II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych
Wrocław, 18-19 czerwca 2009

Poprzedni - Spis treści - Następny
            

Elżbieta Skubała, Anna Kazan
Biblioteka Politechniki Łódzkiej

Analiza zasobu polskich bibliotek cyfrowych w kontekście ich wykorzystania w dydaktyce
Content analysis of Polish libraries in context of its usage in teaching

Abstrakt

Jednym z celów tworzenia bibliotek cyfrowych (BC) jest ułatwienie studentom i uczniom swobodnego i prostego dostępu do obowiązujących w procesie dydaktycznym lektur. Jednakże zapotrzebowanie użytkowników i wiedza bibliotekarzy o tym zapotrzebowaniu w większości przypadków nie może zostać przełożona na umieszczenie w bibliotece cyfrowej oczekiwanej publikacji. Powodem jest obowiązująca ustawa Prawo autorskie i prawa pokrewne, ograniczająca możliwości rozwoju BC w kierunku budowy kolekcji lektur studenckich i materiałów dydaktycznych oraz niska świadomość autorów skryptów i podręczników, którzy nie wyrażają zgody na publikację swojej pracy w bibliotekach cyfrowych. Tekst niniejszy jest próbą oceny zasobu bibliotek cyfrowych, roboczo nazwanego „materiałami dydaktycznymi”, wspólnie przeszukiwanych w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych, na podstawie analizy zawartości kolekcji bibliotek oraz ich rzeczywistego wykorzystania.

Słowa kluczowe

Biblioteki cyfrowe - kolekcje, Zbiory biblioteczne – digitalizacja, Zbiory elektroniczne – wykorzystanie.

Abstract

One of the aims of building digital libraries (DL) is facilitation of free and simple usage of obligatory texts for students and pupils. Nevertheless users’ demands and librarians’ knowledge about them in most cases cannot be transformed into the publications in fact gathered in DL. The reason is binding force of a Copyright and Neighbouring Rights statute, which restricts possibilities of DLs progress towards creating collections of readings for students and teaching materials, as well as low awareness of textbooks authors, who do not agree to publish their work in DLs. The paper is an attempt to assess DLs’ resource, called temporarily “teaching materials”, searched commonly within Digital Libraries’ Federation (DLF), on the basis of DLs content analysis and their real usage.

Key words

Digital libraries – collections, Library collections – digitalisation, Digital collections – usage.

Wstęp

Z początkiem XXI w. intensywnie zaczęto w Polsce budować kolekcje cyfrowe na bazie zbiorów drukowanych gromadzonych w bibliotekach. Dziś mamy już kilkadziesiąt bibliotek cyfrowych (BC), których twórcami są zarówno biblioteki naukowe (w tym akademickie), jak i publiczne, archiwa, muzea, biblioteki kościelne... Większość zasobów cyfrowych jest prezentowana przy użyciu oprogramowania dLibra, opracowanego przez PCSS UAM w Poznaniu. Ponadto od połowy 2008 r., niezależnie od platformy prezentacyjnej, zasoby polskich BC mogą być wspólnie przeszukiwane w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). Narzędzie, jakim jest wspólny katalog, ma niezwykle istotne znaczenie dla użytkownika korzystającego ze zbiorów cyfrowych. Umożliwia jednoczesne przeszukiwanie wszystkich bibliotek federacji, na podstawie metadanych dokumentów. W ramach FBC przeszukiwanych jest dziś 39 BC powstałych od 1999 r. do połowy 2009 r. (wykr. 1[1]).

Wykr. 1. Liczba polskich BC powstałych w ostatnich 10 latach

Wykr. 1. Liczba polskich BC powstałych w ostatnich 10 latach.
Źródło: opracowanie własne.

Dane do powyższego zestawienia zostały zebrane na podstawie informacji dostępnych na stronach BC w części statystycznej i dotyczą momentu rozpoczęcia rejestrowania statystyk na platformie prezentacyjnej (system dLibra zbiera statystyki od 2004 r.), a nie rzeczywistego zaistnienia BC w sieci. W opisach projektów rzadko są umieszczane informacje o dacie powstania BC. W przypadku dwóch najstarszych BC – ABC w Krakowie i Wielkopolskiej BC, powstałych przed rozpoczęciem generowania statystyk, rok powstania został określony na podstawie informacji zawartych w opisach projektów. Zasób BC, wspólnie przeszukiwanych w ramach FBC, liczy ponad 250 tysięcy obiektów (dane z połowy maja 2009 r.) i systematycznie rośnie (w ciągu ostatnich dziewięciu miesięcy, od połowy sierpnia 2008 r. do połowy maja 2009 r., zasób powiększył się o prawie 100 tys. dokumentów).

W dużej części zawartość BC jest udostępniana bez ograniczeń. Dotyczy to tej części zbiorów, która nie podlega już ochronie prawno-autorskiej lub autorzy wyrazili zgodę w formie pisemnej umowy wydawniczej lub licencji na publikację pełną. Na podstawie analiz zasobu BC, przeprowadzonych w drugiej połowie ubiegłego roku, publikacje „nowe”, wydane po roku 1990, stanowią jedynie ok. 9,5%[2] wszystkich dokumentów cyfrowych i nie należy się spodziewać, że do dziś te proporcje uległy znaczącym zmianom. Jednym z celów budowy BC, w prawie wszystkich strategiach opisanych na stronach, jest między innymi efektywniejsze i szersze udostępnianie skryptów uczelnianych, podręczników akademickich oraz innych materiałów dydaktycznych, a także ich pełniejsze zastosowanie w stacjonarnym procesie dydaktycznym oraz docelowo w „kształceniu na odległość”. Celem niniejszego referatu jest krótka analiza zasobu BC w kontekście realizacji tego celu i ewentualnych potrzeb użytkowników.

Analiza zasobu

Wychodząc od terminu dydaktyka przyjmujemy, że jest to całokształt zasad obejmujących treści, metody i środki nauczania, i uczenia się, które jako spójna struktura realizują cele kształcenia, czyli przekazywania usystematyzowanej wiedzy na różnych poziomach[3]. Środkami nauczania i uczenia się mogą być m.in. podręczniki, skrypty, powieści, listy, czasopisma, publicystyka, teksty informacyjne i reklamowe, sztuki teatralne, film, słuchowiska radiowe, ikonografia, poezja, atlasy itp., w zależności od dziedziny nauczania i poziomu kształcenia. W tym kontekście zasób BC może jako całość służyć celom dydaktycznym. Jednakże proces nauczania zazwyczaj opiera się na lekturach dobranych do przedmiotu nauczania. Lektury podawane są uczniom i studentom w postaci wykazów, w podziale na lektury obowiązkowe i uzupełniające. W dydaktyce akademickiej najistotniejsze znaczenie mają skrypty (jako najbardziej syntetyczne źródło wiedzy studenta i punkt wyjścia do poszukiwania innych lektur i zgłębiania wiedzy w określonej dziedzinie nauki) oraz podręczniki, a także wykłady w postaci prezentacji czy notatek. Lekturami uzupełniającymi mogą być inne wyżej wymienione rodzaje źródeł, wskazane przez wykładowców. Najbardziej pożądanym przez uczniów i studentów rodzajem publikacji są lektury z wykazu lektur obowiązkowych, których egzemplarzy w wersji drukowanej coraz częściej brakuje w bibliotekach i zainteresowani muszą ich szukać we własnym zakresie.

Na potrzeby niniejszych rozważań autorki dokonały przeglądu zasobu cyfrowego w celu wyłonienia grupy obiektów cyfrowych, które mogą stanowić podstawę nauczania i uczenia się na podstawie przydziału publikacji do określonych kolekcji BC. Kolekcje w BC są narzędziem porządkowania zasobu cyfrowego w celu sprawniejszego poruszania się użytkowników poszukujących informacji w określonej grupie dokumentów. Analizie poddano 37 z 39 BC przeszukiwanych w ramach FBC. Zbiory ICM – DIR Zasoby Polskie i Polskiej Biblioteki Internetowej zostały wyłączone z badania z uwagi na brak wewnętrznego podziału na kolekcje. Rozbudowana struktura podziału w obrębie kolekcji oraz nazewnictwo sprawiły, że należało ustalić poziom, na którym uzyska się informacje o rzeczywistej lub zbliżonej do rzeczywistości zawartości wartościowej kolekcji. Wobec nieistniejących zasad tworzenia kolekcji każda z BC dokonuje tej operacji we własnym zakresie i z pewnością nie analizuje istniejącego stanu w innych BC. Wyłoniono 201 kolekcji (jest w nich ponad 250 tys. obiektów) o bardzo zróżnicowanym podziale i nazewnictwie. Przykładem niech będzie zasób czasopism, w którym stwierdzono 17 różnie nazwanych kolekcji.

Czasopisma  
Czasopisma (do 1945 r.) Art. Z czas. Ogólnopols.
Czasopisma Amed Art. Z czas. Regionaln.
Czasopisma artykuły Artykuły
Czasopisma całość Artykuły w czas. nauk.(T.W.)
Czasopisma i gazety Artykuły w czasop. (do 1945 r.)
Czasopisma lwowskie  
Czasopisma naukowe(T.W.)  
Czasopisma Papiesk. WT  
Czasopisma pedagog.  
Czasopisma regionalne  
Czasopismo Techniczne  

Tzw. materiały dydaktyczne znaleziono w 51 kolekcjach, zawierających 28 635 obiektów (wykr. 2), co stanowi 9% ogółu zasobu BC, a po analizie zawężającej, polegającej na wyborze kolekcji, których nazwa jednoznacznie sugeruje zawartość dydaktyczną, liczbę ograniczono do 24 kolekcji (tab. 1), zawierających 9559 obiektów, stanowiących już tylko 3% zawartości BC (wykr. 3).

Kolekcje/BC Liczba obiektów cyfrowych
e-Książki 11
Encykl., słowniki, informatory 3
e-publikacje 4
e-Wydaw. BUWr 5
Książki AWF 10
Książki P Wroc. 184
Książki PWT 13
Książki UE 6
Materiały dydaktyczne 4829
Materiały naukowo-dydakt. 227
Monografie 3
Monografie i Podręczniki 12
Monografie i raporty naukowe 36
Nauka i dydaktyka 2770
Opisy patentowe 213
Podręczniki 17
Podręczniki i skrypty 11
Pomoce dydaktyczne 9
Prace naukowe 777
Prawnicza i Ekonom. BC 322
Rozdziały w monogr. I rap. 19
Skrypty i Podręczniki 33
Skrypty uczelniane 43
Wykłady 2
  9559

Tab. 1. Wykaz kolekcji w BC mogących mieć znaczenie w dydaktyce – wykaz zawężony.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 2. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór szeroki.

Wykr. 2. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór szeroki.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 3. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór zawężony.

Wykr. 3. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór zawężony.
Źródło: opracowanie własne.

Kolekcje dydaktyczne są obecne w 21 spośród 37 badanych BC (wykr. 4).

Wykr. 4. BC zawierające kolekcje dydaktyczne.

Wykr. 4. BC zawierające kolekcje dydaktyczne.
Źródło: opracowanie własne.

Dane powyższe mają wyłącznie wartość szacunkową. Rzeczywista zawartość BC w zakresie materiałów dydaktycznych może odbiegać od przedstawionej wyżej w sytuacji przydzielenia publikacji do innych kolekcji. Wydaje się, że istotnym aspektem z punktu widzenia użytkownika BC jest format dokumentów cyfrowych. Ważne jest, aby pliki z dokumentami otwierały się szybko na komputerach czytelników, aby format był powszechny i w miarę możliwości nie wymagał ściągania nakładek. Każda dodatkowa operacja wymagająca instalacji plugin’ów zniechęca użytkownika, podobnie jak powolne otwieranie kolejnych stron. Wykresy 5 i 6 są przeglądem rodzajów formatów stosowanych w dokumentach cyfrowych publikowanych w polskich BC w układzie procentowym i ilościowym (dane dotyczą wszystkich publikacji).

Wykr. 5. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC – układ procentowy.

Wykr. 5. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC – układ procentowy.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 6. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC.

Wykr. 6. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC.
Źródło: opracowanie własne.

Około 3/4 dokumentów jest prezentowana w formacie DjVu. Niezależnie od formatu dokumentu, jeśli nie ma ograniczeń prawnych, publikacje mogą być drukowane lub zapisywane na komputerach czytelników. Niewątpliwie odczuwalnym przez użytkowników mankamentem jest ograniczanie dostępności do publikacji w sieci lokalnej, wynikające z zapisów w umowach z autorami. Informacje o takim ograniczeniu są umieszczane w opisach publikacji, a czasami już na stronach informacyjnych w opisach kolekcji (rys. 1 i 2).

Rys. 1. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL

Rys. 1. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL z informacją o ograniczeniu dostępności umieszczoną w opisie kolekcji [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra/collectiondescription?dirids=9.

Rys. 2. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL z informacją o ograniczeniu dostępności

Rys. 2. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL z informacją o ograniczeniu dostępności umieszczoną w opisie publikacji [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=2956&from=&dirids=9&ver_id=140616&lp=1&QI=7089E270C0D918206A56040B2EBBB3FC-4.

Rys. 3. Zrzut z ekranu POLONY z informacją o sposobie dostępu do publikacji chronionych przy próbie nieuprawnionego otwarcia

Rys. 3. Zrzut z ekranu POLONY z informacją o sposobie dostępu do publikacji chronionych przy próbie nieuprawnionego otwarcia [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=15978&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl.

Niezależnie od miejsca, w którym informacja została ulokowana, czytelnik zawsze jest zaskoczony i niezadowolony, jeśli ma zablokowane wejście do pełnego tekstu. Wyszukiwanie w zasobach cyfrowych polskich BC odbywa się na podstawie metadanych, tworzonych w formacie Dublin Core lub Marc 21 oraz w części na podstawie tekstu dokumentów (OCR). W formacie Dublin Core jest 15 atrybutów, za pomocą których sporządza się metadane obiektu cyfrowego: tytuł, autor, współtwórca, wydawca, data wydania, źródło, hasło przedmiotowe, uwagi, język, format, typ zasobu, powiązania, zakres, identyfikator, prawa. Według tych kryteriów można prowadzić wyszukiwanie dokumentów w indeksach. Sposób, w jaki użytkownik wyszukuje dokumenty jest jego decyzją. Wydaje się, że najczęściej wykorzystywanym kryterium jest autor, tytuł i hasło. Najprostszym i najbardziej pożądanym sposobem przeszukiwania tekstowych zasobów cyfrowych jest wyszukiwanie w treści publikacji. Warunkiem takiego sposobu poruszania się po zawartości BC jest poddanie plików procesowi OCR, możliwemu do wykonania zarówno dla formatów PDF, jak i DjVu (rys. 4).

Rys. 4. Zrzut z ekranu BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego ilustrujący przeszukiwanie w tekście dokumentu w formacie DjVu

Rys. 4. Zrzut z ekranu BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego ilustrujący przeszukiwanie w tekście dokumentu w formacie DjVu. Źródło: BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://dlibra.bg.uwm.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=97&from=&dirids=1&ver_id=15199&lp=1&QI=2E034EF6BA10D42A9A60717D8830127B-1.

Publikacje dostępne w formacie DjVu są w większości OCR’owane, w przypadku pozostałych nie ma generalnej zasady i dopiero otwarcie dokumentu daje odpowiedź na pytanie czy tekst jest przeszukiwalny. Wyszukiwanie w tekście jest dostępne z poziomu każdej BC po wyborze kryterium „wszędzie” oraz za pomocą tego samego kryterium w innych BC. Niestety katalog wspólny FBC nie umożliwia przeszukiwania w treści publikacji. Wybierając przeszukiwanie w treści dokumentów, należy mieć świadomość, że rezultat wyszukiwania może być niekompletny. Użytkownik zawsze może przeglądać zawartość kolekcji, tak jak w bibliotece klasycznej działy na półkach. Preferencje czytelników w tym zakresie zostaną przedstawione w części omawiającej wyniki przeprowadzonej ankiety. W celu rozszerzenia zasięgu językowego warstwa informacyjna stron BC jest prezentowana zarówno po polsku, jak i angielsku, a w wielu przypadkach także w językach: niemieckim, francuskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim (wykr. 7 i 8). Analizując lokalizacje geograficzne instytucji tworzących BC, interesujący wydaje się fakt pokrywania się języków, w jakich prezentowane są strony BC z enklawami narodowościowymi kraju oraz sąsiedztwem przygranicznym (Tab. 2). Tworzenie wielojęzycznych witryn może mieć także znaczenie w wypełnianiu funkcji dydaktycznych przez BC, w kontekście pozyskiwania studentów zagranicznych i ich kształcenia w polskich uczelniach.

Wykr. 7. Wersje językowe witryn polskich BC.

Wykr. 7. Wersje językowe witryn polskich BC.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 8. Liczba bibliotek w zestawieniu liczby wersji językowych witryn BC.

Wykr. 8. Liczba bibliotek w zestawieniu liczby wersji językowych witryn BC.
Źródło: opracowanie własne.

Biblioteki/Języki J. Polski J. Ang. J. Niem J. Franc. J. Ros. J. Czeski J. Ukrain. L. wersji językowych
ABC 1 1           2
Bałtycka BC 1 1           2
Bibliologiczna BC 1 1           2
BC Biblioteki Gdańskiej PAN 1 1           2
BC CODN 1 1           2
BC Politechniki Krakowskiej 1 1           2
BC Politechniki Lubelskiej 1 1           2
BC Politechniki Śląskiej 1 1 1 1   1   5
BC Politechniki Warszawskiej 1 1           2
BC Politechniki Łódzkiej 1 1 1 1       4
BC - Regionalia Ziemi Łódzkiej 1 1           2
BC UMCS 1 1           2
BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego 1 1           2
BC Uniwersytetu Wrocławskiego 1 1 1 1   1   5
BC Uniwersytetu Łódzkiego 1 1           2
Polona 1 1           2
Cyfrowa Ziemia Sieradzka 1             1
Dolnośląska BC 1 1 1 1 1 1 1 7
e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego 1 1           2
Elbląska BC 1 1 1         3
Genealogiczna BC 1 1           2
ICM - DIR - Zasoby Polskie 1             1
Jeleniogórska BC 1 1 1 1 1 1 1 7
Księgozbiór Wirtualny Bibliotek Kościelnych FIDES 1 1 1 1   1   5
KPBC 1 1   1       3
Małopolska BC 1 1           2
Nowohucka BC 1 1           2
Pedagogiczna BC 1 1           2
Podkarpacka BC 1 1           2
Podlaska BC 1 1           2
PBI 1             1
Radomska BC 1 1           2
Sanocka BC 1 1     1   1 4
Śląska BC 1 1 1 1   1   5
Świętokrzyska BC 1 1           2
Wejherowska BC 1 1           2
WBC 1 1 1 1   1   5
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa "Pomerania" 1 1           2
Zielonogórska BC 1 1           2
  39 36 9 9 3 7 3  

Tab. 2. Zestawienie BC tworzących różne wersje językowe witryn.
Źródło: opracowanie własne.

Omówienie wyników badań ankietowych

Celem badań ankietowych przeprowadzonych w dniach 25-29 maja 2009 r. było uzyskanie informacji na temat wykorzystania zasobów zgromadzonych w bibliotekach cyfrowych oraz preferencji użytkowników dotyczących sposobów wyszukiwania. Kwestionariusz ankiety zawierał siedem pytań, dwa ostatnie dotyczyły danych respondenta. Ankiety zostały wyłożone w dostępnych dla użytkownika miejscach Biblioteki Politechniki Łódzkiej: w Czytelni Głównej, Czytelni Czasopism, magazynie otwartym i pracowni internetowej. W dobrowolnym badaniu wzięło udział 175 osób, z czego 51% stanowiły kobiety, 49% to mężczyźni (wykr. 9).

Wykr. 9. Podział respondentów wg płci.

Wykr. 9. Podział respondentów wg płci.
Źródło: opracowanie własne.

Zadając pytanie dotyczące statusu zawodowego, podjęto próbę określenia odbiorców treści zawartych w BC. Największa grupa respondentów (89% – wykr. 10) to studenci łódzkich uczelni reprezentujący grupę użytkowników w wieku 20-24 lat (wykr. 11). Analiza ankiety potwierdza fakt, że do czytelń bibliotecznych przychodzą głównie studenci i to oni stali się w tak dużym stopniu respondentami ankiety. Pracownicy naukowo-dydaktyczni pracują chętniej w zaciszu własnych gabinetów lub w domach. Jednak uogólnienie, że czytelnikami BC są głównie studenci byłoby błędne, choć z pewnością prawdopodobne.

Wykr. 10. Podział respondentów wg statusu zawodowego.

Wykr. 10. Podział respondentów wg statusu zawodowego.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 11. Podział respondentów wg wieku

Wykr. 11. Podział respondentów wg wieku.
Źródło: opracowanie własne.

Na pytanie: Czy korzysta Pani/Pan w trakcie bieżącej nauki lub pracy zawodowej z zasobów Bibliotek Cyfrowych, większość badanych (68%) odpowiedziała TAK (wykr. 12). Wśród użytkowników bibliotek cyfrowych są również tacy, którzy zaglądają do zasobów bibliotek cyfrowych z powodu innych zainteresowań.

Wykr. 12. Czy korzysta Pani/Pan w trakcie bieżącej nauki lub pracy zawodowej z zasobów Bibliotek Cyfrowych

Wykr. 12. Czy korzysta Pani/Pan w trakcie bieżącej nauki lub pracy zawodowej z zasobów Bibliotek Cyfrowych.
Źródło: opracowanie własne.

Szczegółowa analiza uzyskanego materiału badawczego dostarczyła interesujących informacji. Okazało się, że w badanej grupie studentów, tj. wśród 159 osób, z zasobów cyfrowych korzysta 54 studentów IV-V roku studiów oraz 57 studentów I-III roku. (wykr. 13).

Wykr. 13. Wykorzystanie zasobów Bibliotek Cyfrowych przez studentów w układzie liczbowym

Wykr. 13. Wykorzystanie zasobów Bibliotek Cyfrowych przez studentów w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.

Zaskakująca jest odpowiedź udzielona na kolejne pytanie: Czy korzysta Pani/Pan bezpośrednio z BC PŁ eBiPoL, czy z zasobów ogólnopolskich przez katalog FBC? Aż 85% ankietowanych wskazało na Bibliotekę Cyfrową Politechniki Łódzkiej (wykr. 14). Trudno wytłumaczyć, czym czytelnicy kierują się przy wyszukiwaniu interesujących ich pozycji, korzystając tylko z zasobów biblioteki lokalnej. Wiarygodne wydaje się stwierdzenie, że nie wszyscy wiedzą, iż lepsze wyniki wyszukiwania przyniosłoby korzystanie z zasobów ogólnopolskich zebranych w katalogu FBC.

Wykr. 14. Sposób korzystania z zasobów cyfrowych BC

Wykr. 14. Sposób korzystania z zasobów cyfrowych BC.
Źródło: opracowanie własne.

Użytkownicy w 32% deklarują korzystanie raz w miesiącu z zasobów BC, ale równie wielu przyznaje się do rzadkiego odwiedzania BC (wykr. 15).

Wykr. 15. Jak często Pani/Pan korzysta z zasobów BC

Wykr. 15. Jak często Pani/Pan korzysta z zasobów BC.
Źródło: opracowanie własne.

Kolejne pytanie miało na celu uzyskanie informacji o sposobie prowadzenia wyszukiwania w zasobach BC (wykr. 16). Respondenci najczęściej korzystają z indeksów: słów kluczowych (33%), tytułów (34%) lub autorów (27%). Bardziej szczegółowa analiza największej grupy respondentów, tj. studentów, wykazała, że przy wyszukiwaniu korzystają oni z odmiennych kryteriów, co wynika z ich różnych potrzeb: studenci I-III roku studiów wyszukują publikacje najczęściej wg tytułu, a studenci wyższych lat wg słów kluczowych (wykr. 17). Natomiast pracownicy naukowo-dydaktyczni, podobnie jak studenci niższych roczników, przy przeglądaniu zasobów cyfrowych kierują się tytułem (wykr. 18).

Wykr. 16. W jaki sposób najczęściej wyszukuje Pani/Pan dokumenty w zasobach BC?

Wykr. 16. W jaki sposób najczęściej wyszukuje Pani/Pan dokumenty w zasobach BC?
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 17. W jaki sposób najczęściej studenci wyszukują dokumenty w zasobach BC? Wyniki w układzie liczbowym

Wykr. 17. W jaki sposób najczęściej studenci wyszukują dokumenty w zasobach BC? Wyniki w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.

Wykr. 18. W jaki sposób najczęściej pracownik naukowo-dydaktyczny wyszukuje dokumenty w zasobach BC. Wyniki w układzie liczbowym

Wykr. Wykr. 18. W jaki sposób najczęściej pracownik naukowo-dydaktyczny wyszukuje dokumenty w zasobach BC. Wyniki w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.

Najważniejsze w ankiecie było pytanie: Co utrudnia Pani/Panu korzystanie z zasobów BC? Autorki liczyły na wskazanie przez użytkowników tych elementów, które sprawiają, że korzystanie z zasobów BC jest niekomfortowe. Aż 34% respondentów odpowiedziało, że odczuwają brak potrzebnych podręczników w zasobach BC (wykr. 19). Kilka osób w komentarzach zwróciło uwagę, że BC mają zbyt małe zasoby. Potrzeba efektywniejszego i szerszego udostępniania skryptów uczelnianych, podręczników akademickich oraz innych materiałów dydaktycznych jest zauważana przez osoby zarządzające bibliotekami cyfrowymi, jednak ich mała liczba wynika z przepisów prawa i ograniczeń nałożonych przez autorów. Dla 28% badanych utrudnieniem w korzystaniu z zasobów bibliotek cyfrowych są ograniczenia w postaci dostępu wyłącznie w sieci uczelnianej.

Wykr. 19. Co utrudnia Pani/Panu korzystanie z zasobów BC?

Wykr. 19. Co utrudnia Pani/Panu korzystanie z zasobów BC?
Źródło: opracowanie własne.

Podsumowanie

BC mogą być doskonałym narzędziem dydaktycznym, jednakże z przyczyn obiektywnych, wynikających z zapisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie w pełni wykorzystanym. Oczekiwania użytkowników dotyczące powiększania zasobu o potrzebne materiały dydaktyczne (34% ankietowanych zwraca uwagę na brak potrzebnych podręczników) są wyraźnie sygnalizowane w przeprowadzonej ankiecie. Lektury akademickie (skrypty, podręczniki, monografie) są dokumentami najnowszymi, chronionymi przez prawo. Ograniczenie dostępu do publikacji w obrębie sieci uczelnianej jest połowicznym rozwiązaniem z punktu widzenia ankietowanych użytkowników biblioteki. Aż 70% respondentów, którzy wypełnili ankietę to osoby, niezwiązane z Politechniką Łódzką i dla tej części czytelników jest to naturalne utrudnienie w korzystaniu z zasobów BC. Niestety, BC z pewnością nie będą miejscem udostępniania podręczników akademickich wydawanych nakładem komercyjnych wydawnictw. Zasób BC w 3% (maksymalnie w 9%) zawiera publikacje dydaktyczne. Na 37 badanych BC 21 (30 w ujęciu szerokim) tworzy kolekcje wspomagające dydaktykę. Proporcje te świadczą o świadomości potrzeb środowiska wśród twórców BC.

Zadaniem bibliotekarzy i innych twórców BC powinno być:

  1. Intensyfikacja działań na rzecz zgodnego z prawem pozyskiwania najnowszych publikacji, które mogłyby być bez ograniczeń udostępniane w BC.
  2. Promowanie idei bibliotek cyfrowych, udostępniających nieodpłatnie pełne teksty publikacji.
  3. Prowadzenie działań promocyjnych skierowanych do potencjalnych autorów publikacji w celu zachęcenia do umieszczania w BC własnych prac, zwłaszcza skryptów i innych materiałów dydaktycznych. Autorzy są z reguły pracownikami uczelni, a skrypty są wydawane przez wydawnictwa uczelniane. Bezpośredni kontakt z właścicielami zarówno osobistych praw autorskich (autor), jak i praw majątkowych (uczelnia, wydawnictwo) jest dość prosty, pozostaje użycie skutecznej argumentacji.
  4. Podjęcie działań zmierzających do ujednolicenia nazewnictwa kolekcji w BC, a być może także do określenia zasad ich tworzenia. Użytkownik, któremu w bibliotece klasycznej sprawia przyjemność przeglądanie na półce książek w określonych działach, w BC chciałby także przejrzeć publikacje w kolekcjach. Może to robić na poziomie każdej biblioteki oddzielnie, ale korzystne jest w takiej sytuacji umożliwienie mu zbudowania punktu odniesienia, chociażby poprzez jednolite nazewnictwo kolekcji.
  5. Ujednolicenie zasad opisu publikacji we wszystkich BC. Format opisu Dublin Core umożliwia czytelnikowi prowadzenie poszukiwań w zasobach BC zarówno w każdej z bibliotek oddzielnie, jak i we wspólnym katalogu FBC.
  6. Poszerzenie edukacji użytkowników: informowanie o wspólnym katalogu federacji oraz włączenie zagadnień FBC w prowadzone akcje promocyjne BC. Z odpowiedzi ankietowanych wynika, że najczęściej korzystają z zasobów cyfrowych przez witrynę eBiPoL (85%). Zaskakujący wynik skłania do zastanowienia nad przyczyną braku wykorzystywania dobrego narzędzia, dzięki któremu można poszerzyć wyniki wyszukiwania. Powodów może być kilka, a najbardziej prawdopodobnym jest niewiedza użytkowników. Mimo umieszczenia na stronie BC logo FBC, czytelnicy nie znają funkcjonalności katalogu wspólnego. Innym powodem może być dość „wolne” przeszukiwanie zasobów na platformie FBC. Oczekiwanie na prezentację wyników wyszukiwania wydłuża się w okresie zwiększonego ruchu w sieci, co może zniechęcać czytelników. Analizując przyczyny niewielkiego wykorzystania katalogu wspólnego, pamiętamy także o tym, że ankieta była przeprowadzona w określonym środowisku – wśród użytkowników Biblioteki Politechniki Łódzkiej, poszukujących publikacji zalecanych przez wykładowców tej właśnie uczelni.

Przypisy

[1] W zestawieniu na wykresie nie uwzględniono zbiorów ICM-DIR Zasoby polskie ze względu na brak informacji o dacie powstania.

[2] SKUBAŁA, E., KAZAN, A. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych. W: GANIŃSKA, H. (red.) Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych. Poznań: Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 2008, s. 22-33. ISBN 83-910677-4-2.

[3] KALISIEWICZ, D. (red.) Nowa encyklopedia powszechna PWN. T. 2, D-H Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1995, s. 154.

Bibliografia

  1. KALISIEWICZ, D. (red.) Nowa encyklopedia powszechna PWN. T. 2, D-H. Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1995. s. 154. ISBN 83-01-11965-9.
  2. SKUBAŁA, E., KAZAN, A. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych. W: GANIŃSKA, H. (red.) Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych. Poznań: Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 2008, s. 22-33. ISBN 83-910677-4-2.
  3. WAŁEK, A. Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa – kolekcje, technika i organizacja pracy. Zagadnienia Informacji Naukowej 2009, nr 2 (92), s. 16-28. ISSN 0324-8194.
  4. WOŹNIAK-KASPEREK, J. eContent czyli o organizacji informacji i wyszukiwaniu w bibliotece cyfrowej. Zagadnienia Informacji Naukowej 2009, nr 2 (92), s. 50-58. ISSN 0324-8194.

Biblioteki Cyfrowe

  1. Federacja Bibliotek Cyfrowych http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc
  2. ABC – Kraków http://abc.krakow.pl
  3. Biblioteka Cyfrowa Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie http://adt.sl.pl/zasob/archbc/www/index.php
  4. Bałtycka BC http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra
  5. Bibliologiczna BC http://dlibra.bgpan.gda.pl
  6. Biblioteka Cyfrowa CODN http://bc.codn.edu.pl/dlibra
  7. Biblioteka Cyfrowa Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk http://dlibra.bgpan.gda.pl/
  8. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej http://www.biblos.pk.edu.pl
  9. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Śląskiej http://delibra.bg.polsl.pl/dlibra
  10. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra
  11. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej eBiPoL http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra
  12. Biblioteka Cyfrowa – Regionalia Ziemi Łódzkiej http://bc.wimbp.lodz.pl/dlibra.html
  13. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego http://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra
  14. Biblioteka Cyfrowa UMCS http://dlibra.umcs.lublin.pl
  15. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego http://dlibra.bg.uwm.edu.pl/dlibra
  16. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra
  17. Cyfrowa Biblioteka Narodowa „Polona” http://www.polona.pl/dlibra
  18. Cyfrowa Ziemia Sieradzka http://cyfrowa.pbp.sieradz.pl
  19. Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa http://www.dbc.wroc.pl/dlibra
  20. e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra
  21. Elbląska Biblioteka Cyfrowa http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl
  22. Genealogiczna Biblioteka Cyfrowa http://biblioteka.genealodzy.pl
  23. ICM – DIR – Zasoby Polskie http://dir.icm.edu.pl/pl/
  24. Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa http://jbc.jelenia-gora.pl/dlibra
  25. Księgozbiór Wirtualny Bibliotek Kościelnych FIDES http://digital.fides.org.pl/dlibra
  26. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa http://kpbc.umk.pl/dlibra
  27. Małopolska Biblioteka Cyfrowa http://mbc.malopolska.pl/dlibra
  28. Nowohucka Biblioteka Cyfrowa http://cyfrowa.biblioteka.krakow.pl
  29. Pedagogiczna Biblioteka Cyfrowa http://www.ap.krakow.pl/dlibra/dlibra
  30. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra
  31. Podlaska Biblioteka Cyfrowa http://pbc.biaman.pl/dlibra
  32. Polska Biblioteka Internetowa http://www.pbi.edu.pl
  33. Radomska Biblioteka Cyfrowa http://bc.mbpradom.pl
  34. Sanocka Biblioteka Cyfrowa http://sanockabibliotekacyfrowa.pl
  35. Śląska Biblioteka Cyfrowa http://www.sbc.org.pl/dlibra
  36. Świętokrzyska Biblioteka Cyfrowa http://sbc.wbp.kielce.pl
  37. Wejherowska Biblioteka Cyfrowa http://biblioteka.wejherowo.pl/dlibra/dlibra
  38. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa http://www.wbc.poznan.pl/dlibra
  39. Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa http://zbc.ksiaznica.szczecin.pl
  40. Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra
            

Poprzedni - Spis treści - Następny

(C) 2009 EBIB

            Analiza zasobu polskich bibliotek cyfrowych w kontekście ich wykorzystania w dydaktyce / Elżbieta Skubała, Anna Kazan // W: II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 18-19 czerwca 2009. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2009. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 20). - ISBN 83-921757-6-X. -Tryb dostępu : http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat20/skubala_kazan.php