Ogólnopolska Konferencja Naukowa
Nowoczesna Biblioteka Akademicka
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Biblioteka Główna, Olsztyn 20-21 maja 2004

 

- Spis treści - Poprzedni - Następny

 
   
 

Danuta Konieczna
Biblioteka Główna
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Olsztyn

Usługi bibliotek akademickich ukierunkowane na potrzeby zdalnego i ustawicznego kształcenia

Zainteresowanie zdobyciem wyższego wykształcenia i umiejętności przydatnych do pełnienia różnorodnych funkcji zawodowych staje się w ostatnich latach niezwykle ważnym zadaniem i powinnością większości społeczeństw. Sytuacja ta jest zauważalna również w naszym kraju, podobnie jak w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. W Europie wiedza i edukacja znajdują szczególny wyraz w podejmowanych ostatnio formach współpracy edukacyjnej, czego wyrazem jest między innymi Deklaracja Bolońska i wiele innych inicjatyw, realizowanych przez kraje europejskie w zakresie reform szkolnictwa wyższego (4).

Wśród różnorodnych form zdobywania wykształcenia na poziomie wyższym w latach 90. szczególne miejsce należy przypisać formom nauczania na odległość - zdalnemu nauczaniu. W 1999 r. ponad 1600 na ok. 5000 uczelni amerykańskich wprowadziło formy zdalnego nauczania (distance education) zarówno na poziomie niższym (undergraduate), jak i wyższym, magisterskim. Uczelnie te oferują również liczne studia doktoranckie oraz kursy uwzględniające dokształcanie w ramach kształcenia ustawicznego (lifelong learning). Szacuje się, że do 2004 r. ponad 3000 amerykańskich uczelni zaoferuje różnego rodzaje kursy i studia wykorzystujące zdalne nauczanie dostępne on-line (10).

Zdalne nauczanie zdobywa coraz większą popularność. Uczestniczą w nim przede wszystkim osoby pracujące zawodowo, mające obowiązki rodzinne, osoby o niskich stosunkowo dochodach, niepełnosprawni, wojskowi, mieszkańcy terenów wiejskich. Ludzie ci chcą zazwyczaj uzupełnić lub zdobyć wyższe wykształcenie lub nowe umiejętności, a często poznać nowe rozwiązania i technologie w zakresie wykonywanego już zawodu poprzez udział w kursach, pozwalających na ustawiczne kształcenie. Można powiedzieć, że te formy kształcenia dotyczą sytuacji, gdy edukacja jest "dostarczana" ludziom do ich miejsca zamieszkania czy pracy w przeciwieństwie do form studiów stacjonarnych (10). Formy edukacji zmieniają więc swój charakter - z modelu ukierunkowanego na uczelnie - na model zorientowany na społeczeństwo.

Różnorodne formy zdalnego nauczania, wykorzystujące Internet i inne technologie informacyjne, oferowane są zarówno przez tradycyjne "stacjonarne" uczelnie, jak i coraz częściej przez uniwersytety wirtualne. Pionierem w zakresie nauczania na odległość jest m.in. Nova Southeastern University w Stanach Zjednoczonych, który oferuje kursy w ramach zdalnego nauczania od 1972 r. (10).

Pierwszym wirtualnym prywatnym uniwersytetem, posiadającym akredytacje i oferującym programy zdalnego nauczania od 1999 r., był amerykański Jones International University (19). Oferował on wówczas studia na niższym poziomie (undergraduate) z business communication i information technology oraz studia na poziomie magisterskim z zakresu business communication, business administration i pedagogiki.

Rosnąca popularność kształcenia na odległość, wykorzystującego postępujący rozwój technologii informacyjnych, oraz coraz powszechniejszy dostęp do sprzętu komputerowego sprawiło, że sprawy te stały się ważne dla bibliotek akademickich, które nie mogły pozostać obojętne na potrzeby nowych użytkowników - zdalnych studentów. W literaturze znajdujemy liczne stwierdzenia, że istnienie zdalnego nauczania nie może istnieć bez elektronicznych usług bibliotek akademickich lub szerzej, bez bibliotek wirtualnych. Instytucje prowadzące formy zdalnego nauczania są zobowiązane do zapewnienia dostępu do usług bibliotecznych i zbiorów tradycyjnych, jak również, lub przede wszystkim, do zbiorów elektronicznych.

Definicja "usługi biblioteczne w zakresie kształcenia na odległość" (distance learning library services), przyjęta przez amerykańskie Stowarzyszenie Akademickich i Naukowych Bibliotek (Association of College & Research Libraries), wyjaśnia, że dotyczą one tych usług bibliotecznych, które wspomagają kursy i programy koledżów, uniwersytetów i innych instytucji kształcących na poziomie wyższym, oferowanych poza głównym kampusem, lub - w przypadku braku tradycyjnego kampusu - przez uniwersytet wirtualny. Instytucje te prowadzą nauczanie wykorzystując tradycyjne lub niekonwencjonalne sposoby. Mogą, lecz nie muszą, wymagać istnienia fizycznych budynków i mogą, lecz nie muszą, pociągać za sobą interakcje nauczycieli i studentów (1).

Na stronie WWW Distance and Distributed Education Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego (California State University) w Sacramento można znaleźć wyjaśnienie, że zdalna edukacja dotyczy nietradycyjnych form edukacji, w których nauczyciele i studenci nie przebywają w tej samej fizycznej przestrzeni, lecz kontaktują się za pośrednictwem środków technologii informatycznej (3). Takie podejście zachęca do komunikowania i popierania działań, które sprawiają, że nauczyciele i studenci stają się częścią aktywnej wspólnoty uczącej się.

Problem powiązania działalności w zakresie zdalnego nauczania z usługami bibliotek został dostrzeżony pod koniec lat 90. przez wspomniane Association of Colleges and Research Libraries (ACRL). Organizacja ta jest stowarzyszona z Amerykańskim Stowarzyszeniem Bibliotek (American Library Association) i skupia około 12 tys. akademickich i naukowych bibliotekarzy oraz osób zainteresowanych tą problematyką. Członkowie ACRL opracowali w 2000 r. dokument pt. Guidelines for Distance Learning Library Service (Wytyczne dotyczące bibliotecznych usług w zakresie zdalnego nauczania). Dokument ten został przyjęty przez Standards Committee ALA (1), (11).Wytyczne te są swoistego rodzaju konstytucją, która gwarantuje studentom uczącym się na odległość prawo dostępu do odpowiednich usług bibliotecznych, oferowanych przez ich macierzyste uczelnie. Dokument obejmuje wiele zagadnień dotyczących usług bibliotecznych w zakresie zdalnego nauczania, takich m.in. jak: zarządzanie, finanse, personel, źródła i in. Najważniejszy jest jednak rozdział zatytułowany Philosophy, w którym wymieniono 10 zasad, obejmujących rodzaje usług bibliotecznych w powiązaniu z obowiązkami wydziałów i władzami uczelni realizujących zdalne nauczanie. Są to:

  1. Dostęp do biblioteki warunkiem doskonałego wykształcenia
    Osoby zdalnie studiujące mają prawo do pełnych usług bibliotecznych i źródeł, odpowiadających ich programom nauczania - takich samych, jak te, które otrzymują studenci uczący się stacjonarnie i mający bezpośredni kontakt z biblioteką.
  2. Kształcenie ustawiczne dzięki umiejętnościom korzystania z biblioteki
    Szkolenie w zakresie korzystania z usług bibliotecznych i poznanie różnorodnych źródeł informacji jest podstawowym elementem wyznaczającym możliwości ustawicznego dokształcania się. Szkolenia te obejmują zarówno studentów stacjonarnych, jak i zdalnie uczących się.
  3. Równy dostęp do biblioteki - równe szanse w procesie kształcenia
    Aby wyrównać szanse osób zdalnie uczących się w dostępie do zasobów bibliotecznych, należy zapewnić bibliotekom specjalne fundusze oraz nawiązać współpracę z innymi bibliotekami i instytucjami w celu uzupełnienia dostępu do zbiorów i źródeł informacji studentom, którzy nie mają bezpośredniego dostępu do biblioteki macierzystej uczelni. Zdalne usługi biblioteczne winny mieć bardziej osobisty charakter aniżeli te, które są dostępne na terenie kampusu.
  4. Odpowiedzialne wsparcie instytucji poprzez zapewnienie odrębnych funduszy
    Na usługi biblioteczne, skierowane do zdalnie uczących się studentów, należy przeznaczyć ze strony rządu i władz uczelni specjalne środki, niezależne od funduszy przeznaczanych na podstawową działalność biblioteczną, realizowaną w bibliotekach akademickich.
  5. Potrzeba rozwiązań technicznych
    Należy zapewnić sprawne techniczne powiązania i odpowiednią infrastrukturę informatyczną między biblioteką a uzupełniającymi jej działalność wydziałami, centrami informatycznymi, mediami, ośrodkami telekomunikacyjnymi i innymi instytucjami.
  6. Zgodność z wymaganymi standardami
    Realizacja zajęć w zakresie umiejętności informacyjnych i bibliotecznych na zdalnych studiach powinna odpowiadać narodowym, regionalnym i profesjonalnym programom, poddawanym akredytacji.
  7. Zaangażowanie biblioteki we wdrażanie programów kształcenia
    Biblioteka powinna uczestniczyć w planowaniu, rozwijaniu i doskonaleniu programów nauczania, przeznaczonych dla studentów zdalnie uczących się.
  8. Ocena efektywności programu kształcenia
    Działalność biblioteki w zakresie prowadzonych usług bibliotecznych w stosunku do osób zdalnie kształcących się powinna być poddawana okresowym ocenom - w powiązaniu z ocenianiem instytucji macierzystej.
  9. Innowacyjność w zapewnieniu równego dostępu
    Usługi biblioteczne, skierowane do studentów zdalnie uczących się, powinny być ekwiwalentne w stosunku do tych, które są oferowane przez bibliotekę studentom stacjonarnym. Wymaga to innowacyjnych rozwiązań oraz wprowadzenia specjalnych procedur i metod czy też organizacji systemów, które sprzyjają zaspokojeniu potrzeb zdalnych studentów.
  10. Zapewnienie dostępu do zasobów i usług zgodnie z szeroko rozumianą misją instytucji
    Dostęp do informacji dla studiujących na odległość powinien być jednolity i spójny, niezależnie od tego, z jakich bibliotek, współpracujących czy afiliowanych, informacja jest przekazywana. Powinien też odpowiadać misji uczelni prowadzącej zdalne nauczanie.

Pomoc biblioteki studiującym zdalnie jest istotna z powodu wymagań propagandowych, potrzeb studentów i wydziałów w zakresie problematyki badawczej i znaczenia poznania umiejętności informacyjnych. Zazwyczaj studenci uczący się na zdalnych kursach nie mają możliwości bezpośredniego korzystania z usług biblioteki "stacjonarnej" i jej zbiorów. Biblioteki stanęły więc wobec nowych wyzwań - stworzenie usług bardziej aktywnych i wychodzących naprzeciw potrzebom nowego użytkownika. Skoro zdalni studenci nie mogą przyjść do biblioteki, biblioteka ze swoimi zbiorami i usługami, głównie w formie elektronicznej, powinna przyjść do nich. Zazwyczaj biblioteki oferują dostęp do zbiorów i swoich usług, tworząc m.in.:

  • katalogi OPAC, zapewniające informacje o zbiorach bibliotecznych;
  • zdalny dostęp do elektronicznych baz danych, uwzględniający cytowania, abstrakty, pełnotekstowe czasopisma elektroniczne, e-książki i elektroniczne wydawnictwa informacyjne;
  • wypożyczenia międzybiblioteczne i usługi dostarczania dokumentów w formie elektronicznej lub przez pocztę kurierską;
  • zdalne udzielanie informacji, wykorzystując opcję czat, e-mail, fax, telefon;
  • konsultacje Web w celu kształcenia bibliotecznych i informacyjnych umiejętności;
  • broszury i ulotki reklamujące i omawiające usługi biblioteczne.

Zdaniem Smiti Gandhiego, bibliotekarze zajmujący się i wspomagający zdalne nauczanie winni uwzględnić trzy różne grupy odbiorców i wynikające z tego podziału usługi (8). Są to:

  • osoby zdalnie uczące się;
  • wydziały prowadzące zdalne nauczanie;
  • instytucje zajmujące się pomocą administracyjną w organizowaniu kształcenia na odległość.

Bibliotekarze, wykonujący swoje zadania ukierunkowane na zdalne formy kształcenia, mają do odegrania wielką rolę m.in. w zakresie promowania usług bibliotecznych, dostarczania informacji zdalnym studentom, opracowania specjalnych informatorów, tworzenia stron WWW dla zdalnych studentów. Stają się oni ekspertami w sprawach prawa autorskiego, prawa handlowego, licencji na dostęp do źródeł elektronicznych, negocjatorami w sprawach umów z instytucjami lub innymi bibliotekami, które udostępniają swoje zbiory studentom zdalnie uczącym się. Tak więc tradycyjne umiejętności bibliotekarskie należałoby poszerzyć o pogłębioną wiedzę na temat Internetu, wiedzę o technologii i tworzeniu stron WWW, sprawy marketingu, różnorodne kwestie prawne. Dodać do tego można także takie umiejętności, jak: elastyczność, umiejętność organizacji czasu, zdolność do negocjacji i współpracy w zespole oraz umiejętność komunikowania się z różnorodnymi klientami.

Umiejętności te nie są jeszcze powszechnie uwzględniane w programach studiów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej na uczelniach amerykańskich, chociaż pojawiają się już w programach szkół bibliotekarskich. Badania prowadzone przez Association for Library and Information Science Education wykazały m.in., że 27 uczelni kształcących w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej uwzględniło w latach 1998-2000 w swoich programach treści ważne dla usług bibliotecznych na rzecz zdalnego nauczania (10).

Wiedza i umiejętności wymagane od bibliotekarzy pracujących z użytkownikami zdalnie studiującymi, jakkolwiek mają podobne cele do tych, które realizują bibliotekarze pracujący w tradycyjnych bibliotekach i obsługujący studentów stacjonarnych, to jednak różnią się w sposobach prowadzonych usług i nieco odmiennym traktowaniem użytkowników. S. Gandhi wyróżnia następujące zagadnienia, na które należy zwrócić uwagę, porównując działalność bibliotekarzy pracujących na rzecz użytkowników miejscowych i zdalnych (10). Są to:

  1. Usługi informacyjne
    Prowadzenie usług informacyjnych dla zdalnych studentów przedstawia trzy możliwości i wyzwania dla bibliotekarzy akademickich. Wiążą się one z:
    1. globalizacją informacji, co pozwala na dostęp do wirtualnych bibliotek i elektronicznych źródeł, znajdujących się w bibliotekach i instytucjach całego świata. Bibliotekarze mają możliwość wskazania tych bibliotek zdalnym studentom;
    2. wzrostem oczekiwań studentów, którzy chcą otrzymywać informacje w dowolnym czasie i z różnych źródeł. Oczekują oni dostępności do biblioteki i bibliotekarza przez 24 godziny na dobę, przez 7 dni w tygodniu - poprzez e-mail, czat, telefon (niektóre biblioteki mają do tego celu uruchomione bezpłatne połączenia), formy Webs;
    3. koniecznością prowadzenia ze zdalnymi studentami wywiadów na temat poszukiwań informacji i kontaktu z nimi drogą elektroniczną, telefoniczną, za pośrednictwem poczty. Badania z 2000 r. podają, że 86% bibliotek prowadzi rozmowy ze zdalnymi studentami przez e-mail, a 81% drogą telefoniczną (10). Bibliotekarze są często zmuszeni wysyłać drogą elektroniczną zeskanowane strony ze źródeł informacyjnych, do których zdalni studenci nie mają dostępu. Istotne jest więc, aby biblioteki tworzyły coraz większą liczbę źródeł w wersji elektronicznej, rozwijały usługi wypożyczeń i wymiany usług informacyjnych z innymi bibliotekami, do których łatwiej dotrzeć zdalnym studentom. Ważna jest też współpraca z wydziałami przygotowującymi programy nauczania, aby można było wykorzystać w zadawanych pracach źródła elektroniczne, dostępne przede wszystkim w bibliotece macierzystej uczelni lub przez Internet.
    Zdalny student "nie widzi" bibliotekarza, tak więc bibliotekarz musi być bardziej kreatywny i aktywny w swoich działaniach i e-mailowych dyskusjach. Chodzi o to, aby student "czuł" jego obecność i ośmielił się zadawać pytania, aby wytworzyły się interakcje między bibliotekarzem a studentem (10). Na stronie WWW Biblioteki Uniwersytetu Stanowego Północnej Karoliny, oferującej usługi dla studentów zdalnego nauczania, znajdują się m.in. fotografie bibliotekarzy zaangażowanych w udzielanie informacji zdalnie kształcącym się studentom, z podanym adresem e-mailowym i numerem telefonu, aby studenci mogli zwracać się do konkretnych pracowników, a nie do bezosobowej biblioteki (16).
  2. Dostęp do źródeł informacji i zasobów bibliotecznych
    Najważniejszym zadaniem biblioteki w tym zakresie jest zapewnienie zdalnym studentom dostępu do elektronicznych zasobów: książek, czasopism, wydawnictw informacyjnych, elektronicznych baz danych itp. Istotne są więc środki na tworzenie własnych zasobów elektronicznych, jak i na zapewnienie dostępu do tych, które nie są wytwarzane w macierzystej bibliotece. Ważny jest udział w konsorcjach i współpraca z innymi bibliotekami w organizowaniu dostępu do jak najpełniejszego zasobu elektronicznych dokumentów. Coraz powszechniejszy staje się dostęp do elektronicznych wydawnictw informacyjnych i baz danych, elektronicznych książek i pełnych tekstów książek dostępnych przez Internet. Ważny jest też dostęp do pełnych tekstów elektronicznych czasopism oferowanych m.in. przez EBSCO, Proquest, OCLC i inne wydawnictwa czy firmy.
    Podkreśla się też konieczność skanowania lub digitalizowania wybranych materiałów ze zbiorów bibliotek, aby można je było udostępnić zdalnie uczącym się. Ważne jest przy tym uświadomienie wydziałom, administracji uczelni i zdalnym studentom dużych kosztów związanych z dostępem do elektronicznych zasobów.
    Mówiąc o dostępie do elektronicznych zasobów, można ponownie przytoczyć przykład Biblioteki Uniwersytetu Północnej Karoliny, która oferuje zdalnym studentom dostęp do 20 tys. pełnotekstowych książek elektronicznych macierzystych bibliotek dostępnych przez netLibrary oraz linki do elektronicznych książek Projektu Gutenberg, Electronic Text Center (70 tys. książek), National Academy Press i in. (14). Znajdują się też wskazówki pozwalające na dostęp do naukowych elektronicznych wydawnictw informacyjnych.
  3. Tworzenie elektronicznych dokumentów "rezerwowanych" i prawo autorskie
    Bibliotekarze akademiccy, ze względu na większe bariery stojące przed zdalnymi studentami, uniemożliwiającymi dotarcie do materiałów, które często są zastrzeżone czy zarezerwowane w bibliotekach w specjalnych kolekcjach i są trudno dostępne, winni ułatwić tej grupie użytkowników dostęp do elektronicznych wersji tych dokumentów. Są to m.in. lektury obowiązujące na danym kursie, testy, treści egzaminów, referaty, zbiory zadań z rozwiązaniami, konspekty itp. W ograniczonym stopniu należałoby te materiały skanować lub digitalizować i przesyłać zdalnym studentom w ograniczonym zakresie, z zachowaniem praw autorskich i z wyraźnym wskazaniem na konkretnych odbiorców. Ważne są w tym przypadku kontakty z wydziałami ustalającymi programy nauczania.
  4. Wzajemne wypożyczanie materiałów i porozumienia między bibliotekami
    Ze względu na niewystarczające zasoby macierzystej biblioteki należy stworzyć zdalnym studentom możliwość korzystania z zasobów innych bibliotek. Często biblioteki podpisują porozumienia czy umowy z innymi bibliotekami akademickimi lub publicznymi, umożliwiające zdalnym studentom pożyczanie materiałów z innych bibliotek lub zapewniające im dostęp do materiałów w wersji elektronicznej.
  5. Wypożyczanie międzybiblioteczne i dostarczanie dokumentów
    Wypożyczanie międzybiblioteczne jest powszechną formą zdobywania książek, których nie ma w macierzystej bibliotece. Jednakże pojawia się problem ze zdalnymi studentami, którzy nie mają możliwości przyjścia do macierzystej biblioteki i odebrania książek lub innych dokumentów przesłanych z innych bibliotek. Sugeruje się więc, aby książki lub kopie artykułów były dostarczane bezpośrednio zdalnym studentom na ich adres zamieszkania. Wykorzystuje się też do tego celu pocztę kurierską, aby potrzebne materiały były dostarczone jak najszybciej (18). Niektóre biblioteki wykorzystują takie techniki, jak fax, przesyłanie zeskanowanych materiałów drogą elektroniczną i inne tego rodzaju metody (16). Ważny jest tutaj szybki czas przekazu dokumentów.
  6. Szkolenie w zakresie bibliograficznych i informacyjnych umiejętności
    Nauczenie studentów umiejętności poszukiwania informacji jest podstawowym zadaniem szkoły wyższej. Jak wcześniej wspomniano, podkreślone to zostało w wytycznych ACRL (1). Zwyczajowo prowadzone są liczne formy szkolenia studentów w bibliotece akademickiej. Dla studentów zdalnie uczących się, którzy nie bywają w macierzystej bibliotece, należy zaproponować nowe formy szkoleń, wykorzystujące nowe technologie informacyjne. Wykorzystuje się więc dostarczanie informacji o sposobach poszukiwań poprzez strony WWW, przesyłanie CD-ROM z instrukcjami o poszukiwaniu informacji, interaktywne strony Web, pocztę e-mailową, telefon, interaktywne szkolenia on-line, wideokasety itp.
    Przykładem może być Biblioteka Uniwersytetu Północnej Karoliny, która rozwija na dużą skalę seminaria biblioteczne on-line - wprowadzone w 2001 r. - które przedstawiają cały proces poszukiwania informacji na określony temat i dostarczają wystarczających informacji dla zdalnych studentów. Wykorzystywane jest w tym przypadku oprogramowanie LSSI o nazwie Virtual Reference Desk. Umożliwia ono m.in. czat z użytkownikiem, wspólne przeglądanie źródeł i stron Web, przesyłanie plików w dowolnych formatach. System ten obsługiwany jest przez dyżurnego bibliotekarza, który odpowiada również na telefony i listy e-mailowe. Szybko zdobył on dużą popularność (2). Generalnie w tych procesach szkolenia przesyłane są wszelkie instrukcje drogą elektroniczną. Wymaga to zazwyczaj aktywności i kreatywności ze strony biblioteki. Istotne są również kontakty z wydziałami, aby zajęcia biblioteczne dostosowane były do programów nauczania poszczególnych przedmiotów.
  7. Znajomość programów nauczania i kontakty z wydziałami
    Ważną rolę w procesie zdalnego nauczania jest fakt poinformowania studentów przez wydziały prowadzące te formy kształcenia o istnieniu biblioteki i możliwości korzystania z jej usług, prowadzonych na rzecz zdalnych studentów. Badania pokazują, że bardzo rzadko wydziały informują zdalnych studentów o usługach bibliotecznych. Tak więc sami bibliotekarze winni być aktywni w oferowaniu swoich usług i informować osoby przygotowujące zajęcia on-line o usługach i zasobach bibliotek; winni oni współpracować z wydziałami w celu uwzględnienia zajęć z zakresu umiejętności informacyjnych w programach studiów. Akademickie biblioteki mogą też umieścić linki między stronami wydziałowych kursów zdalnego nauczania a stroną biblioteczną.
  8. Marketing i public relations
    Większość zdalnych studentów nie myśli o bibliotece, nie ma z nią fizycznego i bezpośredniego kontaktu, jak dzieje się to w przypadku studentów stacjonarnych. Przypominają sobie o niej, gdy zaistnieje problem z wyszukiwaniem odpowiednich materiałów do napisania pracy czy przygotowaniem się do egzaminów. Istnieje więc pilna potrzeba prowadzenia aktywnej promocji biblioteki jako instytucji oferującej swoje zbiory i usługi. Nie chodzi tylko o macierzystą bibliotekę, ale także inne biblioteki współpracujące w zaspakajaniu potrzeb studentów zdalnie uczących się. Należy wysyłać pocztą broszury o bibliotece razem z pakietem zawierającym materiały na temat podejmowanych studiów. Informowanie i promocja biblioteki winny być także skierowane do wydziałów prowadzących zdalne nauczanie oraz do administracji uczelni, uświadamiając te jednostki o złożoności i kosztach oraz specyfice usług bibliotecznych, kierowanych do studentów zdalnie uczących się.

Wspomniane już wcześniej przykłady usług oferowanych przez Bibliotekę Uniwersytetu Północnej Karoliny można poszerzyć o inne formy. Na stronie biblioteki Distance Learning Services znajdują się podstawowe informacje o różnych formach pomocy ze strony biblioteki w odniesieniu do zarejestrowanych studentów zdalnych kursów i studiów (16). Lista usług wymienia m.in. następujące formy elektroniczne:

  • katalogi biblioteczne,
  • źródła elektroniczne (bazy danych),
  • książki elektroniczne,
  • system dostarczania dokumentów z macierzystej biblioteki,
  • elektroniczne zbiory "zarezerwowane",
  • formy pytań do bibliotekarzy, aktywne przez 24 godziny przez (bezpłatny) telefon, fax, pocztę, e-mail,
  • dostęp do innych bibliotek uniwersytetu,
  • możliwość zgłaszania książek do zakupienia przez bibliotekę,
  • programy w zakresie nauczania umiejętności korzystania z biblioteki i zdobywania informacji.

Podobne informacje znajdują się na stronach WWW innych bibliotek akademickich, zaangażowanych w proces zdalnego nauczania. Szczególną uwagę należy zwrócić na rozmowy on-line prowadzone przez bibliotekarzy ze zdalnymi studentami. Od 1999 r. wprowadzono ten system w Bibliotece ThinkPad University w Morrisville (filia State University of New York). Był to jeden z pierwszych w Stanach Zjednoczonych serwisów, pozwalających na rozmowy on-line z użytkownikami i udzielanie im wskazówek dotyczących poszukiwań informacji (6).

Wśród wielu kierunków studiów, które oferują kształcenie na odległość, w amerykańskich uczelniach są też studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Z danych za 2001 r. wynika, że ponad 20 szkół bibliotekarskich proponowało kształcenie na odległość, a na 1/3 z nich można było studiować na studiach magisterskich wyłącznie drogą elektroniczną (18). Są też uczelnie realizujące zdalne nauczanie, w których organizuje się na wstępie kilkudniowe spotkania orientacyjne, czasami spotkania weekendowe czy sesje na terenie uczelni w pierwszym roku studiów. Organizowane są też sesje na żywo, np. raz w tygodniu, jak dzieje się to na Uniwersytecie Stanowym Florydy. Studenci mieszkający w Szwajcarii muszą się logować na takie zajęcia około pierwszej godziny w nocy. Należy pamiętać, że do szkół zdalnie kształcących zapisują się osoby mieszkające w różnych stanach Ameryki oraz w innych krajach. Ciekawe są spostrzeżenia niektórych wykładowców, którzy uważają, że zajęcia prowadzone przez Internet stoją na wyższym poziomie w porównaniu z zajęciami na studiach stacjonarnych, ze względu na większą kontrolę merytoryczną zajęć. Wykłady i sesje są rejestrowane i można z nich korzystać w późniejszym terminie. Okazuje się przy tym, że studenci kształcący się na odległość mają silną motywację do nauki. Pewną nowością są też próby organizowania studiów na odległość przez kilka szkół, tworzących konsorcja, łączących programy oferowane przez różne szkoły bibliotekarskie. I być może taka forma będzie miała w przyszłości duże szanse pomyślnego rozwoju.

Badania porównawcze z 1995 r. przeprowadzone po dwóch latach od wprowadzenia systemu zdalnego nauczania na kierunku bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w Uniwersytecie w Syracuse (USA) wykazały, że osoby kształcące się na odległość mają zapewniony lepszy i bardziej zindywidualizowany kontakt ze swoim wydziałem, pełniejszy dostęp do najnowszych technologii i większą niezależność aniżeli studenci stacjonarni. Studenci zdalni wysoko ocenili łatwość kontaktów z biblioteką i wykładowcami drogą e-mailową. Jednym z wyników badań, pozytywnie oceniających formy zdalnego nauczania na kierunku bibliotekoznawstwa, było podwojenie przez wydział liczby kursów internetowych (22).

Wspominane wielokrotnie kontakty bibliotek, wspomagających studentów kształcących się na odległość, możliwe są w przeważającej mierze drogą elektroniczną. Podstawą studiów jest posiadanie przez studenta sprzętu komputerowego, dostępu do Internetu oraz odpowiedniego oprogramowania, umożliwiającego udział w zajęciach prowadzonych na żywo czy korzystanie z opcji czat. Ze strony biblioteki wykorzystuje się powszechnie kontakty drogą e-mailową, czat, oraz cobrowsing, tj. technikę umożliwiającą podglądanie, z jakimi bazami i stronami łączy się użytkownik; odbywa się więc wspólne przeglądanie, doradzanie i kierowanie jego poszukiwaniami (13). Wykorzystuje się także wideokonferencje (15).

Obok studiów pierwszego stopnia, studiów magisterskich i doktoranckich nauczanie na odległość odgrywa ważna rolę w kształceniu ustawicznym. Poza licznymi przykładami takich form studiów w Stanach Zjednoczonych można wymienić działania podejmowane w ostatnich latach w Wielkiej Brytanii, gdzie organizowane są liczne kursy w ramach University for Industry (Uniwersytet Przemysłu). Wiąże się to z organizacją zdalnego dostępu do serwisów bibliotecznych, baz danych i innych elektronicznych materiałów naukowych (7).

Mówiąc o kształceniu ustawicznym dla bibliotekarzy, należy wspomnieć o polskim kursie internetowym - "bibweb", który ma zapewnić praktyczne wykorzystanie wiedzy nt. wykorzystania Internetu w pracy biblioteki. Jest on organizowany przez Fundację Bertelsmanna, a partnerami są Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i serwis informacyjny EBIB (http://www.bibweb.pl).

Kształcenie ustawiczne stało się też ważnym elementem europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. Komunikat ze spotkania europejskich ministrów ds. szkolnictwa wyższego, które odbyło się w Pradze 19 maja 2001 r., realizujące postanowienia Deklaracji Bolońskiej z 19 czerwca 1999 r., podkreśla, że strategie kształcenia ustawicznego będą musiały sprostać wyzwaniu konkurencyjności i wykorzystaniu najnowszych technologii w celu zwiększenia spójności społecznej, równości szans i jakości życia (4).

Problemy serwisów bibliotecznych, realizowanych na rzecz zdalnych studiów, są ostatnio często poruszane w literaturze, przede wszystkim amerykańskiej. Stają się też przedmiotem coraz liczniejszych konferencji. Wśród setek publikacji należy wymienić pracę pt. Distance Learning Library Services (Howorth 2003), zawierającą materiały konferencyjne (44 referaty) z Dziesiątej Off-Campus Library Services Conference, która miała miejsce w Cincinnatii (USA) w kwietniu 2002 r. Materiały z tej konferencji opublikowane zostały również w dwóch zeszytach czasopisma Journal of Library Administration (2002,Vol. 37, nr 1-2, 3-4) (5).

Kształcenie na odległość w naszym kraju nie jest jeszcze tak powszechne jak w Stanach Zjednoczonych, chociaż czynione są już próby w tym zakresie. Biblioteki akademickie wykazują sporo inicjatyw w zakresie przygotowania materiałów i usług możliwych do wykorzystania przy zdalnym nauczaniu. Przede wszystkim opracowywane są katalogi OPAC, digitalizowane są zbiory biblioteczne, zapewniony jest dostęp do elektronicznych baz danych i czasopism elektronicznych. Wiele o tych przygotowaniach mówiono m.in. w czasie takich konferencji, jak: "Distance Education for Information Society", zorganizowanej w 2002 r. przez Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (8), konferencji "Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego w Polsce - potencjał, możliwości, potrzeby", zorganizowanej w Bydgoszczy w 2002 r. (21) czy podczas konferencji "Internet w bibliotekach II - łączność, współpraca, digitalizacja", która odbyła się we Wrocławiu we wrześniu 2003 r. (12).

Biblioteki akademickie mają obecnie do spełnienia życiową rolę przy wprowadzeniu nowych usług bibliotecznych do programów zdalnego kształcenia oraz zapewnieniu zdalnym studentom takiej samej jakości kształcenia, jaką otrzymują studenci stacjonarni, mający stały fizyczny kontakt z uczelnią i biblioteką. Biblioteki winny więc dostosować do potrzeb studentów zdalnie kształcących się swoje tradycyjne sposoby wyszukiwania informacji, dostęp do zbiorów i innych usług. Myślę, że podobnie jak przed bibliotekami amerykańskimi, staną przed polskimi bibliotekami wyzwania - aktywnego włączenia się w nowatorskie formy edukacji, gdyż trudno wyobrazić sobie kształcenie na jakimkolwiek poziomie bez biblioteki.

Literatura

[1] ACRL Association of College and Research Libraries [Guidelines for Distance Learning Library Services] [on-line]. American Library Association, 2003. Last Revised: August 12, 2004 [dostęp 25 sierpnia]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ala.org/acrl/guides/distlrng.html.

[2] BOYER, J. Virtual reference at North Carolina State. The first one hundred days. Information Technology and Libraries 2001, Vol. 20, nr 3, s. 122-128.

[3] California State University, Sacramento. Distance and Distributed Education [on-line]. Sacramento: California State University. Page last updated on December 4, 2003 [dostęp 26 lipca 2004 r.]. Dostępny w World Wide Web: http://www.csus.edu/distance.

[4] Deklaracja Bolońska i co dalej. Zbiór komunikatów, wytycznych i sugestii [on-line]. [dostęp 26 lipca 2004 r.]. Materiały ze strony internetowej MENiS. Dostępny w World Wide Web: http://www.menis.gov.pl/.

[5] Distance Learning Library Services. Journal of Library Administration 2002, Vol. 37, nr 1-2, 3-4.

[6] DREW, B. The wireless student & the library. Library Journal 2003, Vol. 127, nr 12, s. 16-17.

[7] DUGDALE, Ch. A new UK university library service to meet the needs of today’s students and tommorow’s lifelong learners. Information Service and Use 2000, Vol. 20, nr 1, s. 1-8.

[8] KOCÓJOWA, M. (red.). Edukacja na odległość. Nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2002. ISBN 83-233-1750-X.

[9] FARBER, E. College libraries and the teaching/learning process: A 25-year reflection. The Journal of Academic Librarianship 1999, Vol. 25, nr 3, s. 171-177.

[10] GANDHI, S. Academic librarians and distance education. Challenges and opportunities. Reference & User Services Quarterly 2003, Vol. 43, nr 2, s. 138-154.

[11] GOVER, H. R. Articulating the Guidelines for Distance Learning Library Services of the Association of Colleges and Research Libraries outside the library profession. Higher Education in Europe 2002, Vol. 27, nr 3, s. 269- 272.

[12] Internet w bibliotekach II - łączność, współpraca, digitalizacja, Wrocław, 23-26 września 2003 r. [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2003 [dostęp 26 lipca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/index.php. ISBN 83-915689-5-4.

[13] JANES, J. Live reference, too much, too fast? Library Journal Net Connect 2002, s. 12-14.

[14] JULIEN, H., ROBBINS, J., LOGAN, S. Going the distance. Distance education in library and information science education. Journal of Education for Library and Information Science 2001, Vol. 42, nr 3, s. 200-205.

[15] NIEMI, J.A., EHRHARD, B.J., NEELEY, L. Off-campus library support for distance adult learners. Library Trends 1998, Vol. 47, nr 1, s. 65-75.

[16] NCSU [North Carolina State University] Libraries. Distance Learning Services [on-line]. Last Modified: 2004-04-29 [dostęp 26 lipca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.lib.ncsu.edu/distance.

[17] ODER, N. LIS distance education moves ahead. Library Journal 2002, Vol. 126, nr 16, s. 54-56.

[18] O'LEARY, M. e-global library advances the virtual library. Information Today March 2002, s. 19-20, 46.

[19] PACE, A. Distance learning service: It’s closer than you think. Computers in Libraries 2001, Vol. 21, nr 4, s. 49-51.

[20] PASCOPELLA, A. Laptop or textbook? District Administration 2001, Vol. 37, nr 11, s. 54-56.

[21] PERRY, T.T., PERRY, L.A., HOSACH-CURLIN, K. Internet use by university students. An interdisciplinary study on three campuses. Internet Research 1998, Vol. 3, nr 8, s. 130-141.

[22] SMALL, R.V. A comparison of the resident and distance learning experience in library and information science graduate education. Journal of Education for Library and Information Science 1991, Vol. 40, nr 1, s. 27-40.

[23] STORMONT, S. Going where the users are. Live digital reference. Information Technology and Libraries 2001, Vol. 20, nr 3, s. 129-134.

[24] DERFERT-WOLF, L. (red.). Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego w Polsce - potencjał, możliwości, potrzeby: materiały z konferencji naukowej. Bydgoszcz; Wydawnictwo Uczelniane AT-R, 2002. ISBN 83-87274-44-5.

   


- Spis treści - Poprzedni - Następny

(c) 2004 EBIB
(c) 2000-2004 Biblioteka Główna Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Usługi bibliotek akademickich ukierunkowane na potrzeby zdalnego i ustawicznego kształcenia / Danuta Konieczna // W:Nowoczesna Biblioteka Akademicka : Olsztyn 20-21 maja 2004. - Dane tekstowe. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2004. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 9). -
Tryb dostępu : http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/nba/konieczna.danuta.php . - Nowoczesna Biblioteka Akademicka - ISBN 83-915689-8-9