Nr 11/2001 (29), Wykorzystanie bibliometrii w bibliotece. Artykuł |
Marta Skalska-Zlat
|
|||
Nie jest nadużyciem stwierdzenie, iż Polska ma długie tradycje bibliometryczne - zarówno w zakresie badań jak i dydaktyki. Najwybitniejsi polscy bibliografowie wielką wagę przykładali do mowy liczb. Twórca naszej bibliografii narodowej Karol Estreicher tak zaaranżował swoją bibliografię, aby mogła stanowić podstawę do ilościowej charakterystyki produkcji wydawniczej oraz do badań nad historią piśmiennictwa, a we wstępach do poszczególnych tomów umieścił krótkie charakterystyki ilościowe typów dokumentów, języków i miast, z których pochodziła produkcja wydawnicza. Uważał bowiem, że: "Statystyka ze swymi liczbami wdziera się w kwestie filozofii, jak również narodowości, czemużby i w literaturze nie miały liczby odgrywać roli znamienitej"[1]. Także w swoich wykładach podkreślał znaczenie ilościowych analiz danych bibliograficznych. Pouczał studentów: "Cyframi podobnymi [tj. liczebnością produkcji wydawniczej państw] mierząc skalę rozległości ruchu intelektualnego i działalności [piśmienniczej] każdego narodu, dochodzimy do wniosków porównawczych, które nieraz więcej mówią niż gołosłowne twierdzenia za i przeciw"[2]. Anna Sitarska opisując proces kształcenia w zakresie bibliometrii i naukometrii w warszawskim Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej zaczęła od omówienia na wstępie solidnych bibliograficznych korzeni badań bibliometrycznych w Polsce, przywołując postaci Karola Estreichera, Mieczysława Rulikowskiego i Jana Muszkowskiego[3]. Listę tę można uzupełnić o inne znamienite nazwiska, jak choćby Stanisława Smolki, który w 1894 roku przeprowadził wszechstronną analizę naukometryczną Akademii Umiejętności w Krakowie, od jej powstania w 1873 do roku 1893. Poddał też analizie polską produkcję wydawniczą z lat 1794-1893 w celu ukazania dokonań intelektualnych całego zniewolonego narodu w ostatnich stu latach. [4] Analiza porównawcza Smolki może do dzisiaj służyć za wzór poprawnego wnioskowania naukometrycznego. Poprzez swoją wymowę historyczno-polityczną znacząco wzbogaca obraz kultury Polski, a posługując się znakomicie wykorzystaną metodą opisu znajduje swe miejsce na arenie międzynarodowej. Jak z powyższego opisu wynika badania bibliometryczne, choć nie nazwane tym mianem, prowadzono w Polsce na długo przed wykształceniem się naukometrii i bibliometrii, zanim powstały czasopisma i towarzystwa naukowe noszące w nazwie te określania, przed budową i rozbudową podstaw teoretycznych tych nauk. Warto przy tym podkreślić, iż wymienieni uczeni bibliografowie (Estreicher, Muszkowski, Rulikowski) brali też czynny udział w kształceniu bibliotekarzy i bibliografów dzieląc się z nimi swoją wiedzą i doświadczeniem bibliometrycznym. Anna Sitarska we wspomnianym już artykule, nie ograniczyła się do opisu procesu kształcenia w zakresie bibliometrii i naukometrii w ówczesnym IBiIN UW, ale odwoływała się także do innych uczelni włączających tę problematykę w zakres swoich zainteresowań. Nawiązała też do tradycji wykładania na studiach bibliologicznych naukoznawstwa, w którego obszarze badawczym mieści się naukometria, a z którym wiele punktów stycznych łączy bibliometrię. Ponieważ artykuł ten, opublikowany w międzynarodowym czasopiśmie trudno w Polsce dostępnym, mógł umknąć uwadze zainteresowanych zagadnieniem kształcenia w zakresie bibliometrii, pozwolę sobie przytoczyć za autorką parę informacji. Ograniczę się do tych, z których wynika, że nauczający wprowadzali do dydaktyki rozwinięte metody bibliometrii, a nie poprzestawali tylko na adaptowaniu do prac bibliologicznych tradycyjnych obliczeń statystycznych. W IBiIN UW z początkiem lat 80. Barbara Stefaniak prowadziła dla studentów III i IV roku, uczęszczających na specjalizację z informacji naukowej, wykłady monograficzne na temat "Zastosowań narzędzi informacyjnych do badań biblio- i naukometrycznych" oraz charakteryzowała "Bazy danych jako źródła informacji w bibliometrii i naukometrii". Ponadto studenci tej specjalizacji uczęszczali równolegle na seminarium magisterskie, koncentrujące się na omawianej problematyce, które prowadziła Regina Hancko. Podstawowa tematyka obejmowała bibliometryczną analizę (ilościową i jakościową) gromadzonych w polskich bibliotekach zbiorów czasopism z poszczególnych dyscyplin. Studenci w trakcie seminarium zapoznawali się z metodologią bibliometrii i naukometrii, sposobami oceny czasopism, a powstałe prace zawierały wnioski dotyczące nie tylko omawianej kolekcji czasopism, ale także rozwoju i statusu dyscypliny, którą te czasopisma reprezentowały. Z kolei na seminarium Anny Sitarskiej, podejmującym problemy zarządzania systemem bibliotecznym, szerokie zastosowanie znalazły metody naukometryczne, ale też i bibliometryczne. Podstawę źródłową do wielorakich opisów i wnioskowania stanowiły, odpowiednio przez studentów przygotowane i przetworzone, dane zaczerpnięte z dokumentacji bibliotecznej, dzięki którym można było dokonać m.in. wszechstronnej charakterystyki zbiorów bibliotecznych oraz przewidywać kierunki ich przyszłego rozwoju. W tym samym czasie bibliometria była obecna także w dydaktyce innych instytutów, katedr i zakładów bibliotekoznawstwa. W UJ studenci bibliotekoznawstwa przygotowujący prace magisterskie pod kierunkiem Marii Kocójowej poddawali analizie bibliometrycznej produkcję wydawniczą Polski ostatniej ćwierci XIX i początku XX wieku. Natomiast na seminarium Wandy Pindlowej stosowano metodę analizy cytowań do badania obecności określonej problematyki na łamach czasopism oraz do tworzenia list rangowych czasopism[5]. W Wyższej Szkole Pedagogicznej w Olsztynie pod kierunkiem Marii Dembowskiej powstał również cykl prac magisterskich oceniających stan i rozwój działalności informacyjnej przy pomocy analizy cytowań zawartych w polskich czasopismach[6]. Na tej samej metodzie bazowały prace realizowane przez seminarzystów Danuty Koniecznej. W Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskego jako pierwsza metodę analizy cytowań objaśniła i zastosowała na swoim seminarium Krystyna Gieda, dzięki której powstały w połowie lat 80. prace oceniające kierunki rozwoju czasopism z zakresu informacji naukowej. Ponadto elementy wiedzy bibliometrycznej pojawiały się w wielu innych przedmiotach wykładanych w IBiIN UW i w innych instytucjach kształcących bibliologów. Trudno bowiem pominąć w wykładach i ćwiczeniach z bibliografii, ze źródeł informacji, naukoznawstwa - problemy dotyczące rozproszenia publikacji, starzenia się piśmiennictwa, prawidłowości rządzących rozwojem nauki; te zagadnienia leżą w centrum zainteresowań badawczych bibliometrii i naukometrii. Wydaje się, że należy wymienić tu także inicjatywy dydaktyczne i badawcze podejmowane przez prof. Czesława Daniłowicza i zespół jego współpracowników. Ten nietypowy - jak na lata 70. - dyrektor biblioteki (Biblioteki Głównej i OINT PWr.), elektronik z wykształcenia z powodzeniem łączył pracę naukową i dydaktyczną z praktyką biblioteczną. Z jego inicjatywy powołany został w roku akademickim 1972/1973 na Wydziale Informatyki i Zarządzania PWr. nowy kierunek studiów Systemy informacji naukowo-technicznej (SINT), kształcący m.in. programistów i znawców zautomatyzowanych systemów bibliotecznych. Zasługą prof. Daniłowicza było także zorganizowanie w skali krajowej Systemu Selektywnej Dystrybucji Informacji (SDI), działającego w oparciu o sprowadzane do Polski zautomatyzowane bazy danych, obejmujące światowe piśmiennictwo z różnych dziedzin wiedzy. On też zapoczątkował systematyczną analizę cytowań publikacji polskich uczonych (z Politechniki Wrocławskiej, ale i innych uczelni) w oparciu o Science Citation Index (SCI). Te wszystkie działania znalazły swoje odbicie w dydaktyce i to zarówno na poziomie wyższym (na studiach i prowadzonym przez prof. Daniłowicza seminarium doktoranckim), jak i na kursach i szkoleniach dla pracowników informacji z całej Polski. W rezultacie słuchacze zdobywali podstawową i pogłębioną wiedzę oraz umiejętności praktyczne w zakresie analizy zbiorów danych bibliograficznych, analizy cytowań, sposobów oceny wartości merytorycznej czasopism. Ten ostatni temat stał się przedmiotem rozprawy doktorskiej, bodaj pierwszej w Polsce, w której zastosowano techniki właściwe bibliometrii[7]. Czy te zapoczątkowane w latach 70. i umocnione w następnym dziesięcioleciu działania dydaktyczne są kontynuowane? W Polsce teoretycznymi i praktycznymi problemami bibliometrii zajmuje się ograniczone, niewielkie grono osób, spośród których tylko kilka w sposób systematyczny. Jednak nawet w ośrodkach, w których one pracują wśród wykładanych przedmiotów trudno natrafić na takie, w których nazwie występowałby termin bibliometria. Nie oznacza to oczywiście, że w różnych przedmiotach nie uwzględnia się zagadnień bibliometrii. Bezdyskusyjna jest bowiem przydatność metod bibliometrii w badaniach nad komunikacją piśmienniczą, która jest jednym z podstawowych problemów badawczych bibliologii i informacji naukowej. Z wglądu do dostępnych treści programowych studiów bibliotekoznawczych (prezentowanych na stronach www lub w drukowanych informatorach) wynika, że elementy bibliometrii lub naukometrii częściej wchodzą w zakres przedmiotów realizowanych na wyższych latach studiów, raczej w ramach przedmiotów opcyjnych niż obligatoryjnych. Jedynie w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW występuje przedmiot, którego nazwa wprost odpowiada omawianej tu tematyce: Bibliometria i naukometria. Jest on realizowany jako przedmiot fakultatywny, z możliwością wyboru już od II roku studiów, w wymiarze 30 godzin dla studentów stacjonarnych i 15 godzin dla zaocznych. Realizuje go Barbara Stefaniak, która prowadzi także seminarium magisterskie uwzględniające tę problematykę. W treściach programowych tego przedmiotu omawia Stefaniak m.in. genezę i dynamiczny rozwój bibliometrii i naukometrii, bazy danych jako źródła danych bibliometrycznych, wykorzystanie wyników badań bibliometrycznych do kształtowania polityki wydawniczej i polityki gromadzenia zbiorów. Tak więc Uniwersytet Warszawski od dwudziestu lat konsekwentnie włącza bibliometrię do swych dydaktycznych poczynań. Mocno wyartykułowane są problemy bibliometrii i naukometrii na uzupełniających licencjat studiach magiserskich w IBiIN UŚ. Najpierw w treściach przedmiotu obowiązkowego dla studentów wszystkich specjalizacji magisterskich pod nazwą Metodologia badań w naukach społecznych i humanistycznych, gdzie omawia się również metodę bibliometryczną i naukometryczną. Następnie w ramach przedmiotu Naukoznawstwo i historia nauki, obowiązującego dla specjalizacji "Bibliotekarstwo współczesne", co uwidacznia się nie tylko w programie, ale też w polecanych lekturach z zakresu bibliometrii[8]. Z kolei dla specjalizacji "Bibliografia i informacja naukowa" w Specjalistycznych źródłach informacji naukowej omawia się indeksy cytowań naukowych "jako narzędzie bibliograficzne w bibliometrycznych badaniach nauki", a jedną z obowiązujących lektur jest opracowanie Ireny Marszakowej-Szajkiewicz Bibliometryczna analiza współczesnej nauki (Katowice 1996). Wydaje się, że autorka wymienionej wyżej publikacji, związana przez szereg lat z IBiIN UŚ, przyczyniła się szczególnie do uwzględnienia omawianej problematyki w procesie kształcenia. W trakcie zajęć, także seminaryjnych, prezentowała studentom metody bibliometrii i naukometrii oraz ich zastosowanie w badaniach stanu i rozwoju nauki. Ostatnio pracę na Uniwersytecie Śląskim podjęła Barbara Stefaniak - wydaje się więc, że ten nurt dydaktyczny będzie kontynuowany. Można też przypuszczać, że Akademia Bydgoska, do której przeniosła się Marszakowa-Szajkiewicz, szerzej uwzględni te zagadnienia. (Niestety na stronach www brak informacji o treściach programowych obowiązujących studentów licencjackich studiów bibliotekoznawczych w Akademii Bydgoskiej). W aktualnym programie Instytutu Bibliotekoznawstwa w UWr. bibliometria i naukometria - w większym lub mniejszym wymiarze - jest obecna w treściach programowych kilku przedmiotów obowiązkowych i opcyjnych. Na zajęciach obowiązujących wszystkich studentów uwzględnia tę tematykę Anna Migoniowa w wykładach z Naukoznawstwa realizowanych w 5 semestrze, a jako lekturę poleca studentom m.in. książkę J.D. de Solla Price'a Mała nauka - wielka nauka. Także w 5 semestrze ma miejsce wykład i konwersatorium Ocena i selekcja dokumentów, w czasie których dość obszernie omawiane są przeze mnie parametryczne sposoby oceny dokumentów i ich twórców, narzędzi bibliograficznych oraz instytucji uczestniczących w produkcji i obiegu szeroko rozumianej książki. Wśród lektur znajdują się prace Price'a, a także V. Nalimowa i Z. Mulczenki Naukometria. W zakres przedmiotu Proseminarium metodologiczne wchodzą zagadnienia związane z metodologią pracy naukowej, a w zależności od wybranej przez studenta specjalizacji dokonuje się w czasie proseminarium przeglądu wielu metod lub głębszego studium wybranej metody, np. bibliometrycznej. Jednym z zadań proseminarium jest również analiza ewolucji i stanu obecnego terminologii związanej z wybraną specjalizacją. Natomiast wśród przedmiotów opcyjnych interesujące nas treści wchodzą w zakres prowadzonego przeze mnie konwersatorium Metody oceny wartości merytorycznej czasopism (sem. 7), w czasie którego słuchacze poznają podstawowe mierniki i sposoby oceny poziomu czasopism, a wśród nich pomiary wykorzystania czasopism w bibliotece, osąd użytkowników, uzyskane cytowania w dokumentach pochodnych i pierwotnych. Ponadto w oparciu o bazy danych uczą się układania list rangowych czasopism według wybranych kryteriów. Poznają także Journal Citation Reports jako narzędzie oceny czasopism. Polecane są następujące lektury: B. Stefaniak, Metody doboru czasopism do prenumeraty. Warszawa 1983; C. Daniłowicz, H. Szarski, Metoda oceny wartości merytorycznej czasopism naukowych na podstawie danych systemu SDI. "Zagadnienia Naukoznawstwa" 1979 nr 1 s.55-63; M. Skalska-Zlat, Ocena czasopism w praktyce badawczej bibliometrii. "Roczniki Biblioteczne" 1991 s.63-74. Elementy bibliometrii są obecne także w Podstawach bibliolingwistyki - wykładzie realizowanym w 8 sem. przez Krzysztofa Migonia. Omawia miedzy innymi miejsce i wagę zagadnień językowych w bibliometrii. Podstawowa tematyka prowadzonego przeze mnie seminarium magisterskiego obejmuje zastosowania bibliometrii do oceny struktury i właściwości piśmiennictwa, szczególnie czasopism. Stanowią one podstawę różnorodnych analiz, które koncentrują się albo na określeniu formalnej i treściowej struktury wybranych periodyków, albo też na wnioskowaniu o rozwoju piśmiennictwa z określonej dyscypliny czy specjalności poprzez analizę jej obecności na łamach czasopism. W każdym przypadku, charakterystyce podlega samodzielnie przez studentów opracowany zbiór danych bibliograficznych, obejmujący zawartość wybranego czasopisma lub grupy czasopism. Dzięki możliwości odpowiedniego kształtowania tzw. ścieżki magisterskiej (w tym przypadku jest to Prasoznawstwo) studenci korzystają z zajęć wspomagających, uzupełniających i ułatwiających przyswojenie podstawowych treści związanych ze ścieżką (rolę tę spełniają m.in. wymienione wyżej przedmioty opcyjne). Służą temu również zajęcia, na których uczą się projektowania i budowy relacyjnej bazy danych oraz manipulowania zawartymi w niej zbiorami danymi, w celu opracowania różnorodnych kwerend, które ułatwiają analizy bibliometryczne, odpowiadające na wiele pytań odnośnie do struktury i treści piśmiennictwa. Wydaje się, że takie ustawienie ścieżki magisterskiej przynosi wielorakie korzyści: nabycie umiejętności zarządzania bazami danych, logicznego myślenia i wnioskowania, samodzielnej interpretacji danych liczbowych, wniknięcie w trudne do zauważenia przy pomocy innych metod badawczych niuanse zagadnienia, które jest przedmiotem pracy magisterskiej. Przedstawione tu uwagi nie wyczerpują oczywiście określonej tytułem kwestii. Wykazują jednak nieprzerwaną - od ponad dwudziestu lat - obecność bibliometrii w nauczaniu akademickim i próbują wstępnie rozpoznać jej miejsce w programach studiów bibliotekoznawczych. |
Przypisy[1] K. Estreicher, Bibliografia Polska. T. 8, 1882 s. VI. [2] Podaję za: M.M. Biernacka, Wykłady Karola Estreichera w Szkole Głównej w Warszawie 1865-1868: studium bibliologiczne. Warszawa: BN 1989, s.149. [3] A. Sitarska, Scientometrics and bibliometrics in the Warsaw University curriculum of library and information science: place and field structure. "Scientometrics" 1987 vol. 12 nr 3 s. 241-257. [4] S. Smolka, Akademia Umiejętności w Krakowie 1873-1893..., Kraków 1894. [5] O seminarium W.Pindlowej pisała Krystyna Bednarska-Ruszajowa w opracowaniu Metoda bibliograficzna i jej zastosowanie. W: Z problemów metodologii i dydaktyki bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Kraków 1990 s. 53. [6] Była to kontynuacja - jak podaje Sitarska - tematyki uwzględnionej w pierwszej polskiej pracy stosującej analizę cytowań : W. Kronman-Czajka, Charakterystyka polskiego piśmiennictwa z zakresu działalności informacyjnej bibliotek 1946-1970. "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 1-2. [7] Henryk Szarski, Metody selekcji i dystrybucji czasopism w krajowej sieci bibliotecznej na podstawie danych z systemu SDI. Wrocław 1979 [Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Czesława Daniłowicza]. [8] M.Skalska-Zlat, Bibliometryczne badania rozwoju dyscypliny naukowej. Wrocław 1993.
|
|
|||