Stefan Władysiuk
Biblioteka Polska w Montrealu

Biblioteka Polska im. Wandy Stachiewicz przy Uniwersytecie McGill w Montrealu i jej działalność

The Polish Institute of Arts and Sciences in Canada and the Polish Library in Montreal

Abstrakt

Największym osiągnięciem Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie założonego w 1943 roku przy Uniwersytecie McGill w Montrealu, jest biblioteka, która jest jedyną na terenie Ameryki Północnej, polską niezależną biblioteką uniwersytecką i publiczną, usytuowana przy renomowanym uniwersytecie kanadyjskim. Od roku 1984 nosi ona nazwę jej założycielki, Wandy Stachiewicz. Kolekcja biblioteki obejmuje ponad 40 000 książek, zbiory kartograficzne, grafiki polskiej, oraz kasety video z nagraniami z życia Polonii montrealskiej. Bogato rozbudowana strona internetowa www.biblioteka.info służy jako źródło informacji o Polonii.
Katalog biblioteki jest włączony do komputerowego katalogu Uniwersytetu McGill. Dzięki temu biblioteka jest jedyną placówką etniczną, której opisy katalogowe są włączone w katalog uniwersytecki w Ameryce Północnej.
Poparcie finansowe Polonii, ofiarna praca społeczna grupy oddanych wolontariuszy, oraz umiejscowienie przy Uniwersytecie McGill umożliwiają istnienie tej unikalnej placówki. W referacie znaleźć można ogólną charakterystykę systemu bibliotek Uniwersytetu McGill, charakteru zbiorów, z uwzględnieniem polityki, która nastawiona jest na maksymalną efektywność i która w oparciu o takie elementy jak: automatyzacja, koordynacja, poświecenie i partnerstwo, jest zorientowana na zaspokojenie potrzeb użytkownika Biblioteki.

Abstract

The Polish Library can be considered as the most important and enduring achievement of the Polish Institute of Arts and Sciences in Canada. At the time of its founding in 1943 it consisted of a small collection of books for the use by its members. By the end of World War II, and particularly since 1950, it changed its character developing into a lending library serving all interested scholars and students, as well as the Polish community at large.
The Polish Library collection of approximately 40,000 items consists primarily of works on literature, history, social studies, fine arts and religion. The majority of the books is in Polish but both English and French publications on Polish subjects or by Polish authors are included. Over 15,000 of the books, considered of academic interest, are included in the McGill University MUSE on-line catalogue. McGill Libraries, with which the Polish Library is affiliated, provide their services through 13 branch libraries with more than five million information resources. The mission statement of McGill University Libraries is to advance teaching, learning, research and community service by providing outstanding collections, access to the world of knowledge, excellence in service and an appropriate library environment, all of which are client-focused and responsive to the needs of the McGill community.

Założona wraz z Polskim Instytutem Naukowym w 1943 r. przy Uniwersytecie McGill w Montrealu Biblioteka Polska jest unikalną placówką wśród instytucji polonijnych na terenie Ameryki Północnej. Znajduje się ona przy renomowanym uniwersytecie, zaliczonym do wiodących w Kanadzie i należącym do elity 25 najlepszych uniwersytetów na świecie. Biblioteka im. Wandy Stachiewicz jest jednocześnie biblioteką publiczną służącą Polonii montrealskiej. Chciałbym ją przybliżyć Państwu z perspektywy 60. lat jej służby kulturze polskiej w Kanadzie.

Polski Instytut Naukowy w Kanadzie - jego geneza i działalność

W 1942 r. w Nowym Jorku polscy naukowcy, którzy znaleźli się na kontynencie amerykańskim jako uchodźcy wojenni, z profesorem Oskarem Haleckim na czele, założyli Polski Instytut Naukowy w Ameryce (Polish Institute of Arts and Sciences in America [PIAS]). Instytut miał być na emigracji odpowiednikiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Profesor Halecki, znany historyk Uniwersytetu Warszawskiego, bywał często w Montrealu, gdzie wykładał historię Europy Wschodniej na francuskojęzycznym Université de Montreal i gdzie nawiązał kontakt z garstką polskich profesorów, rzuconych tam losami drugiej wojny. To oni w 1943 r., z poparciem profesora Haleckiego, stworzyli oddział kanadyjski PIASA, który później, z inicjatywy długoletniego prezesa prof. Tadeusza Romera, przemieni się w Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, z sekcjami w Ottawie, Toronto i Vancouver.
Celem kanadyjskiego oddziału było stworzenie forum dla coraz liczniejszej grupy intelektualistów polskich w Kanadzie oraz nawiązanie stosunków z odpowiednimi grupami kanadyjskimi. Przez swoją działalność oddział miał szerzyć prawdę o Polsce, jej historii i kulturze w okresie, gdy były one zniekształcane i niszczone przez okupantów.

Od początku istnienia oddział, popularnie zwany Instytutem Polskim, miał poparcie wielu członków kanadyjskiego świata nauki. Wśród nich wyróżniał się powszechnie znany neurochirurg Wilder G. Penfield, profesor Uniwersytetu McGill oraz założyciel-dyrektor światowej sławy Montrealskiego Instytutu Neurologicznego. Od czerwca 1938 r. był on zagranicznym członkiem, korespondentem Wydziału Lekarskiego Polskiej Akademii Umiejętności. Z tej racji W. Penfield przejął nieoficjalny patronat nad nowo powstającą instytucją, aktywnie włączając się w początkowe fazy organizacyjne, szczególnie zaś w uzyskanie poparcia dla tej instytucji na swoim uniwersytecie. Ważną rolę w założeniu kanadyjskiej sekcji PIASA odegrał też ówczesny Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Montrealu dr Tadeusz Brzeziński (ojciec Zbigniewa), który miał liczne kontakty z kanadyjskimi środowiskami intelektualnymi tak francuskim, jak angielskim.

Niezmiernie ważną dla dalszej działalności i długoletniej egzystencji nowej, polskiej placówki kulturalnej była rezolucja rady senackiej Uniwersytetu McGill dotycząca udzielenia Instytutowi przywilejów uniwersyteckich oraz siedziby na terenie uniwersytetu. Początkowo był to mały pokój naprzeciwko gabinetu rektora, a po kilku przeprowadzkach od 1964 r. naszą siedzibą jest stylowa, trzypiętrowa kamienica położona w centrum miasta, na obrzeżu uniwersytetu.

Nasza instytucja uważana jest za afiliowaną przy Uniwersytecie. Jesteśmy organizacją niezależną od władz Uniwersytetu, zrzeszającą Kanadyjczyków, przeważnie pochodzenia polskiego, jednak od początku istnienia honorowym prezesem Instytutu jest zawsze obecny rektor Uniwersytetu.

Od 1989 r. Instytut koncentruje się na promowaniu polskiej kultury w Kanadzie oraz służeniu intelektualnym potrzebom polsko-kanadyjskiego społeczeństwa.

Działalność Instytutu to organizacja licznych konferencji i spotkań. Ostatnia międzynarodowa konferencja poświęcona była życiu i twórczości Brunona Schulza.

Biblioteka im. Wandy Stachiewicz

Biblioteka Polska w Montrealu jest na pewno najważniejszym osiągnięciem Instytutu. W 1943 r. była to zaledwie maleńka kolekcja książek udostępniania członkom Instytutu. Od 1950 r. biblioteka zmieniła swój charakter, przekształcając się właściwie w dwie instytucje: bibliotekę akademicką służącą naukowcom i studentom zainteresowanym problemami polskimi oraz bibliotekę-wypożyczalne dla ogółu Polonii. Stale powiększający się księgozbiór, liczący obecnie ponad 40 000 tomów, zawiera przede wszystkim książki z dziedziny literatury, historii, filozofii, sztuki i religii. Większość materiałów jest w języku polskim, gromadzone są również prace na tematy polskie lub pisane przez polskich autorów po angielsku i francusku. Czytelnia biblioteki posiada ponad 100 czasopism i gazet wydawanych w języku polskim na całym świecie. W ostatnich latach stali czytelnicy wypożyczają rocznie około 18 000 książek.

Od początku istnienia biblioteka Instytutu była pod specjalną opieką Wandy Stachiewicz, jej założycielki i przez lata dyrektora, a potem kustosza. Pod jej kierownictwem wiele osób, pracując społecznie z oddaniem i entuzjazmem, przyczyniło się do rozwoju biblioteki, ale wyłącznie dzięki niej biblioteka Instytutu w Montrealu jest obecnie największą polską biblioteką na kontynencie amerykańskim i czołową polsko-kanadyjską instytucją. Dlatego w 1984 r., na dorocznym zebraniu Instytutu, zdecydowano nadać bibliotece imię Wandy Stachiewicz.

Po ponad 60. latach nie sposób wymienić wszystkich osób, które przez długie okresy przez wiele lat pracowały społecznie w naszej bibliotece. Ich zapał był jednym z warunków istnienia biblioteki. Trudno jednak nie wspomnieć o niezwykłym wkładzie w rozwój tej instytucji dr Olgi Krzyczkowskiej, która była odpowiedzialna przez pierwsze 35 lat za profil gromadzenia. Jeżdżąc często do Polski, nawet w okresie kiedy, nie było to łatwe, (jej mąż był wysokim urzędnikiem stowarzyszenia linii lotniczych IATA), potrafiła zorganizować w kraju całą sieć oddanych sobie osób dbających o to, aby odpowiednie wydawnictwa docierały do Kanady prywatnymi drogami.

Funkcja dyrektora Biblioteki jest funkcją społeczną, od 1986 r. pełni ją profesor neurologii Uniwersytetu McGill Hanna Pappius. Jedyny płatny etat to etat bibliotekarza. Z Biblioteką Polską w Montrealu związany jestem już od ponad 25 lat, najpierw jako wolontariusz, a od 1985 r. jako osoba odpowiedzialna za prowadzenie tej placówki. Jestem absolwentem Uniwersytetu Gdańskiego (specjalizacja wiedza o książce [1978]) i Uniwersytetu Concordia w Montrealu, na którym otrzymałem Diploma in Library Studies w 1995 r.

Biblioteka Polska w Montrealu jest aktywnym członkiem Stałej Konferencji Archiwów, Muzeów i Bibliotek na Zachodzie, organizacji będącej wspólną płaszczyzną działania wszystkich znaczących polskich instytucji kulturalnych na Zachodzie z Biblioteką Polską w Paryżu na czele. Bierzemy udział w corocznych konferencjach, a nasza placówka odpowiedzialna jest za prowadzenie strony internetowej Konferencji http://www.biblioteka.info/mabpz.

Kontakty z krajem

Podczas istnienia systemu komunistycznego w Polsce nie utrzymywaliśmy żadnych kontaktów z instytucjami rządowymi. Prowadziliśmy natomiast wymianę z Biblioteką Narodową, Biblioteką Jagiellońską, Biblioteką Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego czy też z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich. Odwiedzali nas profesorowie KUL i UJ, osoby związane z opozycją polityczną przed 1980 r. W okresie stanu wojennego aktywnie wspieraliśmy Solidarność. Przyjeżdżającym działaczom umożliwialiśmy kontakty z naszym polonijnym środowiskiem, dając im tym samym okazję do swobodnego wyrażania poglądów. Przez dekady osoby przyjeżdżające z Polski korzystały z wielkim zainteresowaniem z naszych książek niedostępnych w kraju.

Po 1989 r. kontakty z Polską uległy ożywieniu. Specjalnie cenną jest dla nas współpraca i pomoc ze strony Biblioteki Narodowej w Warszawie i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Obie te instytucje przyczyniły się do wydania katalogu naszych zbiorów Grafika Polska –1918-1939, naukowo opracowanego trójjęzycznego albumu zawierającego prace czterdziestu czołowych polskich artystów grafików, które są częścią naszych zbiorów ikonograficznych. Na wydanie Grafiki otrzymaliśmy też subwencje Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Na kolejną publikację, monografię Polskie Groby na Cmentarzu w Saint-Sauveur-des-Monts dotacji udzieliła nam Rada Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie.

Biblioteka ze swej strony zaopatruje Bibliotekę Narodową w kanadyjskie polonica oraz rozsyła swoje wydawnictwa do szeregu bibliotek w Polsce, od których otrzymujemy podziękowania, nieraz wręcz wzruszające.

Z prawdziwą satysfakcją mogę stwierdzić, że osiągnięcia Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz są obecnie uznawane w Polsce. W 1999 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej przyznało Instytutowi i Bibliotece odznakę ZASŁUŻONY DLA KULTURY POLSKIEJ w uznaniu zasług w propagowaniu sztuki i kultury polskiej. W roku 2001 Poczta Polska wyemitowała serię znaczków upamiętniających kulturalne instytucje emigracyjne, z których jeden jest nam poświęcony.

W tym roku otrzymaliśmy Medal Pro Memoria, przyznawany przez Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych za wybitne zasługi w utrwalaniu pamięci o ludziach i czynach w walce o niepodległość Polski podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu.

Podstawy materialne istnienia biblioteki

Warto zastanowić się nad materialnymi podstawami istnienia Biblioteki Polskiej w Montrealu. Na początku istnienia budżet kanadyjskiej sekcji Polskiego Instytutu był minimalny, początkowo pochodzący wyłącznie z drobnej subwencji Rządu Polskiego w Londynie. Po uznaniu przez aliantów rządu komunistycznego w Warszawie, Instytut znalazł się bez żadnego stałego poparcia finansowego. W latach 60. dary indywidualne pozwoliły Bibliotece przetrwać ten bardzo trudny okres. Od roku 1982 biblioteka otrzymuje też doroczną dotację od miasta Montreal na częściowe pokrycie wynagrodzenia dla bibliotekarza.

Stała modernizacja i rozwój naszej placówki możliwe są dzięki poparciu Polonii z całej Kanady. Społeczność polsko-kanadyjska popiera bibliotekę finansowo, odpowiadając pozytywnie na tradycyjny już, od 1986 r. powtarzany rokrocznie, jesienny apel.

Można zatem powiedzieć, że Biblioteka Polska w Montrealu stoi obecnie na trzech, póki co, solidnych filarach. Pierwszy filar to czołowy, kanadyjski Uniwersytet McGill, gdzie mamy nie tylko pomieszczenie, ale też uznanie specjalnie w środowisku bibliotek akademickich. Drugi filar to już kilka generacji osób pracujących społecznie z oddaniem i entuzjazmem. A trzeci filar to Polonia kanadyjska, która w ostatnich dwudziestu latach włączyła się w regularne finansowanie Biblioteki.

System bibliotek Uniwersytetu McGill a Biblioteka Polska

Zanim zacznę mówić o naszej bibliotece, pragnę nadmienić, że Uniwersytet McGill posiada 21 wydziałów, oferuje ponad 300 programów na poziomie undergraduate i graduate. Kolekcja jego bibliotek liczy ponad 6 milionów pozycji w tym ponad 2 miliony to książki, kolejne 2 miliony to mikroformy, a książki w wersji elektronicznej to blisko 1 milion pozycji. Zbiory czasopism w wersji papierowej to prawie 14 000 pozycji. Zbiór czasopism w wersji elektronicznej, tzw. e-czasopism, liczy ponad 38 000 jednostek. Materiały ułożone są na półkach zgodnie z zasadami klasyfikacji Biblioteki Kongresu. Obowiązuje wolny dostęp do półek. Prawie wszystkie te pozycje są włączone do katalogu on-line biblioteki. Dla informacji kolegów bibliotekarzy nadmienię, że w 1999 r. McGill zamienił system Notis na Aleph 500, uważając, że najbardziej oddaje on international aspects of our university, jak powiedziała ówczesna dyrektor biblioteki.

Polityką Biblioteki Uniwersytetu McGill było zawsze jak najdalsze wychodzenie naprzeciw potrzebom użytkowników: profesorów i studentów. A oto kilka takich przykładów:

• studenci zawsze mogą prosić o ekspresowe skatalogowanie nowych nabytków,
• w czasie sesji egzaminacyjnych biblioteka bywa otwarta dla studentów przez całą dobę,
• wprowadzono możliwość tzw. „czatu z bibliotekarzem”; w czasie sesji informacja naukowa czynna jest do późnych godzin nocnych.

Biblioteki Uniwersytetu McGill dysponują ponad 580 terminalami dla czytelników. Wszystkie biblioteki są strefami bezprzewodowego Internetu.
W tej sytuacji także Biblioteka Polska musi jak najdalej wychodzić naprzeciw oczekiwaniom czytelników.

Chociaż na uniwersytecie McGill nie ma katedry polonistyki (były próby jej zorganizowania, jednak uniwersytet postawił wysokie wymagania finansowe), tym niemniej stale istnieje zainteresowanie Polską jako jednym z państw Europy Środkowej. Naszymi głównymi użytkownikami są profesorowie i studenci takich departamentów, jak Wydział Rusycystyki i Slawistyki, Wydział Historii, Nauk Politycznych czy Studiów Żydowskich. W związku z tym niesłychanie jest dla nas ważny zakup książek z zakresu historii czy literatury polskiej, opublikowanych w języku angielskim lub francuskim.

Nasz katalog liczy ponad 40 000 woluminów. Książki naukowe, które mogą być przydatne studentom czy profesorom (nawet, jeżeli są wydane w języku polskim) od 1986 r. wprowadzane są do katalogu bibliotek Uniwersytetu McGill (MUSE) i tym samym są dostępne w Internecie. Katalogowaniem zajmuje się wykwalifikowany bibliotekarz, a koszty te obciążają nasz budżet. Zapisów oznaczonych notacją, że książka znajduje się w Polish Institute Library, jest obecnie już około 15,000. Wprowadzone do katalogu uniwersyteckiego książki są przez to widoczne i dostępne dla wszystkich zainteresowanych w Kanadzie - mogą je wypożyczać przez systemy wypożyczalni międzybibliotecznej uniwersytetów czy sieci bibliotek publicznych.

Biblioteka Polska wobec Internetu

Dość szybko zorientowaliśmy się, jakie możliwości daje Internet. Dzięki temu, że biblioteka jest w strukturze Uniwersytetu, dostęp do Internetu mieliśmy już w końcu lat 80. W tamtych czasach rewelacją wśród naszych czytelników była pierwsza polska gazeta komputerowa Donosy wysyłana pocztą elektroniczną od 1989 r. Codziennie drukowałem ją z Internetu i rozsyłałem za pomocą faksu. Była również wykładana w naszej czytelni.

Pierwsza wersja naszej strony internetowej powstała już w 1995 r. (pragnę nadmienić, że w 2002 r. nasza strona www.biblioteka.info uzyskała nagrodę specjalną Przewodniczącego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w konkursie na najlepsze strony internetowe bibliotek w kategorii „Biblioteki Polskie poza granicami kraju”).

Poprzez naszą stronę WWW napływa szereg zapytań z całego świata. Pytania dotyczą głównie Polonii kanadyjskiej, spraw Kanady, częste są poszukiwania członków rodzin, tych z emigracji wojennej i kolegów z lat emigracji solidarnościowej. Nierzadkie są zapytania o to, w jaki sposób można do Kanady wyjechać i dobrze się w niej urządzić.

Aby umożliwić czytelnikom wolny dostęp do Internetu, w 2006 r., dzięki subwencji Senatu Rzeczpospolitej Polskiej, zakupiliśmy pięć nowoczesnych komputerów firmy IBM. Uniwersytet McGill pokrył koszty podłączenia do systemu Biblioteki Głównej. Dzięki temu mamy dostęp do licznych czasopism i baz danych zaprenumerowanych przez Bibliotekę Główną.

Trzy stanowiska znajdują się w czytelni i są dostępne dla każdego zainteresowanego. Jest to wygodne też dla osób przybywających z Polski, a chcących kontynuować swoją pracę naukową. Studenci polskiego pochodzenia z Uniwersytetu McGill zaglądają do nas, kiedy do komputerów w Bibliotece Głównej są kolejki.

Jesienią planujemy zorganizowanie bezpłatnych kursów obsługi komputera i Internetu dla naszych czytelników, zwłaszcza tych starszych.

Biblioteka w środowisku Polonii montrealskiej

Poprzez 60 lat swojej działalności biblioteka silnie wrosła w pejzaż Polonii montrealskiej. Zaspokaja w dużej mierze jej potrzeby intelektualne i jest niewątpliwie wizytówką jej osiągnięć kulturalnych. W programie pobytu w Montrealu osób znanych zawsze znajduje się wizyta w Bibliotece. Tak np. w 1969 r. bibliotekę odwiedził kardynał krakowski Karol Wojtyła, wśród naszych gości było dwóch polskich laureatów Nagrody Nobla - Lech Wałęsa i Czesław Miłosz.

Ale odwiedzają nas nie tylko wielcy i sławni. Mamy przyjeżdżające z Polski z wizytą do swoich dzieci, by zobaczyć „kanadyjskie” wnuki, przychodzą do biblioteki by wypożyczać polskie książki i nieraz słyszymy, że nasza biblioteka jest lepiej zaopatrzona niż ich biblioteka osiedlowa czy gminna. Wynika to z faktu, że staramy się kupować wszelkie ukazujące się w Polsce nowości wydawnicze.

Biblioteka traktowana jest przez polonijną społeczność Montrealu jako „nasza biblioteka”. Najlepszym dowodem na to jest poparcie finansowe, jakiego udziela nam Polonia podczas dorocznej zbiórki jesiennej. Co roku od ponad dwudziestu lat stawiamy sobie za cel zebranie od osób prywatnych kwoty 25 000 $. Raz tylko to się nam nie udało, przeważnie zbiórka przekracza 30 000 $.
Przyjął się wśród towarzystwa zwyczaj, że jeżeli ktoś umiera, to zamiast kwiatów przyjaciele Zmarłego składają dary na bibliotekę. Przeciętnie jest to od 1000 $ do 2500 $.
Ten wizerunek biblioteka zawdzięcza swojej pracy oraz aktywnej współpracy z mediami polonijnymi: radiem czy miesięcznikiem Biuletyn Polonijny, w którym od początku mamy stałą rubrykę „Na półce z książkami - Nowości Biblioteki Polskiej w Montrealu”.
Przyjmujemy też wycieczki ze szkół sobotnich, w celu przybliżenia naszej placówki młodzieży, oraz sprzedaż książek podczas polonijnych kiermaszy.

W gościnnych progach biblioteki mają miejsce spotkania młodych naukowców, fundacji polonijnych. Jest miejscem żyjącym polskością, przyciągającym nie tylko starsze, ale także i młodsze pokolenie.

Powoduje to, że obecnie z optymizmem patrzymy na przyszłość naszej biblioteki, mimo czasów, które stanowią wyzwanie dla istnienia bibliotek.