Barbara Kuprel
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Mońkach

Biblioteka publiczna dla dzieci w Mońkach a multimedialne bazy danych

Przykładem niewielkiej biblioteki, w której można zaobserwować zmiany swoiste dla tych, którzy zmierzają ku 'społeczeństwu informacyjnemu' jest również Oddział dla Dzieci i Młodzieży Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy w Mońkach. Już 3 lata temu, rozpoczęto w tym Oddziale gromadzenie multimedialnych baz danych na CD-ROM-ach, które zaczynają towarzyszyć tradycyjnym postaciom książek. Obecnie w zbiorach Odziału dla Dzieci jest 20 płyt, a wśród nich:

• encyklopedie ogólne i specjalne,
• słowniki oraz
• multimedialne bajeczki.

Chociaż oferta nowej postaci książki jest jeszcze stosunkowo skromna, to dążymy do tego, aby dzieci w każdym wieku mogły wśród multimediów znaleźć dla siebie coś interesującego. Niestety, Oddział dla Dzieci i Młodzieży dysponuje obecnie tylko jednym komputerem multimedialnym. Mimo to staramy się udostępniać multimedia nie tylko naszym stałym czytelnikom, ale wszystkim uczniom z terenu miasta i gminy, tym samym służąc całej społeczności potencjalnych czytelników naszego powiatu.

Wdrażamy naszych czytelników do coraz częstszego i efektywnego wykorzystywania nowego typu materiałów. W tym celu zapraszamy na lekcje biblioteczne grupy dzieci ze szkół podstawowych oraz jedynego gimnazjum w Mońkach. Staramy się wskazać możliwości wykorzystania komputera w bibliotece przede wszystkim, jako atrakcyjnego narzędzia zdobywania wiedzy i informacji, choć nie stronimy również od twórczej zabawy przy komputerze.

W czasie trwania lekcji przedstawiamy historię przemian postaci książki - prezentujemy dzieciom: "glinianą" tabliczkę (wykonaną z masy solnej), tabliczkę woskową, papirus, książkę w postaci kodeksu i wreszcie książkę elektroniczną w postaci płyty CD-ROM. Na specjalnych lekcjach wspólnie z dziećmi porównujemy książkę tradycyjną z multimedialną (uczniowie wskazują różnice, jak i podobieństwa obu nośników informacji), przeglądamy zawartość multimedialnych baz danych, poszukujemy informacji na wskazany przez dzieci temat.

Lekcje biblioteczne z wykorzystaniem multimediów cieszą się dużym zainteresowaniem zarówno nauczycieli, jak i uczniów. Większość z nich zapoznała się po raz pierwszy w naszej bibliotece z tego typu elektonicznymi środkami przekazu wiedzy i informacji.

Dla grup przedszkolnych, które również zapraszamy do biblioteki, dużą atrakcję stanowią multimedialne bajeczki oraz wiersze. W naszych zbiorach posiadamy Multimedialny Świat Jana Brzechwy¹. Na CD-ROMie prezentowane są najsłynniejsze utwory Jana Brzechwy (il. nr 1), wzbogacone zabawnymi animacjami, efektami dźwiękowymi, muzyką i tańcem. Szczególną wartością tej postaci książki dziecięcej są interaktywne elementy bajek, dzięki którym dzieci mogą m.in.: ułożyć puzzle z ilustracji (il. nr 2), pokolorować je (il. nr 3), odnaleźć szczegóły różniące poszczególne plansze (il. nr 4), nauczyć się recytacji wierszy korzystając "z pomocy" najznakomitszych aktorów.

Ilustracja nr 1. Multimedialny Świat Jana Brzechwy - spis wierszy

Ilustracja nr 2. Multimedialny Świat Jana Brzechwy - puzzle

Ilustracja nr 3. Multimedialny Świat Jana Brzechwy - kolorowanka

Ilustracja nr 4. Multiemedialny Świat Jana Brzechwy - dwie ilustracje różniące się 7 szczegółami

Wprowadziliśmy wcześniejsze rezerwacje stanowiska komputerowego już od pierwszego tygodnia udostępniania baz na CD-ROM-ach. Zapewnia to porządek i wygodę w korzystaniu z multimediów oraz uchronić czytelników przed czekaniem w kolejce na możliwość samodzielnego przeglądania baz danych lub elektronicznych tekstów bajek.

Obecnie oferujemy dzieciom w wieku od 3 do 10 lat multimedialne bajeczki i wiersze w godzinach porannych, a później (bez konieczności wcześniejszej rezerwacji) zapraszamy dzieci starsze do korzystania z encyklopedii i słowników multimedialnych w celu wyszukania potrzebnych informacji. Korzystanie z multimediów jest bezpłatne.

Zbiorami na CD-ROM-ach zainteresowani są również rodzice, którzy często razem ze swoimi pociechami przychodzą "obejrzeć multimedia". Niektórzy z nich, zwłaszcza w początkowym okresie udostępniania multimediów, byli zaskoczeni tym, że komputer można wykorzystywać również do zdobywania i poszerzania wiedzy, a nie tylko - jak sądzili wcześniej - do gier i zabawy.

W najbliższej przyszłości planujemy podłączenie komputera do Internetu ² . Mimo skromnych środków finansowych dążymy do tego, aby dzieci mieszkające na terenie oddziaływania naszej biblioteki miały takie same szanse zdobywania wiedzy, jak dzieci mieszkające w innych rejonach Polski, czy świata. Mamy świadomość tego, że nowoczesna biblioteka publiczna powinna w ścisłej współpracy ze szkołami rozwijać w dzieciach umiejętność posługiwania się różnymi mediami.

Nie należy jednak się obawiać, czy też oczekiwać, że multimedialne publikacje elektroniczne zbyt szybko zastąpią tradycyjną książkę. Z porównania ³ obu rodzajów dokumentów wynika, że biorąc pod uwagę zarówno zawartość publikacji multimedialnych, jak i nawyki młodych czytelników, książki elektroniczne posiadają zarówno zalety, jak i wady.

Dzięki przeprowadzonym porównaniom dwóch encyklopedii: tradycyjnej (papierowej) i multimedialnej ⁴ można już wyprowadzać wnioski, dotyczące odmienności struktury oraz funkcji użytkowych tych dwu postaci książki. Niżej podaję z konieczności uproszczoną charakterystykę przykładowych encyklopedii, z którymi zapoznają się dzieci na lekcjach w naszej bibliotece, a z których mogą również samodzielnie korzystać poszukując informacji potrzebnych przy zadaniach szkolnych.

Encyklopedia szkolna - Historia

Jest to encyklopedia specjalna. Została wydana przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne w 1993 roku jako drugi tom cyklu Encyklopedia szkolna. Zakres jej obejmuje historię przemian w życiu politycznym, gospodarczym, kulturalnym, społecznym Polski oraz innych (ważnych na arenie międzynarodowej) państw i narodów świata, od czasów najdawniejszych do roku 1945.

Encyklopedia jako źródło informacji posiada szereg walorów. Stanowi kompendium wiedzy z zakresu historii na poziomie ucznia starszej klasy szkoły podstawowej i szkoły średniej. Jej struktura, zgrupowanie zagadnień w gniazda tematyczne, sprzyjają systematyzowaniu wiedzy przez ucznia. Czytelnik zapoznając się z informacjami zawartymi w głównym artykule encyklopedycznym, bez konieczności dodatkowych poszukiwań, może poszerzać zdobyte wiadomości o informacje zawarte w powiązanych artykułach zamieszczonych w tym samym gnieździe tematycznym.

Literatura przedmiotu podana na końcu niektórych artykułów, odsyła czytelnika do piśmiennictwa, które omawia bardziej szczegółowo interesujące go zagadnienie.

Walory Encyklopedii podnosi ilość oraz różnorodność materiału ilustracyjnego.

Za wielką zaletę encyklopedii należy uznać wyposażenie jej w indeks rzeczowy. Poprzez dobór haseł oraz strukturę czytelnik może odszukać wszelkiego rodzaju informacje zamieszczone w Encyklopedii, nawet te, którym poświęcono bardzo mało miejsca tj. nie dano oddzielnego artykułu hasłowego.

Natomiast, niestety trzeba krytycznie ocenić stronę graficzną Encyklopedii. Jak na publikację przeznaczoną głównie dla dzieci i młodzieży jest ona zbyt jednobarwna. Na przykład, fotografie są w większości jednobarwne (il. nr 5), co więcej, są one niskiej jakości, w małych formatach, przez co są mało czytelne.

Ilustracja nr 5. Przykład ilustracji zamieszczonych w Encyklopedii Szkolnej: Historia

Praktyka wskazuje, że ilustracja kolorowa budzi większe zainteresowanie dzieci, aniżeli ilustracja czarno-biała.

Z korzyścią dla czytelnika, byłoby również, wyposażenie Encyklopedii w takie elementy pomocnicze, jak: spis tabel, spis map, spis ilustracji. Pozwoliłoby to na szybszą orientację w materiałach graficznych uzupełniających teksty artykułów historycznych.

Historia świata - Encyklopedia multimedialna

Jest to pełnotekstowa baza danych o charakterze encyklopedii multimedialnej. Wydana przez wydawnictwo Optimus Pasca Multimedia S.A. w 1997 roku na jednym CD-ROM-ie, na podstawie oryginału z 1995 roku wydawnictwa Dorling Kindersley. Omawia ona ważne wydarzenia oraz zjawiska gospodarcze i kulturalne z całego świata, od chwili pojawienia się na Ziemi pierwszych ludzi, aż do czasów współczesnych. Informacje są podane po polsku.

Za niewątpliwy walor encyklopedii należy uznać, zamieszczony w niej materiał ilustracyjny, uzupełniający warstwę tekstową. Atutem są filmy archiwalne, które pozwalają użytkownikowi - w pewnym sensie - jakby uczestniczyć w opisywanych wydarzeniach. Podobną rolę spełniają nagrania dźwiękowe zawierające, relacje świadków z różnych wydarzeń. Poza tym zaletami encyklopedii są: możliwość wyświetlania filmów na pełnym ekranie oraz graficzny interfejs użytkownika, przemawiający do niego swoją obrazowością. Osoby mające kłopoty z odczytywaniem tekstów, mogą skorzystać z nagrań głosu lektora czytającego tekst artykułów. Jednak tylko nieznaczna ilość informacji tekstowych została podana w formie mówionej.

Po wymienieniu zalet warto zatrzymać się na kilku niedoborach omawianej Encyklopedii. Nie jest ona wyposażona w tak charakterystyczne formy informacji historycznych jak: drzewa dynastyczne lub tablice genealogiczne władców polskich. Mapy zamieszczone w encyklopedii są mało czytelne. Encyklopedia nie zawiera indeksów innych mediów - poza tekstem i video.

Użytkownik nie ma możliwości dostosowania tekstu, zdjęć, grafiki do własnych potrzeb. Quiz sprawdza wiedzę faktograficzną, ale nie sprzyja jej systematyzowaniu. Brakuje pytań, np. badających rozumienie pojęć, czy procesów historycznych.. Natomiast zaletą quizu jest to, że zaopatrzony jest w odsyłacze, które kierują od pytań do artykułów omawiających zagadnienia przydatne do odpowiedzi.

Pomimo uwag krytycznych, Encyklopedia, z punktu widzenia czytelnika dziecięcego, stanowi rewelacyjne tzn. barwne (il. nr 6), zabawne, żywe (interaktywne), źródło informacji.

Ilustracja nr 6. Pierwszy ekran pojawiający się po uruchomieniu multimedialnej encyklopedii Historia Świata

Wiedza zawarta w Encyklopedii udostępniana jest czytelnikom w postaci tekstów zarówno w formie pisanej (wizualnej), jak i dźwiękowej (audiowizualnej). Zrozumienie zdobytej wiedzy ułatwiają , oprócz tekstu , również inne środki przekazu t. j: ilustracje, filmy, animacje, mapy, które rozszerzają pole poznawcze uczących się. Za pośrednictwem Encyklopedii czytelnik może np.: oglądać fragmenty wydarzeń historycznych z różnych okresów, zobaczyć, jak działają opisane urządzenia. Powiązanie informacji odsyłaczami (np. to samo hasło powiązane z różnymi epokami, czy pojęciami) sprzyja poszerzaniu wiedzy (il. nr 7).

Ilustracja nr 7. Przykład rozmieszczenia odsyłaczy w artykule przeglądowym w multimedialnej encyklopedii Historia Swiata ⁵

Czytelnik może zagłębić się w treść Encyklopedii, może np. porównać życie codzienne ludzi w różnych okresach historycznych. Jeśli pojęcia ,zamieszczone w tekście artykułu, nie są jasne dla czytelnika, to może on poprzez połączenia odsyłaczowe przejść do hasła wyjaśniającego to pojęcie. Quiz sprawdza wiedzę i umiejętności ucznia. Nowe atrakcyjne środki zdobywania wiedzy, jakimi są multimedialne bazy danych, po przez integrację wielu środków przekazu ⁶ oraz interaktywność ⁷, zachwycają dzieci i młodzież, pobudzają ich wyobraźnię oraz pomagają im odkryć radość zdobywania wiedzy i informacji. Od indywidualnych upodobań i możliwości percepcyjnych czytelnika zależy, które informacje, jest mu łatwiej odebrać, zrozumieć i zapamiętać. Dlatego też biblioteki publiczne powinny zagwarantować szeroki dostęp do zróżnicowanych nośników informacji: książek i czasopism drukowanych, zdjęć, filmów wideo, przeźroczy oraz multimediów dostępnych na dyskach optycznych i po przez Internet. "W przyszłości zanosi się na współistnienie różnych form komunikowania, także w obiegu bibliotecznym. A to dla programu pracy z użytkownikiem oznacza konieczność zajęcia się także komunikacją elektroniczną" ⁸.

1. Wydany przez Young Digital Poland
2. W dniach 4-15 maja 1998 roku odbywały się w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży prezentacje możliwości ogólnoświatowej sieci komputerowej Internet. W prezentacjach uczestniczyły grupy szkolne. W trakcie prezentacji szczególną uwagę zwracano na wykorzystanie Internetu dla potrzeb czytelników i biblioteki. W godzinach popołudniowych i wieczornych, możliwość skorzystania z Internetu oferowano również czytelnikom dorosłym. Akcję pod nazwą "Internet w Bibliotece" zorganizowano przy współpracy z Telekomunikacją Polską S.A., która nieodpłatnie udostępniła nam: modem oraz dostęp do sieci.
3. Porównania nośnika papierowego oraz elektronicznego dokonał m. in.: R. Lewandowski: Porównanie nośnika papierowego oraz elektronicznego z punktu widzenia biblioteki cyfrowej. W: Problemy i metody nauki w informacji. Studia i szkice. Poznań 1998, s. 25-34.
4. W 2000 roku, pod opieką prof. Anny Sitarskiej w Zakładzie Bibliotekoznawstawa - Uniwersytet w Białymstoku, napisałam pracę licencjacką na temat "ENCYKLOPEDIA DLA DZIECI: postać drukowana a multimedialna" (dostępna w/w Zakładzie).
5. Artykuły wyświetlane są w oknie, które jest zamykane kliknięciem poza jego obszarem. Czerwone kropki zamieszczone przez autorkę niniejszego artykułu, wskazują przykładowe miejsca, w które należy kliknąć, aby zamknąć okno.
6. Tekst jest zilustrowany za pomocą m.in. dźwięku, animacji czy filmu. Użytkownik może zatem zobaczyć np.: jak poruszają się różne zwierzęta, jak działają opisane urządzenia, oraz jak brzmią słowa w obcych językach.
7. Multimedia nie ograniczają kontaktu z informacją do pasywnego jej odbioru. Pozwalają na dowolne jej kształtowanie, wybór, łączenie, przetwarzanie i zapamiętywanie według własnego uznania. Korzystanie z encyklopedii multimedialnych zmusza użytkownika do aktywności i kreatywności. Może on integrować w format obrazu prezentowanego na ekranie monitora: zmieniać wielkość czy typ czcionki wydrukować lub wkleić do innego dokumentu odpowiednie hasła.
8. J. Wojciechowski: Praca z użytkownikiem w bibliotece. Warszawa 2000, s. 115.

EBIB 5/2001 (23), Biblioteki lokalne jako ośrodki informacji regionalnej.
B. Kuprel, Biblioteka publiczna dla dzieci w Mońkach a multimedialne bazy danych
www.ebib.pl/2001/23/kuprel.html