EBIB 
Nr 2/2004 (53), Biblioteki a prawo. Sprawozdanie
  Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Jadwiga Chruścińska

Bibliotekarz - zawód z przyszłością
Ogólnopolska konferencja pt."Dziś i jutro zawodu bibliotekarza"

Nałęczów 19-20.09.2003 r.


Podobnie jak oblicze współczesnych bibliotek, zmienia się wizerunek zawodu bibliotekarza. Obecnie nie jest to ten sam bibliotekarz, do którego kompetencji należą podstawowe zadania decydujące o działaniu każdej placówki bibliotecznej: gromadzenie, udostępnianie, informowanie o zbiorach. Z takimi definicjami nadal spotykamy się w dostępnej literaturze zawodowej. Bibliotekarstwo przełomu XX i XXI w. posiłkuje się już dosyć szerokim wachlarzem zawodów i stanowisk. Fakt ten wynika z poszerzania się funkcji, jakie pełni biblioteka, nasycenia jej działań technologią informacyjną, zwiększenia roli edukacyjnej i informacyjnej bibliotek i stałego wzbogacania wiedzy bibliotekoznawczej. Bibliotekarze zatrudniani są w różnego typu placówkach bibliotecznych, które oferują odmienne zadania, inny rodzaj zbiorów, inną kategorię czytelników, inną organizację i metody pracy. Te czynniki decydują o dużym zróżnicowaniu zawodu bibliotekarskiego. Można mówić o odrębnych zawodach wywodzących się z korzeni "bibliotekarskich", a także o wielu specjalnościach - połączonych podobieństwem kwalifikacji i wykonywanych zadań, charakterem pracy. Już teraz zauważa się coraz większą dezintegrację tego zawodu, zwłaszcza w zakresie wymagań kwalifikacyjnych, zróżnicowania instytucji, płac itp.

Z drugiej strony zawód bibliotekarza cechuje potrzeba silnej integracji zawodowej., która wyraża się w jednolitym umocowaniu prawnym, klarownym jego wizerunku w świadomości społecznej, tradycji, wspólnym celu zawodowym, w nowym jego paradygmacie. Przy coraz wyższych wymaganiach - zawód bibliotekarza wciąż nie oferuje społecznego uznania i finansowej satysfakcji. Jego konotacje są w społeczeństwie raczej ujemne niż dobre. Misja i charakter tego zawodu są niezrozumiałe w ocenie społeczeństwa i wymagają usilnych zabiegów promocyjnych. Wciąż pokutuje tradycyjny stereotyp tej profesji, a wiedza o jej przemianach jest dostępna tylko dla zainteresowanych.

Złożonej problematyce zawodu bibliotekarskiego - w kontekście czasów współczesnych i przyszłości - poświęcona była ogólnopolska konferencja pt. Dziś i jutro zawodu bibliotekarza, zorganizowana w Nałęczowie w dniach 18-20 września 2003 r. przez Bibliotekę Główną Politechniki Lubelskiej, Zarząd Główny Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich (ZG SBP), Zarząd Okręgu Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w Lublinie. W scenerii zielonego i słonecznego Nałęczowa spotkało się ok. 140 bibliotekarzy. Dwudniowe obrady otworzyli: przewodniczący ZG SBP - Jan Wołosz i dyrektor Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej - Ryszard Bania. Jan Wołosz w przemówieniu wskazał na postępującą dezintegrację zawodu bibliotekarza, zwłaszcza w odniesieniu do przepisów płacowych i wymagań kwalifikacyjnych, które są zróżnicowane w zależności od miejsca pracy. Zadaniem priorytetowym dla Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich jest integracja, aktywizacja zawodowa bibliotekarzy. Sytuacja zawodu ulega obecnie częstym zmianom. Czy można mówić o jednolitym zawodzie bibliotekarza? Jak wpływa na ten zawód rozwój technologii?
Na te i inne pytania uczestnicy konferencji znaleźli odpowiedź w wygłoszonych referatach.

Pierwszy dzień obrad poświęcony był problemom ogólnym zawodu bibliotekarza: kierunkom i tendencjom jego rozwoju, strukturze, odniesieniom prawnym i oczekiwaniom społecznym.

Obrady tego dnia rozpoczął Bolesław Howorka referatem Zawód bibliotekarza w świetle przepisów prawnych. Referent omówił pojęcia zawodu, zawodu wykonywanego, kategorii zawodowej oraz dokonał przeglądu najważniejszych przepisów odnoszących się do zawodu bibliotekarza - od przedwojennych do obecnych czasów, uwzględniając problematykę bibliotekarzy publicznych, szkolnych i naukowych. Wskazał na potrzebę pilnego przygotowania Ustawy o krajowym systemie bibliotek, w której znalazłyby się zapisy dotyczące zawodu bibliotekarza: definicji odpowiadającej aktualnym potrzebom tej profesji i wymaganiom kwalifikacyjnych. Ustawa ta winna zintegrować nasz zawód, bowiem ta, która obowiązuje obecnie, nie dotyczy wszystkich bibliotekarzy i bibliotek.

Kolejny referat pt. Bibliotekarstwo - zawód czy zatrudnienie? wygłosił prof. dr hab. Jacek Wojciechowski. Swoje rozważania rozpoczął od próby zdefiniowania zawodu jako takiego, przedstawiając rejestr cech, które składają się na jego wyznaczniki. Wyznaczników tych jest aż 13 i żeby być profesjonalistą, trzeba spełniać wszystkie warunki razem. W tym kontekście omówił pojęcia związane z bibliotekarstwem oraz bibliotekarstwem jako zawodem, profesją bibliotekarską. Rozważania nt. zawodu bibliotekarza, jego przemian, dezintegracji oparł na analizie dziedzin, obszarów działania, specjalności współczesnego bibliotekarstwa (organizacja, technologia, zasoby, informacja, udostępnianie, mediacja, promocja). Ważną dla zawodu bibliotekarza sprawą jest ogólnospołeczna świadomość profesji, tradycja, przemiany. Długa tradycja bywa też kłopotliwa dla rozwoju zawodu.

W społeczeństwie utrwalił się "zły stereotyp" zawodu bibliotekarza. W ocenie społecznej bibliotekarz należy do zawodów łatwych, bezstresowych, niewymagających głębszej wiedzy. Pokutuje też wizerunek bibliotekarza-mrówki, pracującego, ale nie mającego siły przebicia, bez rezonansu społecznego. Niekorzystne modele wizerunku bibliotekarza utrwalają osoby pracujące w bibliotekach (negatywny nabór do zawodu). Profesja bibliotekarza przechodzi swoistą metamorfozę, ogarniając różne zawody i specjalności, związane z nowymi obszarami oddziaływania biblioteki. Wśród nowych kompetencji zawodu bibliotekarskiego istotne są działania mediacyjne, marketingowe. Na główną specjalność wyrasta mediacja, czyli aktywne pośrednictwo pomiędzy własnymi zasobami bibliotecznymi a społeczeństwem, przy zastosowaniu technik komunikacyjnych. Do zawodu przygotowuje odpowiedni system kształcenia, który, najogólniej mówiąc, odpowiada aktualnym potrzebom. Zawód bibliotekarza dezintegruje się, jego zakres kompetencyjny wciąż poszerza się, powstają nowe specjalności. Silne są nadal tendencje integracyjne: jednolite umocowanie prawne, społeczna świadomość, wspólny cel zawodu, nowy paradygmat. Dużą rolę integracyjną (bibliotek i bibliotekarzy) powinny pełnić zawodowe organizacje bibliotekarskie, ale nie zrzeszają one większości bibliotekarzy (w tym zwłaszcza młodych) i jest ich obecnie za dużo (co powoduje raczej dezintegrację niż integrację zawodu bibliotekarskiego).

Na emocjonalne problemy związane z wykonywaniem zawodu bibliotekarza zwróciła uwagę prof. dr hab. Barbara Elżbieta Zybert w referacie pt. Szczęśliwy klient, szczęśliwy pracownik, czyli o zawodzie bibliotekarskim. Autorka zrelacjonowała i porównała wyniki badań nt. satysfakcji zawodowej bibliotekarzy - przeprowadzone w USA i w Polsce. W USA 80% bibliotekarzy jest zadowolonych z wykonywanego zawodu, w Polsce 62,5% uważa, że nie ma możliwości realizowania się w pracy. Zagrożeń ze strony nowych technologii nie obawia się 86% bibliotekarzy amerykańskich i 63,7% - polskich. Zatem pewna grupa polskich bibliotekarzy nie odczuwa satysfakcji z wykonywanej pracy z powodów materialnych, osobistych i warunków fizycznych. Punktem wyjścia do osiągnięcia satysfakcji zawodowej jest dobra atmosfera, dobra współpraca koleżeńska, zgodność celów biblioteki z indywidualnymi celami bibliotekarza. Sukces biblioteki postrzegany jest jako sukces pracowników. Za uzasadnione należy uznać tendencje do odpowiedniego motywowania pracowników, do zmiany roli przełożonego z dozorcy na przywódcę.

W zawodzie bibliotekarza wyróżnia się kategorie bibliotekarzy bibliotek naukowych, nauczycieli bibliotekarzy. Tym profesjom poświęcono na konferencji kolejne trzy referaty.

Dr Stanisław Czajka przedstawił zakres pożądanych kwalifikacji bibliotekarza na przykładzie Biblioteki Narodowej (Pożądane kwalifikacje bibliotekarza w Bibliotece Narodowej). Na 60 absolwentów wydziału Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej" zaledwie kilku znajduje zatrudnienie w Bibliotece Narodowej. W latach 2000-2002 przyjęto do pracy 12 absolwentów bibliotekoznawstwa. Referent zastanawiał się nad małą podażą specjalistów bibliotekarstwa w BN, jako przyczynę podając niekorzystny system wynagrodzenia oraz niechęć absolwentów do pracy w bibliotece. Zatrudniani absolwenci reprezentują wysoki poziom wiedzy teoretycznej i gorszy - praktycznej. Oferta polskiego szkolnictwa zawodowego odpowiada współczesnym trendom bibliotekarstwa. Biblioteka Narodowa chętnie zatrudnia bibliografów, jest zapotrzebowanie na stanowiska pracy związane z wyszukiwaniem materiałów w Internecie, ze skanowaniem zbiorów.

Ryszard Bania (Biblioteka Politechniki Lubelskiej) omówił kompetencje bibliotekarza pracującego w szkole wyższej (Bibliotekarz nauczający w szkole wyższej), które oscylują w kierunku funkcji edukacyjnej (bibliotekarz prowadzi szkolenia w zakresie przysposobienia bibliotecznego, udziela informacji o topografii biblioteki, jest przewodnikiem po wiedzy). Natomiast Robert Miszczuk (Biblioteka Politechniki Warszawskiej) wskazał na rolę bibliotekarza w edukacji i potrzebę przywrócenia w programach kształcenia pedagogiki bibliotecznej.

W drugim dniu konferencji zaprezentowano referaty omawiające procesy transformacji zawodowej w aspekcie rozwoju technologii informacyjnych, programu kształcenia bibliotekarzy na poziomie wyższym i pomaturalnym, poszerzenia zakresu kompetencji bibliotekarza.

Ewa Stachowska-Musiał (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie) wskazała na potrzebę stałego modyfikowania zakresu kompetencji zawodu bibliotekarza, zwłaszcza w kontekście procesów automatyzacji i komputeryzacji bibliotek, oraz na trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu jego pojęcia. Zawód bibliotekarza ewoluuje w szybkim tempie. Pojawiają się nowe specjalności (bibliotekarz-wychowawca, instruktor, animator kultury, bibliotekarz-menedżer, bibliotekarz-specjalista w zakresie public relations, administrator systemowy, bibliotekarz systemowy), a także nowe wymagania stawiane współczesnemu bibliotekarzowi.

Czynnikami decydującymi o tych przemianach są: zmiany w organizacji pracy bibliotek, nowe zbiory biblioteczne, automatyzacja i komputeryzacja bibliotek. Pojawia się zapotrzebowanie na nowych specjalistów: bibliotekarzy dziedzinowych, specjalistów do spraw informacji elektronicznej. Nowy wachlarz specjalności związany jest z organizacją Centrum NUKAT w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Każda z nich wymaga określonych kompetencji, z których wspólne, nadrzędne to: przechowanie wiedzy o naszej cywilizacji, swobodne poruszanie się po systemach, umiejętność sprostania każdemu zadaniu, kreatywność. Klasyfikacja zawodów bibliotekarskich stale się poszerza i proces ten będzie się poszerzał, pogłębiając wewnętrzną spójność zawodu. Bibliotekarz jest zawodem otwartym, co z kolei deprecjonuje tę profesję. Nadal są zasadnicze różnice w ocenie rangi zawodu, wysoka utrzymuje się w krajach zachodnich, a niska - w krajach dawnego bloku wschodniego.
Referentka wskazała na pilną potrzebę przygotowania pragmatyki zawodowej.

O przyszłości zawodu bibliotekarza mówił dr Henryk Hollender (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie), wskazując, iż przyszłość to jest to, czego pragniemy lub czego się obawiamy. Omówił trzy perspektywy przyszłości cyfrowej: konwersja z nośników analogowych na cyfrowe, eliminacja wtórników analogicznych, cyfrowa transmisja rzeczywistości pozaznakowych, zanik tradycyjnych zawodów. Obecnie dostrzega się zjawisko kryzysu zawodów: zawody są zbyt specjalistyczne, większość z nich jest dostępna w drodze szkoleń przywarsztatowych (te profesje zanikają). Zawody przyszłości wymagać będą solidnego procesu kształcenia, zwłaszcza na poziomie wyższym i podyplomowym oraz edukacji permanentnej. Do zawodu bibliotekarza "wejdą" takie specjalności, jak: bibliotekarz-wydawca (wytwarzanie tekstów łączy się z ich transmisją), organizator pamięci o świadomości narodowej, dostawca informacji. Postęp w bibliotekarstwie będzie określony przez informatykę. Zatem bibliotekarz przyszłości będzie połączeniem informatyka i ekonomisty.

Te futurologiczne rozważania kontynuował dr Artur Jazdon w referacie zatytułowanym O nowych stanowiskach, specjalnościach i zawodach. Autor referatu omówił w kontekście procesów bibliotecznych współczesnej biblioteki nowe specjalności bibliotekarskie, funkcje, umiejętności, kwalifikacje z nimi związane. Lista tych specjalności jest obszerna i wskazuje na ich ukierunkowanie informacyjne, związane z organizacją i zarządzaniem w pracy biblioteki, opracowaniem rzeczowym. W zawodzie bibliotekarza wyraźną grupę stanowią bibliotekarze dziedzinowi, systemowi oraz coraz powszechniej zatrudniani w bibliotekach-informatycy. Na przykład z opracowaniem zbiorów wiążą się już obecnie takie specjalności, jak: kataloger, klasyfikator, redaktor leksyki języka KABA, "poławiacz opisów", stanowisko do spraw KHW. W informacji, szybko rozwijającej się dziedzinie wiedzy potrzebne będą m.in. takie zawody, jak: bibliotekarz lub specjalista w zakresie informacji, cyberbibliotekarz, konsultant do spraw wydawnictw elektronicznych, nawigator w świecie informacji, broker informacji. Powstają nowe stanowiska, np. do spraw informacji europejskiej, do spraw coachingu i mentoringu, do spraw promocji biblioteki, do spraw marketingu, do spraw zdobywania funduszy (fundraiserów), do spraw bibliometrii. Otrzymaliśmy zatem duży pakiet nowych nazw zawodów i specjalności, często o charakterze futurologicznym. Nadal pozostaje bez odpowiedzi pytanie: kto jest bibliotekarzem, a kto pracownikiem biblioteki, pomocnikiem bibliotekarza?

Referat dr. A. Jazdona stanowił dobre wprowadzenie do bloku kolejnych opracowań dotyczących zagadnień kształcenia i doskonalenia bibliotekarzy.
Na uwagę zasługuje referat prof. dr hab. Barbary Sosińskiej-Kalaty pt. Koncepcje uniwersyteckiego kształcenia bibliotekarzy. W polskich uczelniach kształcących bibliotekarzy wyróżnić można dwie koncepcje nauczania: humanistyczną i technologiczną; podział ten znajduje odzwierciedlenie w strukturze programowej. Na świecie, jak również i w Polsce, obserwuje się ucieczkę od nazw szkół związanych z bibliotekarstwem, preferując informację (np. w USA wśród 49 szkół akredytowanych przy ALA w 14 usunięto z nazwy wyraz "biblioteka", a w 5 przesunięto go na dalsze miejsce, w Polsce wśród 6 akredytowanych uczelni 2 zmieniły nazwę, eksponując informację naukową).

Jest to odpowiedź na zacieranie się różnic pomiędzy bibliotekarstwem a informacją naukową, na ekspansję w programie wiedzy informacyjnej kosztem ograniczania techniki bibliotecznej. Uczelnie kształcą sprawnych użytkowników systemów informacyjnych. Oba zawody- bibliotekarza i specjalisty do spraw informacji mają podobną misję - ich rolą jest mediacja między użytkownikiem a zasobami informacji z ukierunkowaniem na współpracę z użytkownikiem i funkcję edukacyjną. Główne tendencje współczesnej edukacji bibliotekarzy to: zasada operowania listami przedmiotów, fakultatywność przedmiotów, ucieczka od nazw związanych z biblioteką i książką, dominacja myślenia "user centered", dążenie do stratyfikacji programów, równoważne przygotowanie w zakresie teorii i praktyki.

Problematykę kształcenia na poziomie wyższym kontynuowała prof. dr hab. Maria Kocójowa w referacie Zasady akredytacji kierunków studiów. Akredytacja stosowana jest od dawna w krajach zachodnich. Decyduje ona o jakości kształcenia i randze wyższej uczelni. W Polsce została przeprowadzona w 2002 r. i uzyskało ją ok. 200 kierunków. W zakresie bibliotekoznawstwa akredytacje otrzymało pięć instytutów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej: Kraków, Wrocław, Katowice, Toruń, Warszawa i Lublin.

Całość dwudniowych obrad zakończyło wystąpienie Mirosławy Majewskiej Edukacja ustawiczna bibliotekarzy. Realia-problemy-prognozy, dotyczące w swej wymowie przeobrażeń w sferze kształcenia i doskonalenia bibliotekarzy na poziomie przedakademickim. Szkolnictwo pomaturalne działa w oparciu o unowocześnione programy nauczania skorelowane ze studiami licencjackimi. Dużym atutem tego szkolnictwa jest drożność programowa i organizacyjna ze studiami wyższymi, gwarancja wysokiego poziomu nauczania, niskie koszty kształcenia. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej jest znaczącym organizatorem form doskonalenia zawodowego, specjalizując się obecnie w przygotowaniu w skali całego kraju bibliotekarzy - specjalistów w zakresie znajomości bibliotekarstwa w Unii Europejskiej. Pewnym novum jest wyznaczenie CEBID-u do nadzorowania stażu adaptacyjnego i przeprowadzenia testu umiejętności w sprawie uznania kwalifikacji w zawodach bibliotekarza nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Działalność Centrum wychodzi naprzeciw nowym tendencjom kształcenia i nowemu wizerunkowi zawodu bibliotekarskiego.

Z zawodem bibliotekarza wiąże się ściśle problem etyki zawodowej. Uczestnicy konferencji wskazali na pilną potrzebę opracowania kodeksu etycznego zawodu bibliotekarza, regulującego takie kwestie, jak: moralność zawodu, powinności etyczne bibliotekarza w stosunku do czytelników, biblioteki, współpracowników, innych przedstawicieli zawodu i zawodów pokrewnych, kierunki zastosowań dyrektyw etycznych. Pracę nad kodeksem etycznym bibliotekarza podejmie specjalnie powołana komisja działająca w ramach SBP.

Komisja wnioskowa pod przewodnictwem prof. dr hab. Elżbiety Barbary Zybert sformułowała wnioski wskazujące na potrzebę przygotowania nowej ustawy o krajowym systemie informacji, przygotowania przez zespół specjalistów kodeksu etyki zawodowej (kodeks etyki zawodowej będzie elementem scalającym profesję), stałego modyfikowania programów kształcenia nauczycieli, uwzględniającego m.in. umiejętność postępowania z czytelnikami niepełnosprawnymi, starszymi oraz umiejętność stosowania nowych technologii, a także na potrzebę prowadzenia dalszych działań w zakresie integracji zawodowej, w tym pragmatyki zawodowej.

Podczas dwóch dni obrad podjęto wiele tematów, ustaleń, rozważań składających się na współczesny i perspektywiczny wizerunek bibliotekarza. W zaproponowanych przez organizatorów konferencji referatach zabrakło spojrzenia z zewnątrz, czyli wizerunku bibliotekarza w innych środowiskach. Taki opis byłby dla nas cenny. Uczestnicy narady w Nałęczowie wysoko ocenili wygłoszone referaty, dyskusję, rozmowy kuluarowe. Chwalili dobrą organizację konferencji. Niezapomnianym wrażeniem dla wielu uczestników był sam pobyt w Nałęczowie, możliwość zwiedzenia tego uroczego i pełnego pamiątek literackich miasta, a także wyjazd do Kozłówki i obejrzenie pałacu Zamojskich.

Dokładniejsze prześledzenie tych różnorodnych i wielorakich wątków oraz godnych uwagi opinii przyniesie lektura publikacji, którą wydało stosunkowo niedawno Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w serii Problemy. Doświadczenia. Opinie.

 Początek strony



Bibliotekarz - zawód z przyszłością : Nałęczów 19-20.09.2003 r. / Jadwiga Chruścińska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2004 (53) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/53/chruscinska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187