Biblioterapia w bibliotekach. Zakres, formy, metody, Wrocław 10 - 11 października 2003


- Spis treści - Poprzedni - Następny

   
 

Małgorzata Czerwińska
Uniwersytet Zielonogórski

Terapeutyczna wartość twórczości poetyckiej osób niewidzących. Znaczenie dla autorewalidacji i integracji społecznej

Żyję, więc tworzę
Nawet w pustych wnętrzach trzymam klucz
do wyobraźni
K. Rosa: Tworzę. W: Zamyślenia. Kielce 1997, s. 11.

Wprowadzenie

Rewalidacja osób niepełnosprawnych opiera się na zasadach: całościowego zaspokajania potrzeb, aktywizowania oraz integracji społecznej. W ich realizacji znaczącą rolę posiada sztuka. Problematyka partycypacji kulturalnej osób niepełnosprawnych nie doczekała się wyczerpującego piśmiennictwa (Czerwińska 2002b). Znamienne są tu zatem prace R. Pichalskiego (Pichalski 1984, 1998) i H. Żuraw (Żuraw 1996). Obcowanie ludzi niepełnosprawnych ze sztuką (zwłaszcza z literaturą) jest źródłem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych (Czerwińska 2002b). Znajduje się także w obszarze badawczych dociekań biblioterapii - a przez to - nauk bibliologicznych (Borecka 1991, Tomasik 1994, Zybert 1997, Czerwińska 2001a, 2003). Uczestnictwo kulturalne to nie tylko recepcja wytworów kultury, ale także akt ich tworzenia. Wieloaspektowa problematyka twórczości osób niepełnosprawnych nie posiada bogatego piśmiennictwa (Czerwińska 2002b). Stąd też istotną wartość mają filozoficzne rozważania A. Wojciechowskiego nad potencjałem twórczym osób niepełnosprawnych (Wojciechowski 1985, 1998). Analizy twórczości literackiej osób niepełnosprawnych dokonuje się, publikując antologie prozy i poezji (Przydział... 1993, Stupin-Rzońca 1997, 1998). Odrębną wartość stanowi twórczość pamiętnikarska, jako metoda pamiętnikarska w rewalidacji społecznej (Chodkowska 1995). Dokonuje się także biblioterapeutycznych analiz twórczości literackiej osób niepełnosprawnych (Czerwińska 2000).

Twórczość poetycka a proces autorewalidacji i integracji społecznej - implikacje metodologiczne

Poezja osób niepełnosprawnych stanowi bogaty materiał badawczy, lecz mało doceniany. Tymczasem może być cennym źródłem wiedzy o przebiegu procesów orientacyjno-poznawczych, charakterze sfery emocjonalno-motywacyjnej oraz poziomie funkcjonowania społecznego twórców "sprawnych inaczej", a pośrednio - osób o różnych typach niepełnosprawności. Poetyckie zapisy świadczą o przebiegu procesu autorewalidacji, prowadzącego ku samoakceptacji, samourzeczywistnieniu. Autorewalidację bowiem, odwołując się do poglądów Cz. Kosakowskiego, rozumieć można jako jedną z dróg w procesie rehabilitacji, akcję dynamizowania, pozyskiwanie osoby do pracy nad sobą. Włączenie jej w ten proces. Przekazanie, na miarę możliwości, odpowiedzialności za siebie. Autorewalidacja to również wzbudzanie aktywności poznawczej, motywacji do poznawania i zrozumienia otaczającej rzeczywistości (Kosakowski 2003). Twórczość poetycka staje się tu jednocześnie środkiem terapeutycznym (autoterapii) i narzędziem diagnozy. Stanowisko to znajduje swoje potwierdzenie w ujęciu I. Obuchowskiej, uznającym autorewalidację za ukierunkowany, ale nierównomierny proces mobilizacji możliwości jednostki, tkwiących w strukturze, organizacji i rozwoju jej organizmu i osobowości. Przebiega on na trzech poziomach: emocjonalnym, behawioralnym i świadomościowym, służąc celom rewalidacji, jakim jest samorealizacja osoby niepełnosprawnej i realizacja przez nią jej ról społecznych (Obuchowska 1991). Autorewalidacja, jako środek i cel rehabilitacji, prowadzić winna do osiągnięcia stanu przystosowania do niepełnosprawności i przystosowania społecznego, polegającego na układaniu stosunków interpersonalnych na zasadach integracji społecznej. Świadectwem przebiegu autorewalidacji i poziomu integracji społecznej mogą być zapisy poetyckie niepełnosprawnych twórców.

Charakter procesu autorewalidacji i społecznej integracji można określić, szukając w materiale poetyckim odpowiedzi na pytania: Jaki jesteś (nierówność naturalna, przymiotnikowa)? Kim i czym jesteś (nierówność społeczna, majątku, władzy)? Jak ci się wiedzie (nierówność losu)? Czy nie znasz prawdy (nierówność wiedzy o świecie)? Nakazuje to rozpatrywać autorewalidację i integrację społeczną w kontekście hierarchii potrzeb, "drabiny aksjologicznej" (Maslow 1990, Chrząstowska, Wysłouch 2000) oraz koncepcji zasobów osobowości (Pilecka 1999).

Zasygnalizowana koncepcja badawcza umiejscawia się w metodologii badań jakościowych (Czerwińska 2002a). Analizę utworów literackich, nawiązującą do teorii komunikacji, uzupełnia obserwacja uczestnicząca, pogłębiony wywiad otwarty oraz badanie ankietowe. Przedstawione ujęcie metodologiczne łączy dwie, typowe dla badania twórczości osób niepełnosprawnych, tendencje: krytyka dzieła sztuki jako samoistnego tworu, niezależnego od twórcy, oraz ocena dzieła sztuki poprzez pryzmat niepełnosprawności jego autora. Przedmiotem rozważań uczyniono dorobek poetycki Krystyny i Jacka Rosów, niewidzących poetów i bardów. Poezja ta, w swej treści i motywacji tworzenia, wykracza poza "zwyczajowo" przypisywaną aktywności twórczej osób niepełnosprawnych, funkcję kompensacyjno-katarktyczną. Poezja ta służy przede wszystkim zaspokajaniu potrzeby samourzeczywistnienia. Jest przejawem znaczącego miejsca ekspresji twórczej w procesie autorewalidacji, a zarazem świadectwem integracji społecznej.

Komunikat poetycki - wartość rewalidacyjna i literaturoznawcza

Poezja jest częstą formą ekspresji twórczej osób niewidzących. Jej poziom pozostaje zróżnicowany: od profesjonalizmu A. Bartyńskiego, Z. Książek-Bregułowej, S. L. Machowiaka, J. Stańczakowej - po amatorskie próby poetyckie (Przydział... 1993, Czerwińska 2001b, Czerwińska 2001c). Twórczość Krystyny i Jacka Rosów sytuuje się w środku tego kontinuum, zdążając do profesjonalizmu, dzięki artystycznemu patronatowi Krajowego Centrum Kultury Niewidomych (KCKN) w Kielcach. Działalność literacką i muzyczną K. i J. Rosów reprezentują cztery tomiki poezji (Gawlik, Rosa 1992, Rosa 1997a, b, Rosa 1998a) i nagranie magnetofonowe poezji śpiewanej (Rosa 1998b). Analiza 151 utworów poetyckich pozwala na ich uogólniony opis.

Poezja ta pisana jest zdaniowym wierszem wolnym (emocyjnym), wierszem bezrymowym (białym). Jest to liryka osobista. Podmiot indywidualny wyraża zarówno własne doświadczenia, jak i uczucia uogólnione, ponadczasowe, pokoleniowe. Podmiot zbiorowy występuje rzadko: I my nie odpuszczamy win powszednich, idąc z krzyżem na plecach... Nie przepowiedziani w proroctwach, wpisani na wieki w Golgotę dni, pozostajemy człowieczymi dziećmi Ziemi (Rosa 1997b, s. 15). O podmiocie autorskim można mówić tylko w nielicznych utworach, zawierających odniesienia do braku percepcji wzrokowej: Żeby tylko choć raz zagarnąć resztkę światła. Żeby choć raz zobaczyć bliskich nieznajomych (Rosa 1997b, s. 16).

Kreacja "ja" lirycznego i świata przedstawionego umieszcza tę poezję w liryce bezpośredniej i pośredniej. Lirykę przedstawiającą wypełniają najczęściej apokaliptyczne wizje senne oraz opisy przyrody i otaczającej rzeczywistości. Odbiorca (adresat) wypowiedzi poetyckiej jest zarówno określony (wyraźne "ty i "wy" liryczne), jak i projektowany. Sytuację liryczną (wewnętrzna sytuacja komunikacyjna) wypełnia przede wszystkim podmiot przeżywania (sytuacja wypowiedzenia). Zastosowanie sytuacji przedstawienia opiera się na poetyckich obrazach rzeczywistości lub na marzeniach sennych. Dominuje liryka wyznania i zwrotu do adresata. Liryka opisowa i narracyjna nawiązuje do codziennej rzeczywistości, a bohater liryczny jest w nią uwikłany: Kobiety naszych marzeń dźwigają siatki wypełnione smutkiem, trzymają w dłoniach zużyte monety słów, stojąc w kolejkach po wczorajsze dni. [...] W pustych siatkach dźwięczą butelki z mlekiem. Przez senny tramwaj idą troski ustawione w szeregu; Z tanimi księżycami we włosach, z błędnym ogniem w oczach - stoją na opustoszałej ulicy kwiaty nocy - kobiety z wyciągniętym sercem na dłoni. W drodze do nikąd topią swoje krótkie szczęście w podlatarnianej kałuży; Żył na naszej ulicy Bronek. Zbierał ziemniaczane łupiny i stare garnki. Biegały za nim dzieciaki, pokazując mu języki. Bronek gwiazdy miał w oczach i z wróblami rozmawiał; Krzyczą do uszu śmieszne hasła, jak pijane dzieci, którym ktoś dla zgrywy "dał w żyłę". Ot, żyje się od kaszanki do różańca i modlitwy w radio. Na ulicach dziewczyny ubrane w dolarowe marzenia... (Przydział... 1993, s. 282, 312, Rosa 1998a, s. 14, 34). Jest to zatem liryka społeczna.

Obraz poetycki (obrazowanie) wywodzi się z języka potocznego (liryka mimetyczna). Twórczość ta jest także liryką kreatywną. Wykorzystywane jest bowiem obrazowanie przekształcające (deformujące rzeczywistość). Obrazowanie fantastyczne odnosi się do katastroficznych wizji sennych, przesycanych przenośniami i metaforami: Sen. Szły przez noc szarobiałe postacie, trzymając w zakrwawionych dłoniach płonące głowy. Nad nimi polatywały ptaki o ludzkich twarzach. Szarą rzeką pełzł strumień martwych dłoni, zaciśniętych wokół drgających ciał niemowląt. Nad oparzeliskami przechadzały się stopy utrudzone starością... (Rosa 1998a, s. 35). "Zagęszczony, nieprzezroczysty" język poezji K. i J. Rosów odznacza się wielością celnych sformułowań. Obrazowanie operuje adekwatnymi korelatami barw i jasności, pojęciami przestrzennymi i wizualnymi. Charakter semiotyki, semantyki i syntaktyki nie wskazuje na sensoryczną niepełnosprawność autorów. Zwraca uwagę jedynie stosunkowo częste odwoływanie się do motywu nocy i wizji sennych, ale takie tropy poetyckie znane są również pełnosprawnym twórcom. Charakter języka, sposób kreacji postaci i zdarzeń, wizja świata - nie zawsze dowodzą dojrzałości wiersza; zdarzają się utwory nacechowane dydaktyzmem. Utwór poetycki K. i J. Rosów przypomina często wypowiedź publicystyczną. Twórczość ta w pełni należy do nurtu poezji współczesnej.

Nadawca komunikatu poetyckiego - źródło wiedzy psychologiczno-pedagogicznej

Osobowość autora w utworze poetyckim jest szczególnie obecna; przejawia się we wszystkich jego warstwach. Ona wyznacza zakres przeżyć, wizję rzeczywistości, skalę wartości (Sawicki 1994a, b). Twórczość K. i J. Rosów, zdominowana liryką osobistą, jest interesującym źródłem wiedzy o autorach, tym cenniejszym, jeśli skonfrontowanym z ich wypowiedziami pozapoetyckimi (Rosa 2001).

Pierwsze próby poetyckie i muzyczne K. i J. Rosów (przypadające na lata szkolne) są zbieżne z pogłębianiem się dysfunkcji narządu wzroku. Oficjalne debiuty miały miejsce w latach 80., na łamach prasy dla niewidomych, i poprzedziły publikacje w ogólnodostępnej prasie społeczno-kulturalnej. Poczynając od 1992 r., dzięki współpracy z KCKN, K. i J. Rosowie systematycznie wydają wspólne tomiki poezji. Ich uzdolnienia muzyczno-wokalne ilustruje kaseta autorska. Poetycka i muzyczna twórczość K. i J. Rosów jest przejawem procesów kompensacyjnych, właściwych niewidomym; słowo i muzyka to obszary w pełni dostępne w tej niepełnosprawności sensorycznej. Celem w tym przypadku nie jest jednak wypełnianie czasu wolnego, epatowanie niepełnosprawnością, niezgodą na nią i buntem wobec losu - co pozostaje częstą motywacją twórców niepełnosprawnych (Czerwińska 2001b, c). Analizowana twórczość marginalnie i za pomocą odległej metafory odwołuje się do inwalidztwa jej autorów. Dla K. i J. Rosów poezja nie jest środkiem ujawnienia i nazwania negatywnych emocji, powodowanych niepełnosprawnością. Nie służy też poszukiwaniu i rozliczaniu "winnych" utraty wzroku. Nadawca komunikatu nie działa pod wpływem negatywnych mechanizmów obronnych - co wyróżnia tę poezję na tle twórczości niewidomych, gdzie negatywne procesy intrapsychiczne ujawniają się często (Czerwińska 2001b, c). K. i J. Rosowie w wypowiedziach pozapoetyckich głoszą dezaprobatę dla epatowania ślepotą w utworach literackich. Twórczość dla nich jest kreowaniem autonomii psychicznej i fizycznej, sposobem osiągania samoakceptacji, doświadczaniem własnej skuteczności, podnoszeniem poczucia wartości (Rosa 2001). Jej motywacja tkwi zatem w poznawczych i neotycznych zasobach osobistych. Twórczość jest też formą komunikacji społecznej w wymiarze integracyjnym, której efektywność zasadza się w zasobach instrumentalnych autorów.

Kreacja podmiotu lirycznego (autora) odpowiada kondycji przeciętnego człowieka, uwikłanego w przeżywanie codzienności (Rosa 1998b, str. A, poz. 6, str. B, poz. 1). Nadawca komunikatu dzieli doznania i doświadczenia swego pokolenia, jest z nim zatem w pełni zintegrowany: kobiety waszych marzeń gotują tanie obiady. Śpiewają kołysanki bez melodii i nie czytają Szekspira w oryginale. Przetapiają myśli w spracowane posągi. Gdy sen uderzy toporem, chrapią w barchanową noc z zastygłą modlitwą o nowe jutro; W sieniach kolędy pachną grzybami, karp dziwi się w wannie, że czas pojednania okupi śmiercią w galarecie. Zmęczeni ojcowie taszczą zielone drzewka. Babcia z mamą celebrują świeżość firanek i tajemnice bordowych zasłon; Szaro, zimno, deszcz tłucze o parapet. A w radio mówili o pierwszej gwiazdce... Jeszcze tyle trosk trzeba przeżyć, tyle smutków nakarmić, gdzieś pójść, w coś uwierzyć... W łóżku płacze rozbudzone niemowlę, na kuchence czajnik piosenkę biedy uparcie zawodzi (Przydział... 1993, s. 282, Rosa 1997a, s. 8, 9). Nie odczuwa więc nierówności społecznej, majątku czy władzy. Nie czuje się stygmatyzowany. Zabiera głos w sprawach społecznych. Mówi o uczuciach współczesnego człowieka: egzystencjalny niepokój, lęk przed brutalizacją świata, samotność wśród ludzi. Podziela radość, smutek, zwątpienie. Ja liryczne (nadawca) krytykuje, piętnuje, apeluje. Pozwalają mu na to zasoby poznawcze (samoświadomość) i instrumentalne (empatia, umiejętności komunikowania się, wgląd społeczny) - wzmocnione zasobami neotycznymi (odpowiedzialność za siebie i innych, otwartość). Cierpienie, nadzieja i optymizm nie funkcjonują raczej w zasobach neotycznych nadawcy. Autorzy nie sprowadzają swego losu do kategorii cierpienia w wymiarze indywidualnym lub zbiorowym. Ich poetycka wizja świata rzeczywistego i przyszłego nie jest optymistyczna, a "racjonalny" stosunek do wiary nie czyni z niej źródła nadziei: Boże! Czy Ty naprawdę kochasz człowieka, karząc go za brak wiary kolejnym życiem...? (Rosa 1998a, s. 20). W analizowanej twórczości "oszczędnie" i metaforycznie mówi się o miłości. Wiersze K. Rosy nie należą do typowej "poezji kobiecej": Miłość nie jest zaklęta w kobiecą postać i nie posiada skrzydeł u ramion. Wędruje od człowieka do człowieka ze swoją ewangelią, a ludzie nie słyszą pukania do drzwi. Skazana na wieczną bezdomność, umierasz, trzymając w dłoni pokutną świecę; Żegnaj, zaplecionych ramion okrąg przerywa dłoń rozstania. Piołun pocałunków pali do wnętrza. Jedną drogę wybrać musimy, by serca uleczyć. Za późno na żar oddechów i życia brak na kłamstwa (Rosa 1998a, s. 12, 37). K. i J. Rosowie odczuwają nierówność losu. Nie odbierają tego jednak w wymiarze osobistym. Nie utożsamiają z własną niepełnosprawnością, lecz z prawami rządzącymi światem. Podmiot liryczny nie jest wszechwiedzący. Nie jest erudytą, ale nie brak mu zdroworozsądkowej wiedzy o świecie i jego prawach. Swoje życiowe prawdy opiera na drabinie aksjologicznej. Preferencje K. i J. Rosów wskazują na wartości duchowe; wartości hedonistyczne, witalne i sakralne są zminimalizowane.

W hierarchii potrzeb, np. według A. Maslowa, działalność twórcza K. i J. Rosów jest realizacją przede wszystkim potrzeby szacunku (prestiżu) i samourzeczywistnienia, ale akt twórczy wynika z wypływających ze struktury osobowości - zachowań ekspresyjnych. Analiza podmiotu lirycznego i wypowiedzi pozapoetyckich wskazuje na cechy właściwe osobowości samorealizującej się, w odniesieniu do obszaru wolicjonalno-dążeniowego, poznawczego, interpersonalnego, cech charakteru (Maslow 1990, s. 120-124). Twórcza osobowość nadawcy komunikatu poetyckiego wydaje się zintegrowana wewnętrznie, nacechowana aprobatą i akceptacją swej głębszej istoty - a przez to zdolna do odważnej percepcji rzeczywistej natury świata, do zachowań spontanicznych, do niepoddawania się krytyce i stygmatyzacji, do swobodnego wyrażania emocji - czyli - do integracji społecznej.

Odbiorca komunikatu poetyckiego - poezjoterapia w procesie rewalidacji twórczej

Twórczość K. i J. Rosów nie jest znana szerszej publiczności. Jej niskonakładowe edytorstwo i dystrybucja (poprzez KCKN) ma charakter wewnętrzny. Wyczerpanie nakładów, frekwencja na spotkaniach autorskich dowodzi dobrej recepcji analizowanej działalności twórczej, czego uzasadnienie leży w jej integracyjnych wartościach. Recepcja poezji K. i J. Rosów nie wymaga rozległej erudycji i wysublimowanych operacji intelektualnych, ale też wykracza poza odbiór elementarny i popularny (Kłoskowska 1972, s. 169-170). Do jej pełnego odczytania (łącznie z konkretyzacją miejsc "nie do określenia"), niezbędna jest wrażliwość na słowo, umiejętność dekodyfikacji symbolicznych znaczeń, zdolność pogłębionej refleksji egzystencjalnej i społecznej.

Zasygnalizowane wartości tej poezji wskazują na jej przydatność w poezjoterapii, opierającej się na kompensacyjnej funkcji twórczości poetyckiej, w wymiarze ekspresji i recepcji. Poezja uwalnia odbiorcę od subiektywnych ograniczeń i zahamowań. Przywraca wolność osądu. Umożliwia rozpoznanie prawdy o sobie. Ułatwia kontakt z drugim człowiekiem. Kompensuje wartości, których odbiorca nie posiada. Nie ogranicza rzeczywistości do pojęć czasu i przestrzeni, lecz odsłania ją w wymiarze jakościowo-aksjologicznym, pobudzając wyobraźnię, stymulując myślenie analogiczne.

Wykorzystanie poezjoterapii w rewalidacji (także autorewalidacji) osób niepełnosprawnych ma swoje uzasadnienie w psychologii humanistycznej, utożsamiającej rozwój osobowości z aktywnością twórczą. Twórczość poetycka służy zatem samorealizacji. Poezjoterapia rozwija kreatywność poprzez minimalizowanie barier psychicznych (inhibitorów): percepcyjnych, umysłowych, emocjonalno-motywacyjnych, osobowościowych. Wspomaga działania transgresyjne - autokreacyjne i twórcze (symboliczne). Poetycki akt twórczy wspomaga rozwój myślenia obrazowego i wyobraźni, opartej na mechanizmach: przekształcania cech, reintegracji, multiplikacji, hiperbolizacji, schematyzacji, typizacji, karykaturyzacji. Kształtuje myślenie dywergencyjne. Wyzwala myślenie intuicyjne, warunkowane sferą poznawczą, emocjonalno-motywacyjną, osobowością. Doskonali myślenie metaforyczne w wymiarze denotacyjnym i konotacyjnym.

Zakończenie

Zasygnalizowane zagadnienie i jego ujęcie mieści się w szerokiej problematyce uczestnictwa osób niepełnosprawnych w kulturze, rozpatrywanego bardziej w wymiarze jednostkowym, jako źródło wiedzy o "wnętrzu" indywidualnych osobowości, egzystujących w zastanej rzeczywistości kultury. Udział osób niepełnosprawnych (zwłaszcza niepełnosprawnych sensorycznie) w symbolizacji, leżącej u podstaw partycypacji kulturalnej, jest ważnym wyznacznikiem autorewalidacji i integracji społecznej. Analizowana twórczość i jej autorzy zdają się to w pełni potwierdzać, przecząc jednocześnie tendencji utożsamiania uczestnictwa kulturalnego osób niepełnosprawnych wyłącznie z jego funkcją kompensacyjną. Można zatem nadać tej twórczości socjalizacyjną funkcję kształtowania postaw prointegracyjnych, funkcję edukacyjno-wychowawczą, postawotwórczą. Twórczość K. i J. Rosów jest ponadto przejawem kreacyjnej, katarktyczno-kompensacyjnej, poznawczej i komunikacyjnej funkcji sztuki, warunkujących jej znaczenie dla autorewalidacji i integracji społecznej. Z dokonanej analizy wyłania się więc uzasadnienie dla wykorzystywania poezji (jej ekspresji i recepcji) we wszystkich fazach terapii kreatywnej. Terapia ta, poprzez oddziaływanie korekcyjne, stymulacyjne i regulacyjne - służy rewalidacji osób niepełnosprawnych w kierunku funkcjonowania integracyjnego.

Przedstawione tu rozważania należą do szerszych badań autorki nad wieloaspektową (bibliologiczno-pedagogiczną) problematyką twórczości literackiej osób niewidzących. Należałoby zatem postulować objęcie zbliżonymi badaniami problematyki aktywności twórczej osób niesłyszących. Wnikliwej analizy wymaga także wypowiedź literacka osób niepełnosprawnych intelektualnie i z zaburzeniami psychicznymi. W sferze działalności praktycznej (biblioterapeutów, psychoterapeutów, pedagogów specjalnych) wysunąć należy postulat odwoływania się do poezjoterapii, pobudzania ekspresji literackiej osób rewalidowanych. Wypowiedź literacka ma bowiem jednocześnie znaczenie diagnostyczne i terapeutyczne. Ekspresja twórcza może być drogą autorewalidacji i czynnikiem integracji społecznej.

Literatura

  1. (Borecka 1991). BORECKA, I.  Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Wstęp do biblioterapii. Olsztyn: Wydaw. WSP, 1991.
  2. (Chodkowska 1995). CHODKOWSKA, M. Funkcje metody pamiętnikarskiej w zwiększaniu efektywności rehabilitacji i integracji osób niepełnosprawnych. In Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Socjalizacja i rehabilitacja, red. M. Chodkowska. Lublin: Wydaw. UMCS, 1995.
  3. (Chrząstowska, Wysłouch 2000). CHRZĄSTOWSKA, B., WYSŁOUCH, S. Poetyka stosowana. Warszawa: Wydaw. WSiP, 2000.
  4. (Czerwińska 2000). CZERWIŃSKA, M. Słowa, które leczą. O biblioterapeutycznej wartości prozy Michała Kaziowa. In Wywiedzione z losu. Księga jubileuszowa Michała Kaziowa, red. M. Mikołajczak. Zielona Góra: Wydaw. "Pro Libris", 2000.
  5. (Czerwińska 2001a). CZERWIŃSKA, M. Biblioterapia - między dyscypliną naukową a metodą rewalidacji. Roczniki Biblioteczne 2001, R. IXV, s. 105-120.
  6. (Czerwińska 2001b). CZERWIŃSKA, M. Słowa czekają na mówienie. Śpiewam mój ból. Serce i Troska. Dwumiesięcznik Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem 2001, nr 1, s. 12-13.
  7. (Czerwińska 2001c). CZERWIŃSKA, M. Wiersz kłamać nie może. Śpiewam mój ból. Serce i Troska. Dwumiesięcznik Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem 2001, nr 2, s. 2-3.
  8. (Czerwińska 2002a). CZERWIŃSKA, M. Biblioterapia w jakościowej strategii badawczej. In Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. T. 3, red. J. Pańczyk. Łódź: Wydaw. UŁ, 2002, s. 57-73.
  9. (Czerwińska 2002b). CZERWIŃSKA, M. Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna w polskojęzycznej literaturze pięknej i naukowej. Bibliograficzny warsztat biblioterapeuty. Warszawa: Wydaw. ZniW ZN, 2002.
  10. (Czerwińska 2003). CZERWIŃSKA, M. Biblioterapia. In Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch. Warszawa: Wydaw. Akademickie "Żak", 2003, s. 380-386.
  11. (Gawlik, Rosa 1992). GAWLIK, K., ROSA, J. Porządek rzeczy. Kielce: Wydaw. KCKN, 1992.
  12. (Kłoskowska 1972). KŁOSKOWSKA, A. Społeczne ramy kultury. Monografia socjologiczna. Warszawa: Wydaw. PWN, 1972.
  13. (Kosakowski 2003). KOSAKOWSKI, Cz. Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruń: Wydaw. Edukacyjne "Akapit", 2003.
  14. (Maslow 1990). MASLOW, A. Motywacja i osobowość. Warszawa: Wydaw. PAX, 1990.
  15. (Obuchowska 1991). OBUCHOWSKA, I. O autorewalidacji. In Z problematyki kształcenia pedagogów specjalnych, red. K. Kuligowska. Warszawa: Wydaw. WSPS, 1991.
  16. (Pichalski 1984). PICHALSKI, R. Uczestnictwo ludzi niepełnosprawnych w kulturze. Warszawa: Wydaw. WSPS, 1984.
  17. (Pichalski 1998). PICHALSKI, R. Kulturalne uwarunkowania rehabilitacji społecznej. Jakość życia młodych osób niepełnosprawnych a realizacja ich celów i aspiracji. Łowicz: Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, 1998.
  18. (Pilecka 1999). PILECKA, W. Zasoby osobowości szansą kreatywnej adaptacji osób z głębokimi wadami wzroku. In Rehabilitacja oraz edukacja dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu wzroku, red. J. Pilecki, M. Kozłowski. Kraków: Wydaw. WSP, 1999, s. 47-58.
  19. Przydział na świat. Antologia polskich poetów niewidomych. Kielce: Wydaw. KCKN, 1993.
  20. (Rosa 1997a). ROSA, K., J. Wigilijne strofy. Kielce: Wydaw. KCKN, 1997
  21. (Rosa 1997b). ROSA, K., J. Zamyślenia. Kielce: Wydaw. KCKN, 1997.
  22. (Rosa 1998a). ROSA, K., J. We dwoje. Kielce: Wydaw. KCKN, 1998
  23. (Rosa 1998b). ROSA, K., J. Zawsze razem. Kielce: Wydaw. KCKN, 1998 [kaset. magnet.].
  24. (Rosa 2001). ROSA, K., J. Otwarty wywiad pogłębiony. Olsztyn 2001 [nagr. magnet., maszynopis, arch. aut.].
  25. (Sawicki 1994a). SAWICKI, S. Ku świadomej ocenie w badaniach literackich. In SAWICKI, S. Wartość - sacrum - Norwid. Studia i szkice aksjologiczno-literackie. Lublin: Wydaw. KUL, 1994.
  26. (Sawicki 1994b). SAWICKI, S. Problematyka aksjologiczna w nauce o literaturze. In SAWICKI, S. Wartość - sacrum - Norwid. Studia i szkice aksjologiczno-literackie. Lublin: Wydaw. KUL, 1994.
  27. (Stupin-Rzońca 1997). STUPIN-RZOŃCA, A. (red.) Przesłanie nadziei. Antologia twórczości literackiej osób niepełnosprawnych ruchowo. Cz. 1: Poezja. Warszawa: Wydaw. WSPS, 1997.
  28. (Stupin-Rzońca 1998). STUPIN-RZOŃCA, A. Powiedzieć życiu: tak. Antologia twórczości literackiej osób niepełnosprawnych ruchowo. Cz. 2: Proza. Warszawa: Wydaw. WSPS, 1998.
  29. (Tomasik 1994). TOMASIK, E. Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa: Wydaw. WSPS, 1994.
  30. (Wojciechowski 1985). WOJCIECHOWSKI, A. Twórczość w życiu ludzi upośledzonych. Szkoła Specjalna 1985, nr 2.
  31. (Wojciechowski 1998). WOJCIECHOWSKI, A. Granice człowieczeństwa. In Granice. Pamiętnik pracowni rozwijania twórczości osób niepełnosprawnych, red. A. Wojciechowski. Toruń: Wydaw. UMK, 1998.
  32. (Zybert 1997). ZYBERT, E. B. (red.) Książka w działalności terapeutycznej. Warszawa: Wydaw. SBP, 1997.
  33. (Żuraw 1996). ŻURAW, H. Uczestnictwo młodzieży niepełnosprawnej w kulturze. Warszawa: Wydaw. Akademickie "Żak", 1996.
   


- Spis treści - Poprzedni - Następny

(C) 2004 EBIB

Terapeutyczna wartość twórczości poetyckiej osób niewidzących. Znaczenie dla autorewalidacji i integracji społecznej / Małgorzata Czerwińska // W:Biblioterapia w bibliotekach. Zakres, formy, metody  : Wrocław 10 - 11 października 2003. - Dane tekstowe. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2004. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 8). -
Tryb dostępu : http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/wroclaw/czerwinska.php . - Biblioterapia w bibliotekach. Zakres, formy, metody - ISBN 83-915689-7-0