II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych |
Poprzedni - Spis treści - Następny
Elżbieta Skubała, Anna Kazan |
Czasopisma | |
Czasopisma (do 1945 r.) | Art. Z czas. Ogólnopols. |
Czasopisma Amed | Art. Z czas. Regionaln. |
Czasopisma artykuły | Artykuły |
Czasopisma całość | Artykuły w czas. nauk.(T.W.) |
Czasopisma i gazety | Artykuły w czasop. (do 1945 r.) |
Czasopisma lwowskie | |
Czasopisma naukowe(T.W.) | |
Czasopisma Papiesk. WT | |
Czasopisma pedagog. | |
Czasopisma regionalne | |
Czasopismo Techniczne |
Tzw. materiały dydaktyczne znaleziono w 51 kolekcjach, zawierających 28 635 obiektów (wykr. 2), co stanowi 9% ogółu zasobu BC, a po analizie zawężającej, polegającej na wyborze kolekcji, których nazwa jednoznacznie sugeruje zawartość dydaktyczną, liczbę ograniczono do 24 kolekcji (tab. 1), zawierających 9559 obiektów, stanowiących już tylko 3% zawartości BC (wykr. 3).
Kolekcje/BC | Liczba obiektów cyfrowych |
---|---|
e-Książki | 11 |
Encykl., słowniki, informatory | 3 |
e-publikacje | 4 |
e-Wydaw. BUWr | 5 |
Książki AWF | 10 |
Książki P Wroc. | 184 |
Książki PWT | 13 |
Książki UE | 6 |
Materiały dydaktyczne | 4829 |
Materiały naukowo-dydakt. | 227 |
Monografie | 3 |
Monografie i Podręczniki | 12 |
Monografie i raporty naukowe | 36 |
Nauka i dydaktyka | 2770 |
Opisy patentowe | 213 |
Podręczniki | 17 |
Podręczniki i skrypty | 11 |
Pomoce dydaktyczne | 9 |
Prace naukowe | 777 |
Prawnicza i Ekonom. BC | 322 |
Rozdziały w monogr. I rap. | 19 |
Skrypty i Podręczniki | 33 |
Skrypty uczelniane | 43 |
Wykłady | 2 |
9559 |
Tab. 1. Wykaz kolekcji w BC mogących mieć znaczenie w dydaktyce – wykaz zawężony.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 2. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór szeroki.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 3. Procentowa zawartość dokumentów cyfrowych o charakterze dydaktycznym w zasobach polskich BC – wybór zawężony.
Źródło: opracowanie własne.
Kolekcje dydaktyczne są obecne w 21 spośród 37 badanych BC (wykr. 4).
Wykr. 4. BC zawierające kolekcje dydaktyczne.
Źródło: opracowanie własne.
Dane powyższe mają wyłącznie wartość szacunkową. Rzeczywista zawartość BC w zakresie materiałów dydaktycznych może odbiegać od przedstawionej wyżej w sytuacji przydzielenia publikacji do innych kolekcji. Wydaje się, że istotnym aspektem z punktu widzenia użytkownika BC jest format dokumentów cyfrowych. Ważne jest, aby pliki z dokumentami otwierały się szybko na komputerach czytelników, aby format był powszechny i w miarę możliwości nie wymagał ściągania nakładek. Każda dodatkowa operacja wymagająca instalacji plugin’ów zniechęca użytkownika, podobnie jak powolne otwieranie kolejnych stron. Wykresy 5 i 6 są przeglądem rodzajów formatów stosowanych w dokumentach cyfrowych publikowanych w polskich BC w układzie procentowym i ilościowym (dane dotyczą wszystkich publikacji).
Wykr. 5. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC – układ procentowy.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 6. Przegląd formatów dokumentów cyfrowych w polskich BC.
Źródło: opracowanie własne.
Około 3/4 dokumentów jest prezentowana w formacie DjVu. Niezależnie od formatu dokumentu, jeśli nie ma ograniczeń prawnych, publikacje mogą być drukowane lub zapisywane na komputerach czytelników. Niewątpliwie odczuwalnym przez użytkowników mankamentem jest ograniczanie dostępności do publikacji w sieci lokalnej, wynikające z zapisów w umowach z autorami. Informacje o takim ograniczeniu są umieszczane w opisach publikacji, a czasami już na stronach informacyjnych w opisach kolekcji (rys. 1 i 2).
Rys. 1. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL z informacją o ograniczeniu dostępności umieszczoną w opisie kolekcji [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra/collectiondescription?dirids=9.
Rys. 2. Zrzut z ekranu BCPŁ eBiPoL z informacją o ograniczeniu dostępności umieszczoną w opisie publikacji [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=2956&from=&dirids=9&ver_id=140616&lp=1&QI=7089E270C0D918206A56040B2EBBB3FC-4.
Rys. 3. Zrzut z ekranu POLONY z informacją o sposobie dostępu do publikacji chronionych przy próbie nieuprawnionego otwarcia [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=15978&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl.
Niezależnie od miejsca, w którym informacja została ulokowana, czytelnik zawsze jest zaskoczony i niezadowolony, jeśli ma zablokowane wejście do pełnego tekstu. Wyszukiwanie w zasobach cyfrowych polskich BC odbywa się na podstawie metadanych, tworzonych w formacie Dublin Core lub Marc 21 oraz w części na podstawie tekstu dokumentów (OCR). W formacie Dublin Core jest 15 atrybutów, za pomocą których sporządza się metadane obiektu cyfrowego: tytuł, autor, współtwórca, wydawca, data wydania, źródło, hasło przedmiotowe, uwagi, język, format, typ zasobu, powiązania, zakres, identyfikator, prawa. Według tych kryteriów można prowadzić wyszukiwanie dokumentów w indeksach. Sposób, w jaki użytkownik wyszukuje dokumenty jest jego decyzją. Wydaje się, że najczęściej wykorzystywanym kryterium jest autor, tytuł i hasło. Najprostszym i najbardziej pożądanym sposobem przeszukiwania tekstowych zasobów cyfrowych jest wyszukiwanie w treści publikacji. Warunkiem takiego sposobu poruszania się po zawartości BC jest poddanie plików procesowi OCR, możliwemu do wykonania zarówno dla formatów PDF, jak i DjVu (rys. 4).
Rys. 4. Zrzut z ekranu BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego ilustrujący przeszukiwanie w tekście dokumentu w formacie DjVu. Źródło: BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego [on-line]. [Dostęp 16 czerwca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://dlibra.bg.uwm.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=97&from=&dirids=1&ver_id=15199&lp=1&QI=2E034EF6BA10D42A9A60717D8830127B-1.
Publikacje dostępne w formacie DjVu są w większości OCR’owane, w przypadku pozostałych nie ma generalnej zasady i dopiero otwarcie dokumentu daje odpowiedź na pytanie czy tekst jest przeszukiwalny. Wyszukiwanie w tekście jest dostępne z poziomu każdej BC po wyborze kryterium „wszędzie” oraz za pomocą tego samego kryterium w innych BC. Niestety katalog wspólny FBC nie umożliwia przeszukiwania w treści publikacji. Wybierając przeszukiwanie w treści dokumentów, należy mieć świadomość, że rezultat wyszukiwania może być niekompletny. Użytkownik zawsze może przeglądać zawartość kolekcji, tak jak w bibliotece klasycznej działy na półkach. Preferencje czytelników w tym zakresie zostaną przedstawione w części omawiającej wyniki przeprowadzonej ankiety. W celu rozszerzenia zasięgu językowego warstwa informacyjna stron BC jest prezentowana zarówno po polsku, jak i angielsku, a w wielu przypadkach także w językach: niemieckim, francuskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim (wykr. 7 i 8). Analizując lokalizacje geograficzne instytucji tworzących BC, interesujący wydaje się fakt pokrywania się języków, w jakich prezentowane są strony BC z enklawami narodowościowymi kraju oraz sąsiedztwem przygranicznym (Tab. 2). Tworzenie wielojęzycznych witryn może mieć także znaczenie w wypełnianiu funkcji dydaktycznych przez BC, w kontekście pozyskiwania studentów zagranicznych i ich kształcenia w polskich uczelniach.
Wykr. 7. Wersje językowe witryn polskich BC.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 8. Liczba bibliotek w zestawieniu liczby wersji językowych witryn BC.
Źródło: opracowanie własne.
Biblioteki/Języki | J. Polski | J. Ang. | J. Niem | J. Franc. | J. Ros. | J. Czeski | J. Ukrain. | L. wersji językowych |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ABC | 1 | 1 | 2 | |||||
Bałtycka BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Bibliologiczna BC | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Biblioteki Gdańskiej PAN | 1 | 1 | 2 | |||||
BC CODN | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Politechniki Krakowskiej | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Politechniki Lubelskiej | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Politechniki Śląskiej | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
BC Politechniki Warszawskiej | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Politechniki Łódzkiej | 1 | 1 | 1 | 1 | 4 | |||
BC - Regionalia Ziemi Łódzkiej | 1 | 1 | 2 | |||||
BC UMCS | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego | 1 | 1 | 2 | |||||
BC Uniwersytetu Wrocławskiego | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
BC Uniwersytetu Łódzkiego | 1 | 1 | 2 | |||||
Polona | 1 | 1 | 2 | |||||
Cyfrowa Ziemia Sieradzka | 1 | 1 | ||||||
Dolnośląska BC | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 7 |
e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego | 1 | 1 | 2 | |||||
Elbląska BC | 1 | 1 | 1 | 3 | ||||
Genealogiczna BC | 1 | 1 | 2 | |||||
ICM - DIR - Zasoby Polskie | 1 | 1 | ||||||
Jeleniogórska BC | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 7 |
Księgozbiór Wirtualny Bibliotek Kościelnych FIDES | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
KPBC | 1 | 1 | 1 | 3 | ||||
Małopolska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Nowohucka BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Pedagogiczna BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Podkarpacka BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Podlaska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
PBI | 1 | 1 | ||||||
Radomska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Sanocka BC | 1 | 1 | 1 | 1 | 4 | |||
Śląska BC | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
Świętokrzyska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
Wejherowska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
WBC | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 | ||
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa "Pomerania" | 1 | 1 | 2 | |||||
Zielonogórska BC | 1 | 1 | 2 | |||||
39 | 36 | 9 | 9 | 3 | 7 | 3 |
Tab. 2. Zestawienie BC tworzących różne wersje językowe witryn.
Źródło: opracowanie własne.
Celem badań ankietowych przeprowadzonych w dniach 25-29 maja 2009 r. było uzyskanie informacji na temat wykorzystania zasobów zgromadzonych w bibliotekach cyfrowych oraz preferencji użytkowników dotyczących sposobów wyszukiwania. Kwestionariusz ankiety zawierał siedem pytań, dwa ostatnie dotyczyły danych respondenta. Ankiety zostały wyłożone w dostępnych dla użytkownika miejscach Biblioteki Politechniki Łódzkiej: w Czytelni Głównej, Czytelni Czasopism, magazynie otwartym i pracowni internetowej. W dobrowolnym badaniu wzięło udział 175 osób, z czego 51% stanowiły kobiety, 49% to mężczyźni (wykr. 9).
Wykr. 9. Podział respondentów wg płci.
Źródło: opracowanie własne.
Zadając pytanie dotyczące statusu zawodowego, podjęto próbę określenia odbiorców treści zawartych w BC. Największa grupa respondentów (89% – wykr. 10) to studenci łódzkich uczelni reprezentujący grupę użytkowników w wieku 20-24 lat (wykr. 11). Analiza ankiety potwierdza fakt, że do czytelń bibliotecznych przychodzą głównie studenci i to oni stali się w tak dużym stopniu respondentami ankiety. Pracownicy naukowo-dydaktyczni pracują chętniej w zaciszu własnych gabinetów lub w domach. Jednak uogólnienie, że czytelnikami BC są głównie studenci byłoby błędne, choć z pewnością prawdopodobne.
Wykr. 10. Podział respondentów wg statusu zawodowego.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 11. Podział respondentów wg wieku.
Źródło: opracowanie własne.
Na pytanie: Czy korzysta Pani/Pan w trakcie bieżącej nauki lub pracy zawodowej z zasobów Bibliotek Cyfrowych, większość badanych (68%) odpowiedziała TAK (wykr. 12). Wśród użytkowników bibliotek cyfrowych są również tacy, którzy zaglądają do zasobów bibliotek cyfrowych z powodu innych zainteresowań.
Wykr. 12. Czy korzysta Pani/Pan w trakcie bieżącej nauki lub pracy zawodowej z zasobów Bibliotek Cyfrowych.
Źródło: opracowanie własne.
Szczegółowa analiza uzyskanego materiału badawczego dostarczyła interesujących informacji. Okazało się, że w badanej grupie studentów, tj. wśród 159 osób, z zasobów cyfrowych korzysta 54 studentów IV-V roku studiów oraz 57 studentów I-III roku. (wykr. 13).
Wykr. 13. Wykorzystanie zasobów Bibliotek Cyfrowych przez studentów w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.
Zaskakująca jest odpowiedź udzielona na kolejne pytanie: Czy korzysta Pani/Pan bezpośrednio z BC PŁ eBiPoL, czy z zasobów ogólnopolskich przez katalog FBC? Aż 85% ankietowanych wskazało na Bibliotekę Cyfrową Politechniki Łódzkiej (wykr. 14). Trudno wytłumaczyć, czym czytelnicy kierują się przy wyszukiwaniu interesujących ich pozycji, korzystając tylko z zasobów biblioteki lokalnej. Wiarygodne wydaje się stwierdzenie, że nie wszyscy wiedzą, iż lepsze wyniki wyszukiwania przyniosłoby korzystanie z zasobów ogólnopolskich zebranych w katalogu FBC.
Wykr. 14. Sposób korzystania z zasobów cyfrowych BC.
Źródło: opracowanie własne.
Użytkownicy w 32% deklarują korzystanie raz w miesiącu z zasobów BC, ale równie wielu przyznaje się do rzadkiego odwiedzania BC (wykr. 15).
Wykr. 15. Jak często Pani/Pan korzysta z zasobów BC.
Źródło: opracowanie własne.
Kolejne pytanie miało na celu uzyskanie informacji o sposobie prowadzenia wyszukiwania w zasobach BC (wykr. 16). Respondenci najczęściej korzystają z indeksów: słów kluczowych (33%), tytułów (34%) lub autorów (27%). Bardziej szczegółowa analiza największej grupy respondentów, tj. studentów, wykazała, że przy wyszukiwaniu korzystają oni z odmiennych kryteriów, co wynika z ich różnych potrzeb: studenci I-III roku studiów wyszukują publikacje najczęściej wg tytułu, a studenci wyższych lat wg słów kluczowych (wykr. 17). Natomiast pracownicy naukowo-dydaktyczni, podobnie jak studenci niższych roczników, przy przeglądaniu zasobów cyfrowych kierują się tytułem (wykr. 18).
Wykr. 16. W jaki sposób najczęściej wyszukuje Pani/Pan dokumenty w zasobach BC?
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. 17. W jaki sposób najczęściej studenci wyszukują dokumenty w zasobach BC? Wyniki w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.
Wykr. Wykr. 18. W jaki sposób najczęściej pracownik naukowo-dydaktyczny wyszukuje dokumenty w zasobach BC. Wyniki w układzie liczbowym.
Źródło: opracowanie własne.
Najważniejsze w ankiecie było pytanie: Co utrudnia Pani/Panu korzystanie z zasobów BC? Autorki liczyły na wskazanie przez użytkowników tych elementów, które sprawiają, że korzystanie z zasobów BC jest niekomfortowe. Aż 34% respondentów odpowiedziało, że odczuwają brak potrzebnych podręczników w zasobach BC (wykr. 19). Kilka osób w komentarzach zwróciło uwagę, że BC mają zbyt małe zasoby. Potrzeba efektywniejszego i szerszego udostępniania skryptów uczelnianych, podręczników akademickich oraz innych materiałów dydaktycznych jest zauważana przez osoby zarządzające bibliotekami cyfrowymi, jednak ich mała liczba wynika z przepisów prawa i ograniczeń nałożonych przez autorów. Dla 28% badanych utrudnieniem w korzystaniu z zasobów bibliotek cyfrowych są ograniczenia w postaci dostępu wyłącznie w sieci uczelnianej.
Wykr. 19. Co utrudnia Pani/Panu korzystanie z zasobów BC?
Źródło: opracowanie własne.
BC mogą być doskonałym narzędziem dydaktycznym, jednakże z przyczyn obiektywnych, wynikających z zapisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie w pełni wykorzystanym. Oczekiwania użytkowników dotyczące powiększania zasobu o potrzebne materiały dydaktyczne (34% ankietowanych zwraca uwagę na brak potrzebnych podręczników) są wyraźnie sygnalizowane w przeprowadzonej ankiecie. Lektury akademickie (skrypty, podręczniki, monografie) są dokumentami najnowszymi, chronionymi przez prawo. Ograniczenie dostępu do publikacji w obrębie sieci uczelnianej jest połowicznym rozwiązaniem z punktu widzenia ankietowanych użytkowników biblioteki. Aż 70% respondentów, którzy wypełnili ankietę to osoby, niezwiązane z Politechniką Łódzką i dla tej części czytelników jest to naturalne utrudnienie w korzystaniu z zasobów BC. Niestety, BC z pewnością nie będą miejscem udostępniania podręczników akademickich wydawanych nakładem komercyjnych wydawnictw. Zasób BC w 3% (maksymalnie w 9%) zawiera publikacje dydaktyczne. Na 37 badanych BC 21 (30 w ujęciu szerokim) tworzy kolekcje wspomagające dydaktykę. Proporcje te świadczą o świadomości potrzeb środowiska wśród twórców BC.
Zadaniem bibliotekarzy i innych twórców BC powinno być:
[1] W zestawieniu na wykresie nie uwzględniono zbiorów ICM-DIR Zasoby polskie ze względu na brak informacji o dacie powstania.
[2] SKUBAŁA, E., KAZAN, A. Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych. W: GANIŃSKA, H. (red.) Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych. Poznań: Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 2008, s. 22-33. ISBN 83-910677-4-2.
[3] KALISIEWICZ, D. (red.) Nowa encyklopedia powszechna PWN. T. 2, D-H Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1995, s. 154.
Poprzedni - Spis treści - Następny
(C) 2009 EBIB
Analiza zasobu polskich bibliotek cyfrowych w kontekście ich wykorzystania w dydaktyce / Elżbieta Skubała, Anna Kazan // W: II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 18-19 czerwca 2009. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2009. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 20). - ISBN 83-921757-6-X. -Tryb dostępu : http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat20/skubala_kazan.php |