Nr 10/2002 (39), Współczesna sztuka edytorska. Artykuł
| |
Nr 10/2002 (39), Współczesna sztuka edytorska. Artykuł |
|
 |
|
|
|
Jarosław Misiak
|
|||
|
|
||
|
Jednym ze zjawisk charakterystycznych dla współczesnej sztuki edytorskiej jest niewątpliwie powrót do idei i tradycji książki artystycznej, nawiązującej w równej mierze do dorobku edytorstwa, jak też sztuk plastycznych. Próba jednoznacznego zdefiniowania książki artystycznej napotyka na poważne trudności terminologiczne. Przede wszystkim należy określić relacje pomiędzy książką artystyczną, a książką w klasycznym rozumieniu zakładającym jej funkcjonalność w różnorodnych sferach, jak np. komunikacyjnej,[1] a także relacje między książką artystyczną a książką-dziełem sztuki (obiektem, instalacją itp.). W takim kontekście książka artystyczna stanowi pomost łączący książkę tradycyjną, nakładową, przeznaczoną dla określonego kręgu odbiorców - czytelników i książkę, odbieraną wyłącznie jako dzieło sztuki, przeznaczoną dla innego rodzaju odbiorcy - miłośnika sztuki.[2] i tak dalej Książka artystyczna była w Polsce przez wiele lat dziedziną edytorstwa wyraźnie zaniedbywaną. Największy wpływ na taką sytuację miały względy ideologiczne i wynikająca z nich polityka wydawnicza państwa. Zdecydowane nastawienie na masową produkcję wydawniczą wiązało się w tym wypadku z eliminowaniem książki skierowanej do stosunkowo wąskiej, elitarnej grupy odbiorców - koneserów książki artystycznej. Powstałą lukę usiłowały wypełniać jedynie wydawnictwa bibliofilskie - zazwyczaj były to jednak druki niewielkich rozmiarów, ukierunkowane na eksponowanie wybranych walorów estetycznych książki. Innym powodem regresu polskiej książki artystycznej po 1945 roku był brak odpowiednich ośrodków wydawniczych dysponujących zarówno nowoczesną bazą techniczną (na przykład poligraficzną czy rękodzielniczą), jak i grupą starannie dobranych współpracowników - fachowców z różnych dziedzin edytorstwa i rzemiosła artystycznego oraz artystów plastyków. Sytuacja ta uległa diametralnej zmianie dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku wraz z pojawieniem się w polskim krajobrazie wydawniczym pierwszych wydawców, których działalność koncentrowała się wyłącznie na książce artystycznej. W 1980 roku w Łodzi powstało wydawnictwo "Correspondance des Arts" założone przez Janusza Tryzno, Zdzisława Jaskułę, Zbigniewa Janeczka oraz Janusza Graczykowskiego. Po pięciu latach działalności wydawnictwo stało się firmą rodzinną prowadzoną przez Jadwigę i Janusza Tryznów, od pewnego czasu przy wydatnej pomocy ich syna, Pawła Tryzno. W dorobku wydawniczym "Correspondance des Arts" znajduje się obecnie 20 publikacji, począwszy od wydanego w 1980 roku wyboru 13 wierszy poetów polskich, kończąc zaś na Księdze Dobrej Wiadomości Małgorzaty Bocheńskiej według projektu Jadwigi, Janusza i Pawła Tryznów, wydanej we współpracy z Salonem 101.[3] Profil działalności wydawniczej "Correspondance des Arts" ma charakter nieustannych poszukiwań twórczych, eksperymentów edytorskich i artystycznych urzeczywistniających ideę "korespondencji sztuk". Książki łódzkich wydawców znane są wśród miłośników książki artystycznej na całym świecie, obecne są również w najpoważniejszych kolekcjach polskich i światowych, na przykład w British Library w Londynie, Library of Congress oraz National Gallery w Waszyngtonie, Gutenberg Museum w Moguncji czy Museum of Modern Art w Nowym Jorku. W 1994 roku wydawnictwo otrzymało w Lipsku nagrodę w konkursie "Najpiękniejsze Książki wiata" oraz prestiżowe wyróżnienie Walter Tiemann Preis. Publikacje sygnowane przez "Correspondance des Arts" uwidaczniają różnorodność typów i koncepcji książki artystycznej oraz bogactwo form artystycznego wyrazu znajdujących zastosowanie w tej dziedzinie edytorstwa. Od książek bliskich formalnie tradycyjnym drukom bibliofilskim, często w postaci broszury bądź teki, wydawnictwo przeszło stopniowo do form bardziej odważnych, bliższych autorskim obiektom książkowym, przeciwstawiających się utartym konwencjom i schematom edytorskim. Taka tendencja wyraźna jest zwłaszcza w ostatnim okresie działalności wydawnictwa. Wspólną cechą wszystkich publikacji "Correspondance des Arts" jest - obok niskiego nakładu podpisywanego zazwyczaj przez autorów - niezwykła dbałość o stronę estetyczną druków oraz integralność przekazu tekstowego i formy graficznej wydawanych książek. Wśród autorów publikowanych przez wydawnictwo "Correspondance des Arts" wymienić należy, między innymi: Artura Międzyrzeckiego, Bruno Schulza, Czesława Miłosza, Craiga Raine'a, Emmetta Williamsa, Rainera Marię Rilkego, Zbigniewa Brzezińskiego, Williama Blake'a, czy Krzysztofa Pendereckiego. W kręgu zainteresowań rodziny łódzkich wydawców znajdują się także różnorodne druki: teczki, księgi pamiątkowe, katalogi i druki ulotne, projektowane i wykonywane na zamówienie renomowanych firm oraz instytucji publicznych. Z działalnością "Correspondance des Arts" ściśle związane jest istniejące od 1993 roku Muzeum Książki Artystycznej, założone i prowadzone przez właścicieli wydawnictwa.[4] Muzeum mieszczące się w zabytkowej willi Henryka Grohmana przy ulicy Tymienieckiego 24 w Łodzi od początku swojego istnienia pełni rolę ważnego centrum działań związanych z książką artystyczną. Pod patronatem muzeum realizowane są między innymi interesujące projekty artystyczne inspirowane tematem książki, na przykład projekt "Skryptorium" ukazujący w niezwykły sposób ciągłość dziejową zjawiska, jakim jest książka; zestawiając jednocześnie książkę w jej pierwotnej, rękopiśmiennej formie i świat cyfrowego przekazu multimedialnego XXI wieku. Wystawa "Skryptorium" zaprezentowana po raz pierwszy na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie w 2000 roku doczekała się dotychczas czterech edycji i niezmiennie cieszy się ogromną popularnością. Najnowszą inicjatywą podjętą przez Muzeum Książki Artystycznej jest projekt "Studnia" mający postać przestrzennej instalacji, będącej zarazem jubileuszową księgą wydawnictwa "Correspondance des Arts".[5] W 1989 roku w Koszalinie powstało Wydawnictwo Artystyczne Urszuli Kurtiak i Edwarda Leya, działające początkowo pod nazwą Fundacja Ochrony Książki.[6] Na dorobek edytorski tego wydawnictwa składają się przede wszystkim wydania literackiej klasyki polskiej i światowej z różnych okresów i rozmaitych gatunków literatury. Wydawnictwo Artystyczne Kurtiak i Ley nawiązuje w swej działalności do klasycznych wzorców drukarstwa, introligatorstwa i ilustracji książkowej zarówno pod względem formy książki, jak też materiałów i technik (na przykład zdobienia) wykorzystanych w procesie jej tworzenia. Edycje koszalińskiej oficyny odznaczają się niezwykłym kunsztem wykonania, przepychem charakterystycznym dla książki wytwornej, luksusowej, będącej nie tylko nośnikiem przekazu literackiego, lecz również cennym przedmiotem o wyszukanej formie. Inną cechą publikacji Wydawnictwa Artystycznego jest zróżnicowanie poszczególnych pozycji w obrębie jednego tytułu. Różnice dotyczą zazwyczaj materiału piśmienniczego, elementów zdobniczych oraz rodzaju oprawy (kompozycji i materiału, np. skóra, oprawa jubilerska itp.). Taki zabieg edytorski sprawia, że książki Wydawnictwa Artystycznego uzyskują dodatkowo indywidualny, szczególny charakter. Dorobek wydawniczy Urszuli Kurtiak i Edwarda Leya obejmuje już ponad dwadzieścia unikatowych, wydawanych w niewielkich, limitowanych nakładach pozycji, w tym ekskluzywne edycje Pisma więtego oraz Trylogii Henryka Sienkiewicza, poemat Owidiusza O kosmetyce twarzy pań wydany w oryginalnej formie zwoju, wybory wierszy Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, dramaty Shakespeare'a Romeo i Julia i Jak wam się podoba, Sonety Heinricha Heinego i wiele innych. Do ostatnich osiągnięć wydawnictwa zaliczyć trzeba między innymi edycje w polsko-niemieckiej wersji językowej przygotowane na Międzynarodowe Targi Książki we Frankfurcie w 2000 roku.[7] Wydawnictwo Artystyczne z Koszalina odwołuje się w swej działalności do najlepszych tradycji edytorstwa i sztuki typograficznej, w nieco mniejszym stopniu poświęcając się eksperymentom formalnym, eksponującym niekonwencjonalne możliwości wypowiedzi artystycznej jakie stwarza forma książki, chociaż także i w tej dziedzinie Wydawnictwo Artystyczne poszczycić się może szeregiem wartościowych publikacji. Szczególną uwagę zwraca Fletnia chińska Leopolda Staffa - książka w kształcie koła, Katarynka Jacquesa Preverta - książka w postaci harmonijki bez początku i końca, czy wspomniany wcześniej poemat Owidiusza w formie zwoju. Istotnym nurtem działalności wydawniczej Urszuli Kurtiak i Edwarda Leya jest również realizacja przedsięwzięć edytorskich zleconych przez firmy, instytucje i osoby prywatne. W ofercie wydawnictwa znajdują się wykonywane na specjalne zamówienie klientów niskonakładowe edycje bibliofilskie, księgi pamiątkowe, kroniki oraz artystyczne oprawy książkowe do cenniejszych publikacji innych wydawców (między innymi części nakładu Codex Aureus Gnesnensis Wydawnictwa Arkady). Przy wydawnictwie działa Muzeum Sztuki Książki, prowadzone są też szkolenia z dziedziny introligatorstwa artystycznego. Wydawnictwo Artystyczne Kurtiak i Ley z Koszalina oraz wydawnictwo "Correspondance des Arts" z Łodzi potwierdzają swoją pozycję w świecie książki artystycznej udziałem w licznych międzynarodowych imprezach wydawniczych; wystawach książek i specjalnych prezentacjach, uatrakcyjnionych często dodatkowymi pokazami z zakresu historii i teorii książki, edytorstwa oraz technik introligatorskich i zdobniczych. Polscy wydawcy są również obecni w międzynarodowych specjalistycznych katalogach i czasopismach (na przykład "Forum Book Art" z Hamburga) i portalach internetowych poświęconych książce artystycznej.[8] W cieniu osiągnięć wydawców z Łodzi i Koszalina pozostają inne rodzime instytucje wydawnicze, których działalność w dziedzinie książki artystycznej ma zazwyczaj charakter okazjonalny, sporadyczny, bądź też skala ich zainteresowań zawęża się do wybranej, ściśle określonej formy książki. Tego rodzaju profil wydawniczy reprezentuje wydawnictwo "Quest Art Publishers" z Bielska-Białej. Wydawnictwo założone w 1993 roku przez Dorotę i Piotra Kawuloków specjalizuje się w wydaniach tek graficznych zawierających prace artystów związanych ze ląskiem i Regionem Krakowskim.[9] W 1979 roku w Bydgoszczy powstała Galeria Autorska Jacka Solińskiego i Jana Kaji. W dorobku edytorskim galerii znajdują się przede wszystkim niewielkie objętościowo druki artystyczne, w których kluczową rolę odgrywa związek grafiki i tekstu, wzajemne dopełnianie się słowa i obrazu. Koncepcja ta znajduje szczególny wyraz w tak zwanych grafiko-książkach, gdzie przejrzyste arkusze tekstu zostają nałożone na związane z nimi tematycznie ilustracje.[10] Działalność wydawniczą na polu książki artystycznej prowadzą także niektóre galerie sztuki. Wyróżniają się tutaj zwłaszcza galerie krakowskie: Galeria Międzynarodowego Centrum Kultury, Galeria "Potocka" oraz Galeria "Zderzak". Wymienione instytucje są ważnymi animatorami działań z zakresu sztuki książki, wydając jednocześnie artystyczne katalogi i książki autorskie uznanych twórców. Podobny charakter mają inicjatywy edytorskie podejmowane przez Okręg Warszawski Związku Polskich Artystów Plastyków, organizatora cyklicznej wystawy "Współczesna Polska Sztuka Książki", a zarazem wydawcę katalogów tej wystawy projektowanych między innymi przez Pawła Tryzno Kolejną dziedziną edytorstwa, w której uwidoczniły się w ostatnim okresie artystyczne aspiracje wydawców jest edytorstwo kartograficzne. Wydawnictwo Pergamena nawiązuje do najlepszych tradycji i doświadczeń mistrzów sztuki kartograficznej kładąc szczególny nacisk na zachowanie dawnych zasad i techniki wydawania map (ręczne wykończenie, stylizowane detale itp.).[11] Zjawisko książki artystycznej znalazło w Polsce w ostatnich latach korzystne warunki do zaistnienia w świadomości wydawców, ludzi związanych z promocją książki i przede wszystkim miłośników pięknej książki. Na przełamanie barier, które przez długi okres hamowały artystyczną działalność wydawców złożyło się wiele czynników natury ekonomicznej, technicznej, a nawet obyczajowej. Istotne znaczenie ma w tym przypadku również obecność dwóch, aktywnych ośrodków wydawniczych w Łodzi i Koszalinie, które utorowały mniejszym wydawcom drogę do rynku książki artystycznej. Z drugiej strony sytuację książki artystycznej w Polsce należy rozpatrywać również w szerszym ujęciu, na tle światowych tendencji i rozwoju sztuki książki w innych krajach. Ogromna ilość wydawców oraz instytucji związanych z książką artystyczną, których adresy można odnaleźć na stronach specjalistycznych portali internetowych świadczy o zainteresowaniu książką artystyczną i jej rynkiem zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Wieloletnie zapóźnienie polskich wydawnictw w tej dziedzinie odzwierciedla ogólniejsze prawidłowości sterujące po 1945 roku polskim rynkiem sztuki oraz polityką wydawniczą zdominowaną przez wysokonakładową i na ogół niską jakościowo produkcję. początek XXI wieku przyniósł ze sobą nowe wyzwania i możliwości w sferze globalnej komunikacji oraz nowoczesnych technologii informatycznych. Szybki transfer informacji stał się czynnikiem decydującym o sprawnym funkcjonowaniu człowieka, instytucji życia publicznego, a nawet całych społeczeństw. Pojawiły się także inne kryteria określające wartość informacji we współczesnym świecie: aktualność i dostępność. Przy tak zaostrzonych wymaganiach stawianych przed wszelkiego rodzaju przekazami informacyjnymi książka zaczęła tracić swoją pierwszoplanową pozycję jako środek masowej komunikacji oraz podstawowy nośnik informacji. Jej funkcje w tym zakresie przejmują ogólnodostępne sieci komputerowe, a także systemy elektronicznego udostępniania i wymiany danych. Współczesna rzeczywistość technologiczna postawiła jednak przed książką także nowe możliwości i szanse rozwoju. Jedną z nich jest niewątpliwie rosnące zainteresowanie książką artystyczną, stanowiącą doskonałą przeciwwagę dla bezosobowego przekazu elektronicznego. W dobie wszechobecnej komputeryzacji i ekspansji techniki cyfrowej książka artystyczna zapewnia odbiorcy zindywidualizowany kontakt z przekazem literackim, jak również z przedmiotem - dziełem sztuki. To dążenie do wielopłaszczyznowego kontaktu odbiorcy z książką jest nawiązaniem do funkcji, które książka spełniała w dawniejszych okresach historycznych; jednocześnie świadczy o jej potencjale multimedialnym, możliwym do zrealizowania właśnie w postaci książki artystycznej. Dzięki działalności takich wydawców jak "Correspondance des Arts" czy Wydawnictwo Artystyczne Urszuli Kurtiak i Edwarda Leya można mieć też nadzieję, że rynek książki artystycznej w Polsce wykorzysta w pełni rysujące się obecnie perspektywy rozwoju. Przypisy:[1] K. Migoń: Nauka o książce. Zarys problematyki. Wrocław 1984, s. 13. [2] J. Misiak: Współczesna polska książka artystyczna. Ośrodki wydawnicze i dorobek edytorski. [W:] Z książką przez wieki. Pod red. A. Krawczyka. Lublin 2002. S. 357-366. [3] Szczegółowy wykaz publikacji "Correspondance des Arts" znajduje się w katalogu wydawniczym: Correspondance des Arts. Book Art Museum. Łódź 2002; Zob. też Książki wydawnictwa Correspondance des Arts: Book Art Museum [on-line] [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.book.art.pl. [4] Book Art Museum [on-line] [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.book.art.pl. [5] Zasady projektu "Studnia" omówiono szerzej na stronie internetowej muzeum: Book Art Museum [on-line] [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.book.art.pl. [6] Wydawnictwo Artystyczne Kurtiak i Ley [on-line]. [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.kurtiak-ley.pl. [7] Szczegółowy wykaz publikacji znajduje się na stronie domowej wydawnictwa: Wydawnictwo Artystyczne Kurtiak i Ley [on-line]. [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.kurtiak-ley.pl. [8] Na przykład Book Arts Web; VERHEYEN, Peter D. The Book Arts Web [on-line]. [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.philobiblon.com. [9] Quest Art Publishers Wydawnictwo Artystyczne [on-line]. [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.questart.com.pl. [10] J. Pluta: Bydgoskie "documenta" Solińskiego i Kaji [W:] Całość i fragmenty. Galeria Autorska Jana Kaji i Jacka Solińskiego 1979-1995. Bydgoszcz 1995. S. 11-16. [11] Wydawnictwo Pergamena [on-line]. [dostęp 18 października 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.pergamena.pl. 
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
||