYCZ, E. Pozycja bibliotekarzy w świetle projektu ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2003 nr 9 (49) [dostęp 24 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/golec.php. ISSN 1507-7187.

Bibliografia

1. BILIŃSKI, L. Biblioteki publiczne końca XX wieku. Warszawa: Wydaw. SBP, 2001. ISBN 8387629634.
2. BILIŃSKI, L. Organizacja i zarządzanie bibliotekami w świetle Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach. In Organizacja i zarządzanie biblioteką w aspekcie automatyzacji: problemy i perspektywy: materiały z ogólnopolskiego seminarium, Gdańsk 8-9 grudnia 1997 r. Warszawa: CUKB, 1998, s. 13-25. ISBN 839095740X.
3. DERFERT-WOLF, L. Konferencja nt. "Biblioteki akademickie a społeczeństwo informacyjne". Bibliotekarz 2002, nr 9, s. 22-23. ISSN 0208-4333.
4. HOLLENDER, H. Proces dydaktyczny i badania naukowe: hop hop, czy ktoś czeka na wsparcie? In Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego w Polsce - potencjał, możliwości, potrzeby: materiały z konferencji naukowej z okazji 50-lecia Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Bydgoszcz - Klonowo, 15-17 V 2002. Bydgoszcz: Wydaw. Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, 2002, s. 55-61. ISBN 8387274445.
5. HOWORKA, B. Nowa ustawa o bibliotekach pilnie poszukiwana. Głos w dyskusji - w perspektywie wejścia Polski do Unii Europejskiej. Bibliotekarz 2001, nr 12, s. 5-8. ISSN 0208-4333.
6. ŚLIWIŃSKA, M. Współpraca bibliotek: więcej korzyści dla "własnych" czy "obcych" użytkowników? In Współpraca bibliotek naukowych w zakresie obsługi użytkowników [on-line]. [Warszawa] : Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej, 2002 [dostęp 24 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/pw/referaty/MSliwinska.pdf.
7. SZCZEPAŃSKA, B. Uwaga! Szykują się zmiany w prawie. In Biuletyn EBIB on-line]. 2003 nr 9 (49) [dostęp 24 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/szczepanska.php. ISSN 1507-7187.
8. SZMIGIELSKA, T. Edukacyjna rola biblioteki. In Biuletyn EBIB [on-line]. 2003 nr 5 (45) [dostęp 24 stycznia 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/45/szmigielska.php. ISSN 1507-7187.
9. WIELGUT-WALCZAK, J. Kryteria oceny funkcji edukacyjnej biblioteki akademickiej. In Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Kraków : Wydaw. UJ, 2001, s. 104-109. ISBN 8323315124.
10. WOJCIECHOWSKI, J. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. Warszawa; Kraków : Wydaw. Naukowe PWN, 1997. ISBN 8301124326.
11. ZARZĘBSKI, T. Polskie prawo biblioteczne. Warszawa: Wydaw. SBP, 2000. ISBN 8387629421.

Biblioteka akademicka w świetle obowiązującego prawa / Małgorzata Serafin// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2004 (53) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/53/serafin.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187