II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych
Wrocław, 18-19 czerwca 2009

Poprzedni - Spis treści - Następny
            

Magdalena Szkuta
British Library

Starodruki polskie w zbiorach British Library – opracowanie katalogu we współpracy z Biblioteką Narodową
Catalogue of Polish early printed material in the British Library collections – a joint project with the National Library of Poland

Abstrakt

W referacie omówiono zarys i poszczególne etapy realizacji wspólnego projektu British Library i Biblioteki Narodowej, którego celem jest opracowanie katalogu starodruków polskich w zbiorach BL. Przedstawiona jest także charakterystyka kolekcji poloników, ze szczególnym uwzględnieniem najcenniejszych i rzadkich druków.

Abstract

The paper deals with a joint project between the British Library and the National Library of Poland which aims to produce an on-line and printed catalogue of Polish early printed material held in the British Library collections. It outlines the phases of the project up to now, its current state and future plans for the project. A short description of the holdings includes the highlights of the collection.

Korzenie projektu opracowania katalogu starodruków polskich w zbiorach British Library sięgają lat 70. i 80. Ówczesny znakomity kustosz zbiorów polskich, dr Hanna Świderska, z iście benedyktyńską wytrwałością wertowała opasłe tomy katalogu ogólnego (The British Library General Catalogue of Printed Books to 1975) w celu wyłowienia poloników spośród około 5 mln bibliotecznych jednostek. Utworzony przez nią rejestr w formie katalogu kartkowego obejmował ponad 2000 tytułów i służył wyłącznie do użytku wewnętrznego. Polskie zbiory, podobnie jak inne kolekcje językowe, nie mają osobnego katalogu, a książki rozproszone są w zbiorze ogólnym, stąd ich wyszukiwanie jest pracą wyjątkowo żmudną. Nawet obecnie, przy pełnej komputeryzacji katalogu, ustalenie wszystkich polskich pozycji nastręcza wiele trudności ze względu na brak w rekordach kodu językowego i geograficznego. Zgodnie z praktyką Biblioteki Narodowej za polonika uznawane są druki wydane na terenie państwa polskiego w jego ówczesnych granicach i w języku polskim poza terytorium kraju. W takim rozumieniu do poloników nie zaliczają się łacińskie dzieła Kopernika, Modrzewskiego czy Kromera wydane na Zachodzie, jak również obce druki dotyczące Polski.

Maria Brynda, kierownik Zakładu Starych Druków w Bibliotece Narodowej, miała w 1996 r. możliwość, dzięki stypendium hr. Karoliny Lanckorońskiej, zapoznać się z zespołem starodruków polskich w BL. Celem jej wizyty była ich rejestracja. Podczas rozmów z Janet Zmroczek, która wtedy pełniła obowiązki kustosza zbiorów polskich, narodził się pomysł wspólnego opracowania katalogu starodrucznych poloników w zbiorach BL. Na wiele lat jednak sprawa uległa zapomnieniu i dopiero wiosną 2006 r. w czasie mojego spotkania z M. Bryndą w Warszawie temat wspólnego projektu ponownie został przedyskutowany.

Pierwszy etap projektu wymagał przeniesienia danych zgromadzonych w katalogu kartkowym na nośnik elektroniczny. Przy pomocy stypendystki, odbywającej praktykę BL w ramach programu Leonardo da Vinci, niezbędne dane dotyczące każdego druku (tj. numer kontrolny rekordu) zostały zarejestrowane w Excelu. Pozostała jednak konieczność dokładnego przejrzenia rekordów i weryfikacji informacji budzących wątpliwość co do ich poprawności i kompletności. Wstępną weryfikację przeprowadziła Aneta Ostroróg z Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki Kórnickiej, która jesienią ubiegłego roku odbywała u nas miesięczny staż zawodowy. Wytypowała 225 rekordów, które jej zdaniem mogły zawierać pomyłki i dokonała wglądu w dzieła wymagające konfrontacji. W rezultacie poprawiła 140 rekordów. Głównie były to literówki, aczkolwiek w niektórych przypadkach błędy dotyczyły roku wydania, wydawcy czy autora, np. Grdani zamiast Gedani, Victor – Vietor, enota – cnota.

Przy okazji przeglądania katalogu A. Ostroróg zidentyfikowała pięć dalszych poloników, których rekordów brakowało w bazie. Sporządziła listę zaginionych egzemplarzy. Niektóre z nich odnaleziono w magazynach pod zmienionymi sygnaturami, niektóre uznać należało za zagubione, a reszta jest odnotowana w rejestrze książek zniszczonych podczas bombardowania Londynu w maju 1941 r. W katalogu ich sygnatury opatrzone są prefiksem D (Destroyed in WWII).

W styczniu 2009 r. w dziale informatycznym BL na podstawie danych zawartych w Excelu wyodrębniono 2162 rekordy w formacie MARC 21 z elektronicznego katalogu działającego w systemie bibliotecznym Aleph. Plik ten dostarczono drogą elektroniczną pod wskazany adres serwera w Bibliotece Narodowej, gdzie przetworzono go na użytek wewnętrzny. W Zakładzie Starych Druków zobowiązano się do końca 2009 r. sprawdzić przesłane rekordy z opisami w centralnym katalogu kartkowym starodruków i, gdzie to możliwe, poprawić lub uzupełnić opisy z BL. Zadanie to przypadło Marii Zychowiczowej, kierownikowi sekcji katalogu centralnego. W następnym etapie przewidujemy wizytę specjalisty z Warszawy w celu dalszej weryfikacji opisów w konfrontacji z tymi dziełami londyńskiego księgozbioru, które będą wymagać wizji lokalnej.

Nierozstrzygniętym jeszcze problemem jest sam opis bibliograficzny. Zdecydowana większość rekordów w starym katalogu BL ma charakter skrócony i zawiera tylko podstawowe dane bibliograficzne, stąd katalogi obejmujące tego typu opisy noszą nazwę short-title catalogue.

Przykład rekordu w katalogu ogólnym do roku 1975:

245.10 $aIastrzębiec gniazda´ szla´checkiego, w osobie ... Pana, Alexandra z Mirowa Myszkowskiego ... pogrzebnym kazaniem zalecony ... przez ... J. Ros[tkow]skiego ... do druku [podany]. G.L.
260.00 $aw Druka´rni J. Wieczorkowicza`: w Lvblinie, [1650.]
300.00 $a4o.
500.00 $aWithout pagination. The titlepage and fol. A2 are slightly mutilated.
700.10 $aROSTKOWSKI, Jakub.
700.20 $aANIOŁ, od Sẉięte´j Teresy

Zasady katalogowania starodruków w Polsce znacznie różnią się od tej praktyki. Powstało więc pytanie, czy pozostawić tę lakoniczną formę opisu, czy też zgodnie z polską normą wprowadzić pełny opis bibliograficzny, tj. umieścić wszystkie informacje widniejące na stronie tytułowej, opisać stan zachowania każdego egzemplarza oraz proweniencję, o ile jest znana. Drugi wariant wymagałby oddelegowania specjalistów od XVI- i XVIII-wiecznych starodruków z Biblioteki Narodowej, by z autopsji uzupełnili brakujące informacje. Takie rozwiązanie, jakkolwiek pożądane, wydłużyłoby znacznie przygotowanie katalogu do publikacji; o konieczności zdobycia potrzebnych na ten cel funduszy nie wspominając. Na tym etapie projektu ostateczna decyzja w sprawie opisu nie została jeszcze podjęta, ale z M. Bryndą ustaliłyśmy, że niewątpliwie należy uzupełnić ewidentne braki pojawiające się najczęściej w strefie adresu wydawniczego, tak aby każdy zapis stał sie wiarygodny. Większość brakujących informacji można dodać, korzystając z danych z katalogu centralnego bez wglądu w londyńskie egzemplarze.

Po naniesieniu tych informacji do wytypowanych rekordów zweryfikowana baza stanie się podstawą do wyodrębnienia i wprowadzenia katalogu starodruków polskich on-line na stronie internetowej BL. Publikacja katalogu polskich starych druków w zbiorach British Library w formie elektronicznej i/lub drukowanej uwieńczy ten długoletni projekt, będzie także hołdem złożonym dr H. Świderskiej za jej wieloletnią pracę nad rozwojem jednej z najbogatszych kolekcji polskich poza granicami kraju.

Na uwagę zasługuje sam korpus poloników. XV-wieczne starodruki obejmują jedynie cztery inkunabuły krakowskie w tym Turrecrematy Explanatio in Psalterium i Franciscusa de Platea Opus restitutionem, oba z 1475 r. Do XVI-wiecznych rarytasów należą Statuty Łaskiego (Kraków, 1506), Zwierzyniec (Kraków, 1562) i Zwierciadło Mikołaja Reja (Kraków, 1568). Biblioteka może się także poszczycić najlepiej zachowanym egzemplarzem pierwszego zielnika O ziołach i mocy ich Stefana Falimirza (Kraków, 1534). Wzbudza on duże zainteresowanie wśród brytyjskich koneserów polskiej wódki. Falimirz wylicza około 70 gatunków tego trunku, podając ich właściwości lecznicze – przykładowo fijałkowa dobra jest na suchoty, szałwiowa na niemoc głowy i przeciw paraliżowi, miodunczana krew czyści, natomiast piołunowa mająca niepospolite własności podawana była hetmanom i rotmistrzom gdy na wojnę jechali.

Dalej trzeba wymienić pierwszą pełną gramatykę języka polskiego w opracowaniu francuskiego pisarza osiadłego w Polsce, Piotra Stojeńskiego-Statoriusa, pt. Polonicae grammatices institutio (Kraków, 1568) i pierwszy podręcznik do historii pióra Macieja z Miechowa Chronica Polonorum (Kraków, 1521). Niektóre kategorie materiału są wyjątkowo dobrze reprezentowane. Należą do nich staropolskie Biblie: Nowy Testament Szarffenberga w tłumaczeniu Marcina Bielskiego (Kraków, 1556), Biblia Leopolity (Kraków, 1561) będąca pierwszym katolickim przekładem na język polski i powszechnie znana Biblia Wujka wydana w 1599 r. oraz najcenniejsza w całym zbiorze Biblia Radziwiłłowska (Brześć Litewski, 1563) – jeden z nielicznych druków innowierczych niezniszczonych w czasach kontrreformacji. Pochodząca z Biblioteki Załuskiego, nosi jego autograf i została przez niego oznaczona sześcioma gwiazdkami jako rarrisumum.

Wsród starodruków XVII-wiecznych szczególnie bogata jest kolekcja druków ariańskich pochodzących z drukarni Rodeckiego w Krakowie i Sternackiego w Rakowie. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem w ówczesnej Anglii. Jest ich około 100, w tym 27 tytułów pióra Fausta Socyna, 18 Walentego Szmalca (Valentin Schmalz) i sześć Jana Krelliusza (Johannes Crellius); większość wydana po łacinie prócz jednego dzieła w jęz. polskim i sześciu w jęz. niemieckim. Ozdobą XVII-wiecznego księgozbioru jest przepięknie ilustrowane dzieło Krzysztofa Dorohostajskiego pt. Hippica z 1603 r. (Kraków), pierwszy podręcznik o hodowli i ujeżdżaniu koni. Pokaźne miejsce zajmują konstytucje 48 sejmów z XVI i XVIII w. Straty wojenne najbardziej dotknęły tę część księgozbioru, ale zniszczone woluminy uzupełniono mikrofilmami. Książki dotyczące klasyków literatury stanisławowskiej, rozbiorów i Sejmu Czteroletniego w liczbie około 80 za sprawą księcia Adama Czartoryskiego dały początek polskiej kolekcji (1832). Jest w nich wiele XVIII-wiecznych druków, w tym dzieła pióra Kołłątaja, Naruszewicza i Czackiego.

Zbiór poloników kryje wiele ciekawostek czekających jeszcze na odkrycie. Z pewnością dzięki powstającemu katalogowi niejedno arcydzieło drukowanego słowa polskiego, ukryte głęboko w czeluściach bibliotecznych magazynów, przyciągnie uwagę dociekliwych czytelników. M. Zychowiczowa po przejrzeniu kilkuset rekordów zidentyfikowała już kilka bardzo rzadkich druków, których nie odnotowuje ani Bibliografia Polska Estreichera, ani katalog centralny. Większość z nich to druki gdańskie.

Na zakończenie chciałabym przytoczyć osobliwość wydobytą na światło dzienne przez znanego emigracyjnego poetę Jerzego Pietrkiewicza. Sam tytuł małej książeczki zachęca do zagłębienia się w jej zawartość: Wiadomość ciekawa. Każdemu wielce pożyteczna, O Skutkach y Mocy Zbóz wszelkich, Jarzyn y Ziól różnych, tak Ogrodowych, iako y Polnych. Iakie Skutki, y Pożytki przynoszą Czlowiekowi w różnych okolicznościach, osobliwie na poratowanie zdrowia, Słuząca. Z Poważnych Autorów Dla wygody Ludzkiey krótko Zebrana, Y z przydatkiem na końcu Niektórych Ciekawości do Druku Podana Roku Pańskiego 1769. Poradnik wydano w Łowiczu, w Drukarni J.O. Xcia Prymasa Arcy-Biskupa Gnieźnieńskiego. Czytamy w niej: Oczy Niedźwiedziowi wyłupione, y na lewym ramieniu przewieszone, paroxyzm uśmierzają (s.155). Ciekawe czy na dzisiejsze paroksyzmy środek ten byłby równie skuteczny?

Bibliografia

  • ŚWIDERSKA, H. Polskie zbiory w British Library. Kultura 1982, nr 6/4127, s. 123-128.
  • ŚWIDERSKA, H. Socinian books with the Raków imprint in the British Library. British Library Journal 1982, R.8, nr 1, s.206-217. ISSN 0305-5167.
  • Pisarze emigracyjni w British Museum. Ankieta „Wiadomości”. Wiadomości 1953, R. 8, nr 403/404, s. 8-10.
  • [ŚWIDERSKA, H.] Polish collections in the British Library. (Leaflet).
            

Poprzedni - Spis treści - Następny

(C) 2009 EBIB

            Starodruki polskie w zbiorach British Library – opracowanie katalogu we współpracy z Biblioteką Narodową / Magdalena Szkuta // W: II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 18-19 czerwca 2009. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2009. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 20). - ISBN 83-921757-6-X. -Tryb dostępu : http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat20/szkuta.php