Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych
Wrocław, 4-6 lipca 2007

Poprzedni - Spis treści - Następny

            

Michał Pijewski
Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, POLSKA

Książki elektroniczne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu – stopień zainteresowania czytelników na tle wykorzystania pozostałych źródeł elektronicznych.

Electronic books at Poznan University Library – the readers’ level of interest in the medium as compared to the usage of remaining electronic resources

Abstrakt

W niniejszym referacie opisano kroki podjęte przez Bibliotekę Uniwersytecką w Poznaniu w celu rozszerzenia oferty źródeł elektronicznych udostępnianych czytelnikom w trybie on-line o nowe medium – książki elektroniczne. Obserwacje poczynione w toku tych działań dotyczą w głównej mierze poziomu zainteresowania czytelników nowo zaproponowaną ofertą i wpływu, jaki na niego zdają się mieć takie czynniki, jak sposób wyeksponowania nowych zasobów obok zasobów dotychczas udostępnianych, a także sposób bezpośredniego informowania kadry naukowej uczelni o usłudze nowego typu. Dane ilościowe dotyczące stopnia zainteresowania czytelników literaturą naukową w wersji elektronicznej skonfrontowane zostały z danymi informującymi o średnim wykorzystaniu źródeł elektronicznych już mocno „zadomowionych” w ofertach większości polskich bibliotek akademickich – czasopism elektronicznych oraz elektronicznych baz danych.

Referat ten nie stanowi w żadnej mierze prezentacji solidnie przygotowanych pod względem metodologicznym badań prowadzonych w wystarczająco długim dla wyciągnięcia miarodajnych wniosków czasie. Wydaje się jednak, że warto, aby w sytuacji intensywnych działań marketingowych ze strony przemysłu wydawniczego oraz konieczności szybkiego reagowania na potrzeby użytkowników w zakresie szybko rozwijającej się dziedziny usług informacyjnych on-line, konfrontować w środowisku bibliotekarskim nawet te najświeższe doświadczenia i wymieniać poglądy na ich podstawie wyrobione tak, aby wszelkie późniejsze decyzje zakupowe – z których każda wprowadza przecież jednocześnie konkretne rozwiązania funkcjonalne – były maksymalnie racjonalne w kontekście potrzeb czytelników i możliwości (tak technicznych, jak i finansowych) bibliotek.

Abstract

This paper reports on some initial measures that have been taken at Poznan University Library aiming at expanding currently available range of electronic resources by a new medium of electronic book. The observations gathered in the course of above mentioned actions regard mainly library patrons’ level of interest in this new service and how it could have possibly been affected by factors such as the way newly introduced resources have been placed along with other resources in the library’s web site and the way they have been promoted among university staff. The quantitative data covering the patrons’ level of
interest in electronic books are juxtaposed with those concerning the average usage of the resources to which the patrons are already accustomed in most of Polish academic libraries, namely electronic journals and data bases.

This paper should by no means be seen as a presentation of a thorough research based on well prepared methodological background and undertaken for the period of time enough in length for robust conclusions. However, it seems worthwhile for librarians, facing intensive publishers’ marketing actions on one hand, and the need for a quick response to patrons’ expectations, as far as rapidly evolving field of online scientific information services is concerned on the other, to take the proper amount of views’ exchange, even those stemming from most recent experiences. This would hopefully lead to more rational decisions concerning acquisitions, within the context of patrons’ needs and the library’s economic and technological capabilities. This seems to be of vital importance bearing in mind that each one results in setting particular functional solutions for library staff and its patrons.

Wstęp

Wszystkie tradycyjne usługi świadczone dotychczas przez biblioteki naukowe na rzecz środowiska akademickiego (zarówno te najbardziej podstawowe, jak gromadzenie, przechowywanie, opracowanie i udostępnianie, literatury naukowej, jak również specyficzne dla tego typu placówek, jak np. realizowanie kwerend bibliograficznych) zdominowane zostały – w mniejszym lub większym stopniu – przez narzędzia i technologie elektroniczne. Z drugiej strony globalny, niczym nieskrępowany rozwój Internetu i upowszechnienie również w naszej części Europy dostępu do niego wyznaczyły nowe możliwości i potencjalne obszary aktywności dla instytucji świadczących usługi informacyjne, w tym bibliotek naukowych. I tak tradycyjne źródła informacji naukowej, dostępne wcześniej jedynie w formie papierowej w bibliotecznej czytelni, poczęto digitalizować, co najpierw dało pozytywny efekt w wymiarze „logistycznym” (możliwość przechowywania danych z tysięcy stron drukowanych na niewielkiej powierzchni dysku magnetycznego lub optycznego, a w związku z tym łatwość dostarczania czytelnikowi pożądanych przez niego źródeł bez udziału obsługi magazynowej), a wraz z rozwojem i upowszechnieniem technologii sieciowej także w wymiarze „merytorycznym” (możliwość korzystania ze źródeł na odległość, spoza biblioteki przez wielu czytelników jednocześnie – a więc zwiększenie dostępności źródeł, a zarazem łatwości ich eksplorowania). Na tak zwany pierwszy ogień w dążeniu do „ucyfrowienia” tradycyjnych zbiorów bibliotecznych poszły bibliografie dziedzinowe – przekształcane już od lat w bibliograficzne bazy danych - oraz wydawnictwa ciągłe (czasopiśmiennictwo naukowe). Obecnie wytężone działania wydawców, producentów narzędzi teleinformatycznych, a także po części i samych bibliotekarzy (w postaci np. realizowania idei e-bibliotek – repozytoriów cyfrowych) nakierowane są na trwałe umieszczenie w „cyberprzestrzeni” również wydawnictw zwartych – książek naukowych.

Książki elektroniczne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu – przyjęte zamierzenia i ich realizacja

Śledząc wyżej wymienione trendy na rynku wydawnictw naukowych, a także preferencje czytelników dotyczące sposobów korzystania z zasobów biblioteki, kierownictwo Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu zaczęło w 2005 r. rozważać możliwości rozszerzenia oferty źródeł udostępnianych drogą elektroniczną w trybie on-line o coraz częściej anonsowane przez wydawców nowe medium – książki elektroniczne. Oczywiście jak zawsze, kiedy mowa o książkach elektronicznych, uściślić należy, że chodzi o książki wydawane współcześnie, które wydawcy publikują od razu równolegle w dwóch wersjach (elektronicznej i tradycyjnej) lub wydanie jednej wersji poprzedza wydanie drugiej, nie zaś piśmiennictwo „wtórnie” digitalizowane przez bibliotekarzy w celu jego umieszczenia w repozytoriach typu Regionalna Biblioteka Cyfrowa itp.

Dla realizacji tego zadania, to jest:

  • rozpoznania rynku i selekcji interesujących ofert z punktu widzenia profilu uczelni i ograniczeń jej infrastruktury teleinformatycznej,
  • organizacji testów,
  • rozpropagowania nowej usługi wśród czytelników i zbierania ich opinii,
  • organizacji zakupów,
  • administrowania dostępem do zakupionych zasobów elektronicznych i podstroną WWW biblioteki służącą ich udostępnianiu

zdecydowano się stworzyć odrębne stanowisko w ramach Oddziału Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, w Sekcji Czasopism i Wydawnictw Elektronicznych.

We wrześniu 2006 r. dział „E-źródła” na stronie internetowej Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu - który do tej pory zawierał podstrony „E-czasopisma” oraz „Bazy danych” – rozbudowany został o nową podstronę „E-książki”.


Il. 1. Nowy sposób prezentacji zasobu książek elektronicznych na stronie WWW.


Il. 2. Stary sposób prezentacji zasobów książek elektronicznych na stronie WWW.

Jako pierwsze umieszczono tam linki do księgozbioru elektronicznego Oxford Scholarship Online (1353 tytuły), CogNet Library (459 tytułów) oraz Oxford English Dictionary – zasobów już kupowanych, lecz udostępnianych dotychczas jako jedne z wielu innych w dziale „Bazy danych” (por. il. 2).

Jednocześnie przyjęto założenie, że rok akademicki 2006/2007 poświęcony zostanie testom, rozpowszechnianiu wśród czytelników i władz uczelni informacji o nowym medium oraz wypracowywaniu optymalnej procedury zakupowej, w tym przede wszystkim zasad finansowania zakupów książek elektronicznych przez bibliotekę i jednostki organizacyjne uniwersytetu. Jeżeli chodzi o testy, sensownym wydało się takie ich zaplanowanie, aby przez cały rok akademicki, w każdym kolejnym miesiącu, prezentować czytelnikom jakiś nowy zasób, przy zachowaniu jednak zasady, aby testy nie „nakładały” się na siebie. Takie rozwiązanie, gdyby udało się je zrealizować, pozwoliłoby z jednej strony utrzymać na wyrównanym poziomie zainteresowanie czytelników (oczywiście przy nieprzerwanych działaniach informacyjno-promocyjnych) i w dalszej perspektywie wyrobić u nich nawyk regularnego „zaglądania” do działu „E-książki”, z drugiej zaś strony zapobiegłoby pewnemu chaosowi i szumowi informacyjnemu, jaki rodzi się, gdy oferujemy zbyt wiele na raz.

Z perspektywy maja 2007 r. można już stwierdzić, że nakreślone powyżej plany zostały zrealizowane w stopniu co najmniej zadowalającym. Nie obyło się wprawdzie bez pewnych problemów i utrudnień, które jednak są o tyle cenne, iż najszybciej i w sposób najbardziej trwały uczą, na co zwracać w przyszłości uwagę, oceniając oferty zaproponowane przez wydawców. Lista zasobów, które uznano za warte przetestowania w warunkach UAM, sporządzona w lipcu i sierpniu 2006 r. na podstawie bezpośrednich kontaktów z zagranicznymi dostawcami e-książek, okazała się w przeważającej części różna od listy zasobów, które faktycznie zostały czytelnikom udostępnione. Stało się tak, dlatego że jesienią 2006 r. z ofertami testów uaktywnili się polscy przedstawiciele zagranicznych wydawców i mając na względzie potencjalne przyszłe utrudnienia proceduralne w przypadku zawierania transakcji bezpośrednio z dostawcami zagranicznymi, zdecydowano się na tym etapie dać pierwszeństwo tym posiadającym już przedstawicieli krajowych.

Do końca maja 2007 r. zorganizowano zatem dostęp testowy dla czytelników BU UAM do następujących zasobów:

  • Elsevier Books on ScienceDirect (238 tytułów – pełny dostęp),
  • Encyklopedia Britannica Online (pełny dostęp),
  • MyiLibrary (48945 tytułów – dostęp ograniczony),
  • Gale Virtual Reference Library (199 tytułów – pełny dostęp),
  • Ebrary (test nie powiódł się – źródła nie udostępniono czytelnikom z powodu problemów technicznych),
  • Ebook Library (31903 – pełny dostęp),
  • Blackwell Reference Online (265 tytułów – pełny dostęp),
  • Elsevier Books on ScienceDirect (523 tytuły – pełny dostęp).

W sumie od października 2006 r. do maja 2007 r. czytelnicy mieli możliwość skorzystania z 34998 pełnych tekstów książek naukowych w formie elektronicznej, z czego w dostępie ciągłym, przez całe 8 miesięcy (subskrypcja UAM) – 1869, a w ramach ok. miesięcznych testów – 33129.

Ponadto zorganizowano dostęp do kolekcji Wiley InterScience Online Books, na co przeznaczona została roczna pula, przysługujących UAM w ramach uczestnictwa w konsorcjum, 150 bezpłatnych, 24-godzinnych dostępów do rozdziałów książek elektronicznych oraz udostępniono kolekcję 56 tytułów Ebrary’s Library Center – literatury z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, do której BU UAM uzyskała roczny, bezpłatny dostęp.

W celu poinformowania czytelników BU UAM o rozszerzeniu jej oferty źródeł elektronicznych oraz zachęcenia do skorzystania z tejże, wysłano drogą elektroniczną listy do 1587 pracowników i doktorantów UAM. Każdy z listów zawierał profilowany pod kątem indywidualnych zainteresowań naukowych pracownika (na podstawie jednostki zatrudniającej) bądź doktoranta opis aktualnej (w danym miesiącu) oferty książek elektronicznych dostępnych ze strony WWW BU UAM wraz z krótkim instruktażem dotyczącym korzystania z nich.

Poniżej przedstawiono zestawienie statystyk wykorzystania poszczególnych zasobów książek elektronicznych w okresie od października 2006 r. do początku maja 2007 r. (statystyki były generowane ok. 10 maja, zatem dla kolekcji Blackwell Reference Online udostępnionej na początku maja dane nie odzwierciedlają faktycznego zainteresowania w skali całego miesiąca). Wytłuszczono wartości najwyższe, co dość wyraziście unaocznia fakt, iż pojęcie „największego wykorzystania” należy zawsze relatywizować do kryterium, jakim jest ono mierzone.

  Czas dostępu* Liczba wejść Średni czas 1 wejścia Ilość transf. danych**
Scholarship Online 612:13:50 5049*** 00:06:16 3217545649
MyiLibrary 659:41:42*** 2507 00:15:47 5502034939
Oxford English Dictionary 197:11:41 1644 00:07:11 975665459
CogNetBooks 161:04:53 1641 00:05:53 9003742065
ElsevierEbooks 353:56:08 1622 00:13:05

9938980351***
Ebook Library Patron Site 320:33:47 1460 00:13:10 1823435063
Encyklopedia Britannica 87:14:22 905 00:05:47 1023543630
Gale Virtual Reference Library 50:47:32 475 00:06:24 787949928
CogNetReferences 30:07:59 317 00:05:42 634772922
Ebrary's Library Center 06:48:46 156 00:02:37 99893459
Wiley Online Books 14:57:37 113 00:07:56 151924064
Blackwell Reference Online 04:55:36 14 00:21:06*** 89112289
Suma 2499:33:53 15903 [00:09:37] 33248599818

Tab. 1 Statystyka dostępu i wykorzystania e-książek.

Gdzie:

*Czas dostępu – godziny:minuty:sekundy

**Ilość transf. danych – podana wartość oznacza liczbę bajtów

***Wartości maksymalne

Faktycznie jednak o poziomie zainteresowania daną grupą zasobów da się powiedzieć cokolwiek miarodajnego, dopiero konfrontując ich statystykę wykorzystania z szerszym kontekstem źródeł elektronicznych. Właśnie temu służyć ma prezentacja zamieszczonych poniżej wykresów, z których każdy ilustruje udział procentowy wykorzystania książek elektronicznych w całkowitej „masie” wykorzystania wszystkich źródeł elektronicznych.


Wykres 1. Udział procentowy wykorzystania książek elektronicznych w całkowitej „masie” wykorzystania wszystkich źródeł elektronicznych


Wykres 1. Udział procentowy wykorzystania książek elektronicznych w całkowitej „masie” wykorzystania wszystkich źródeł elektronicznych

Biorąc pod uwagę fakt, że w całym okresie, którego dotyczą przedstawione powyżej dane, użytkownicy mieli nieprzerwany dostęp do 42674 tytułów czasopism elektronicznych i tylko do 1869 tytułów książek elektronicznych (tylko w jednym miesiącu testowania potężnej platformy Ebook Library liczba dostępnych pełnych tekstów książek wynosiła 31903 + 1869, w pozostałych kształtowała się na poziomie ok. 2100 – 2400), stwierdzić można, że zainteresowanie czytelników osiągnęło znaczny poziom. W jaskrawy sposób pokazują to zamieszczone poniżej rankingi 30 najintensywniej wykorzystywanych zasobów elektronicznych w kolejnych miesiącach roku akademickiego 2006/2007. Zielonym kolorem zaznaczono zasoby „książkowe”. W nawiasach, obok nazw zasobów, znajduje się liczba odwiedzin, a ostatni wiersz każdej tabeli – zaznaczony kolorem żółtym –zawiera całkowitą liczbę źródeł, z jakich w danym miesiącu korzystali czytelnicy. Tak jak to zostało zaznaczone wcześniej, statystyki zostały wygenerowane ok. 10 maja, stąd wyraźnie niższe wartości odwiedzin dla tego miesiąca.

  Październik 2006 Listopad 2006 Grudzień 2006
1. Scopus (4371) LEX w Intranecie

(4157)
LEX w Intranecie

(3402)
2. LEX w Intranecie

(2372)
MyiLibrary

(1966)
Scopus

(1321)
3. Research on Language and Socia

(575)
Scopus

(1960)
Oxford Scholarship Online

(1146)
4. Blackwell-Synergy

(545)
TESOL Quarterly

(775)
ElsevierEbooks

(906)
5. Encyklopedia Britannica

(499)
Biochemistry

(556)
Blackwell-Synergy

(738)
6. Taylor And Francis Online

(393)
Blackwell-Synergy

(554)
SAGE

(630)
7. The American economic review

(384)
Oxford Scholarship Online

(543)
MyiLibrary

(538)
8. Journal of the American Chemic

(364)
Journal of the American Chemic

(402)
CogNetBooks

(213)
9. Annual Reviews

(347)
ElsevierEbooks

(363)
Taylor And Francis Online

(205)
10. Oxford Scholarship Online

(322)
Taylor And Francis Online

(335)
Oxford English Dictionary

(187)
11. CogNetBooks

(241)
SAGE

(323)
Academic Search Premier

(184)
12. Academic Search Premier

(200)
CogNetBooks

(316)
Annual Reviews

(156)
13. Science (AAAS)

(198)
Organic letters

(309)
ISI Emerging Market

(155)
14. Oxford English Dictionary

(176)
Annual Reviews

(229)
Journal of organic chemistry

(112)
15. ERIC

(154)
Journal of organic chemistry

(225)
Nature

(102)
16. MLA International Bibliography

(151)
Oxford English Dictionary

(213)
Brepols

(92)
17. Polyhedron

(130)
The journal of physical chemis

(197)
Wiley Online Books

(83)
18. Nature

(120)
Academic Search Premier

(191)
The Lancet

(74)
19. Science

(114)
About campus

(142)
Science

(72)
20. CogNet

(110)
Nature

(134)
Carbon

(70)
21. MEDLINE

(96)
Angewandte Chemie. Internation

(118)
Journal of the American Chemic

(69)
22. Journal of Molecular Structure

(92)
Agricola

(106)
European Journal of Solid Stat

(66)
23. Synthesis

(88)
CogNet

(104)
MLA International Bibliography (63)
24. Tetrahedron Letters

(86)
Brepols

(102)
CogNet

(59)
25. Ingenta

(85)
Acta crystallographica. Sectio

(98)
Journal of Molecular Structure

(59)
26. Nature

(84)
International Journal of Hydro

(98)
Tetrahedron

(50)
27. Biochemistry

(82)
ERIC

(95)
Tetrahedron Letters

(48)
28. Journal of Organic Chemistry

(80)
ISI Emerging Market

(90)
CogNetReferences

(47)
29. Agricola

(78)
Organometallics

(87)
Ulrich's International Periodi

(47)
30. Tetrahedron

(78)
Science (AAAS)

(84)
MEDLINE

(46)
z: 2355 2157 1826

Tab. 2 Ranking 30 najintensywniej wykorzystywanych zasobów elektronicznych od października do grudnia 2006 r.

  Styczeń 2007 Luty 2007 Marzec 2007
1. LEX w Intranecie

(4865)
LEX w Intranecie

(3702)
LEX w Intranecie

(5077)
2. Scopus

(1963)
Scopus

(1781)
Scopus

(1967)
3. Oxford Scholarship Online

(496)
Ebook Library Patron Site

(1394)
Oxford Scholarship Online

(458)
4. Gale Virtual Reference Library

(460)
Oxford Scholarship Online

(452)
Oxford Journals

(389)
5. ElsevierEbooks

(325)
Oxford English Dictionary

(440)
CogNetBooks

(202)
6. Academic Search Premier

(287)
CSA

(293)
Nature

(195)
7. CogNetBooks

(286)
CogNetBooks

(184)
F1000Biology

(194)
8. CSA

(231)
Nature

(149)
ERIC

(179)
9. GeoScience World

(207)
Academic Search Premier

(133)
Academic Search Premier

(167)
10. Oxford English Dictionary

(170)
East View Online

(131)
Oxford English Dictionary

(161)
11. Nature

(152)
Journal of the American Chemic

(131)
Encyclopaedia Judaica

(135)
12. Journal of the American Chemic

(140)
MLA International Bibliography

(122)
Journal of the American Chemic

(124)
13. MLA International Bibliography

(126)
ISI Emerging Market

(98)
ISI Emerging Market

(119)
14. CogNet

(125)
ERIC

(89)
Science

(118)
15. ISI Emerging Market

(116)
Journal of organic chemistry

(87)
MLA International Bibliography

(102)
16. Journal of organic chemistry

(103)
Tetrahedron

(87)
CogNet

(97)
17. Times D.A.

(103)
Science

(83)
Journal of organic chemistry

(97)
18. Agricola

(99)
GeoScience World

(75)
LGBT Life with Full Text

(97)
19. ERIC

(95)
CogNet

(73)
Physical review letters

(97)
20. Journal of Molecular Structure

(92)
MEDLINE

(69)
Gender Studies Database

(96)
21. Science

(84)
Tetrahedron Letters

(69)
SocINDEXTM with Full Text

(88)
22. GeoRef

(78)
Journal of Molecular Structure

(65)
MathSciNet

(82)
23. Tetrahedron

(78)
Journal of physical chemistry.

(64)
Agricola

(74)
24. Ulrich's International Periodi

(78)
Times D.A.

(62)
ProQuest

(71)
25. Tetrahedron Letters

(72)
Brepols

(57)
Tetrahedron

(66)
26. Annee Philologique

(65)
Angewandte Chemie. Internation

(55)
Times D.A.

(66)
27. Angewandte Chemie. Internation

(63)
GeoRef

(53)
Ebook Library Patron Site

(65)
28. Organic letters

(58)
The journal of chemical physic

(53)
Tetrahedron Letters

(64)
29. The journal of chemical physic

(58)
SocINDEXTM with Full Text

(52)
Foreign Affairs

(63)
30. CogNetReferences

(56)
MathSciNet

(50)
GeoRef

(62)
z: 2160 2085 2477

Tab. 3 Ranking 30 najintensywniej wykorzystywanych zasobów elektronicznych od stycznia do marca 2007 r.

  Kwiecień 2007 Maj 2007
1. LEX w Intranecie

(3388)
LEX w Intranecie

(724)
2. Scopus

(1036)
Oxford Scholarship Online

(389)
3. Oxford Scholarship Online

(448)
Scopus

(275)
4. Oxford Journals

(254)
ElsevierEbooks

(62)
5. ProQuest

(132)
Blackwell Reference Online

(32)
6. Ebrary's Library Center

(115)
Journal of the American Chemic

(32)
7. Nature

(114)
Nature

(21)
8. CogNetBooks

(110)
Heterocycles

(20)
9. Journal of the American Chemic

(101)
Journal of organic chemistry

(20)
10. Oxford English Dictionary

(89)
Journal of popular culture

(20)
11. CSA

(85)
CSA

(17)
12. Academic Search Premier

(81)
Academic Search Premier

(16)
13. ISI Emerging Market

(77)
Angewandte Chemie. Internation

(15)
14. Science

(70)
ProQuest

(15)
15. ERIC

(65)
CogNetBooks

(14)
16. Physical review letters

(58)
Journal of Photochemistry and

(14)
17. Times D.A.

(56)
Landscape and Urban Planning

(12)
18. Tetrahedron Letters

(55)
Tetrahedron Letters

(12)
19. Thieme Connect

(55)
Journal of Molecular Structure

(11)
20. Journal of organic chemistry

(54)
Physical review letters

(11)
21. MLA International Bibliography

(54)
Analytical chemistry

(9)
22. Angewandte Chemie. Internation

(53)
ISI Emerging Market

(9)
23. MEDLINE

(53)
Oxford English Dictionary

(9)
24. Journal of Molecular Structure

(45)
Science

(9)
25. Communication and Mass Media C

(42)
The journal of chemical physic

(9)
26. Foreign Affairs

(42)
Times D.A.

(9)
27. Physical review. B, condensed

(42)
Acta crystallographica. Sectio

(8)
28. LGBT Life with Full Text

(41)
Advances in Space Research

(8)
29. The journal of chemical physic

(41)
Applied Organometallic Chemist

(8)
30. Gender Studies Database

(38)
Chemical reviews

(8)
z: 1735 584

Tab. 4 Ranking 30 najintensywniej wykorzystywanych zasobów elektronicznych od kwietnia do maja 2007 r.

Sposób eksponowania źródeł elektronicznych na stronie WWW biblioteki oraz sposób bezpośredniego informowania o nich a poziom zainteresowania czytelników tymi źródłami

Jak to już zostało powiedziane wcześniej, część książek elektronicznych, do których odnośniki zostały umieszczone na stworzonej we wrześniu 2006 r. podstronie WWW „E-książki” – a dokładnie kolekcje: Oxford Scholarship Online oraz CogNet Library – dostępna była dla czytelników w trybie on-line już od stycznia 2006 r., z tą różnicą, że udostępniano je jako jedne z wielu zasobów w dziale „Bazy danych” (por. il. 2.2). W tej sytuacji porównanie statystyk wykorzystania tych zasobów w okresie od stycznia 2006 r. do września 2006 r., ze statystykami wykorzystania w kolejnych miesiącach, dało szansę poczynić pewne spekulacje na temat wpływu, jaki na zainteresowanie czytelników w/w źródłami miała zmiana ich ekspozycji w ramach strony WWW.

Ponadto wraz z „oficjalnym” rozszerzeniem oferty źródeł elektronicznych o nowe medium zdecydowano się podjąć próbę szerszego zainteresowania nim kadry naukowej poprzez rozesłanie stosownej informacji drogą mailową. Pracownicy UAM byli już wcześniej powiadamiani tym kanałem o każdym z udostępnianych przed wrześniem 2006 r. zasobów książek elektronicznych, jednak tym razem zdecydowano się na pewne zmiany w formie i treści owych powiadomień. Przede wszystkim istotnym wydało się, aby każdy z listów miał imiennego nadawcę i takiegoż adresata. Dotychczas bowiem nadawcą była „Biblioteka Uniwersytecka”, a adresata określała zawarta w tytule etykieta „List ogólnouczelniany”. Poza tym postanowiono zindywidualizować również treść listu i jego tytuł, tak aby otrzymująca go osoba dostawała możliwie uszczegółowioną informację na temat dostępnej literatury z dziedziny, którą faktycznie się zajmuje. Któż z nas bowiem nie posyła do „kosza” natychmiast, bez otwierania, e-maili, które już na pierwszy rzut oka (na tytuł) dotyczą nas w zakresie bliżej nieokreślonym albo tylko pośrednio. I wreszcie ostatnia istotna innowacja, polegająca na ożywieniu zawartości maila elementami graficznymi – czy to zdjęciem podstrony „E-książki”, aby zapoznać odbiorcę z jej wyglądem i w pewien sposób przyzwyczaić go do niej, czy też zdjęciami okładek książek z potencjalnie interesującej adresata dziedziny, co w pewien sposób „urealnia” świat „wirtualnej” literatury. Opisane powyżej zmiany nie są oczywiście pomysłem ani autorskim, ani oryginalnym – zrodzonym w procesie twórczej iluminacji, ale pozyskanym raczej na drodze obserwacji metod, jakimi posługują się profesjonalne agencje reklamowe według wytycznych i na zlecenie specjalistów-marketingowców w ramach komercyjnych akcji mailingowych. Wystarczy założyć sobie konto pocztowe na którymś z popularnych darmowych portali, aby w trakcie kilku dni zyskać pokaźny materiał poglądowy w postaci wszechobecnego tzw. spamu, czyli reklam dystrybuowanych drogą mailową.


Il. 3. Stary sposób informowania o nowych zasobach.


Il. 4. Zmodyfikowany sposób informowania o nowych zasobach.

Dążeniu do podniesienia skuteczności działań informacyjnych odnoszących się do nowych zasobów w ofercie e-źródeł przyświecał – poza chęcią szerokiego zwrócenia uwagi czytelników na nowe medium – jeszcze jeden, dodatkowy cel: próba zainteresowania usługami on-line grupy czytelników najbardziej chyba przywiązanej do tradycyjnych papierowych źródeł i najrzadziej korzystającej z ich elektronicznych odpowiedników, to jest przedstawicieli nauk humanistycznych. Stąd też w pierwszej kolejności szczegółowe informacje o dostępnej on-line literaturze skierowano np. m.in. do filozofów, teologów czy muzykologów, co zostało zresztą przyjęte zaskakująco entuzjastycznie.

Modyfikacje w sposobie promowania wśród czytelników książek elektronicznych udostępnianych już od pewnego czasu – analogicznie jak w przypadku zmian w ich umiejscowieniu i prezentacji na stronie WWW – pozwoliły na pewne obserwacje dotyczące wpływu, jaki te działania (traktowane tutaj jako zmienne) mogły mieć na poziom ich wykorzystania. Ów poziom wykorzystania określać tu będą dwie podstawowe wartości: liczba odwiedzin oraz czas korzystania. Podawanie przy wszelkich tego typu porównaniach obydwu tych kryteriów wydaje się uzasadnione, a nawet konieczne, albowiem nierozstrzygniętym pozostaje dylemat, czy za intensywniej wykorzystany uznać należy zasób, z którego jedna osoba korzystała przez trzy godziny, czy taki, z którego skorzystało 10 osób, ale w czasie łącznie nieprzekraczającym pół godziny. Istnieje oczywiście jeszcze jedno – z tych najbardziej podstawowych – kryterium ilości transferowanych danych, ale z uwagi na fakt, iż celem niniejszego referatu jest jedynie pokazanie pewnych tendencji, nie będzie ono tutaj w szczególny sposób eksponowane.

Za przykład do pobieżnej analizy posłużą nam tu, jak to już zostało zasygnalizowane wcześniej, dwa serwisy książek elektronicznych Oxford Scholarship Online oraz MIT CogNet.

CogNet jest platformą-hostem dla 459 monografii, 7 pozycji o charakterze encyklopedyczno-słownikowym oraz pełnotekstowej bazy danych indeksującej kilka czasopism i ogromne archiwa materiałów konferencyjnych – a wszystko z interdyscyplinarnej dziedziny „cognitive neuroscience”. Z zasobu tego korzystają zatem zarówno lingwiści, jak psychologowie, biolodzy czy antropolodzy. W przypadku CogNetu nie podjęto żadnych dodatkowych działań promujących. ¬ródło to było dostępne on-line dla czytelników BU UAM już od 2004 r., we wrześniu 2006 r. zmienił się jedynie sposób jego prezentowania na stronie internetowej biblioteki: w dziale „Bazy danych” pozostawiono bezpośredni odnośnik do pełnotekstowej bazy czasopism i materiałów konferencyjnych (na poniższym wykresie CogNet), zaś w dziale „E-książki” umieszczono bezpośrednie odnośniki do zbioru monografii (CogNetBooks) oraz zestawu encyklopedii (CogNetReferences). Takie rozwiązanie pozwala obecnie śledzić zainteresowanie czytelników poszczególnymi komponentami CogNetu, a nie tylko serwisem jako całością. Poniższe wykresy ilustrują zmiany w poziomie tegoż zainteresowania. Niestety niezbyt fortunna konfiguracja jednego z elementów systemu generującego statystyki wykorzystania na etapie jego wdrażania w BU UAM sprawiła, iż obecnie nie dysponujemy dla tego zasobu szczegółową statystyką starszą niż maj 2006 r. Tym niemniej, pewna ogólna tendencja zdaje się być wyraźnie widoczna.


Wykres 2. Zainteresowanie serwisem CogNet

Oxford Scholarship Online z kolei jest serwisem homogenicznym, skupiającym 1353 tytuły prac o charakterze monograficznym z zakresu nauk politycznych, filozofii, historii, religioznawstwa i teologii oraz ekonomii i stosunków międzynarodowych. W przypadku tego zasobu, udostępnianego czytelnikom BU UAM on-line od stycznia 2006 r., poza zmianą sposobu jego eksponowania na stronie WWW, to jest przeniesieniem go z działu „Bazy danych” do działu „E-książki” we wrześniu 2006 r., podjęto jeszcze dodatkowe działania promocyjne. Polegały one mianowicie na rozesłaniu drogą elektroniczną ok. 500 listów do pracowników naukowych i doktorantów reprezentujących dziedziny odpowiadające zawartości OSO. Każdy z e-maili zawierał informacje ściśle dopasowane do profilu potencjalnych zainteresowań badawczych konkretnego pracownika bądź doktoranta. Efekt pokazują poniższe wykresy.


Wykres 3. Zainteresowanie serwisem Oxford Scholarship Online

Kilka spostrzeżeń na temat reakcji czytelników na zaproponowaną nowość

Oprócz utrzymanych w życzliwym tonie opinii osób usatysfakcjonowanych poczynaniami BU UAM, typu:

„Szanowny Panie Michale,

bardzo dziękuję za tak dostosowaną do potrzeb odbiorcy propozycję. Obydwie encyklopedie stanowią bardzo cenne źródło wiedzy z zakresu nauk sądowych i - co istotne - uzupełniają dotkliwie odczuwany w tych naukach brak nowoczesnego i kompleksowego podręcznika źródłowego.

Z poważaniem,

dr Sxxxxx xxxxxxxxxxx

Katedra xxxxxxxxxxxxx WPiA UAM”

„Szanowny Panie,

Bardzo dziękuję za wiadomość. Cieszę się niezmiernie tymi możliwościami oraz tym, że Pan mnie powiadomił; pewnie sama tak szybko nie spostrzegłabym tej możliwości.

Serdecznie pozdrawiam,

Teresa xxxxxx”

„Bardzo dziękuję za wskazanie tego cennego źródła informacji. Jednocześnie gratuluję ciągłego postępu biblioteki w zakresie źródeł elektronicznych

serdecznie pozdrawiam

 

Witold xxxxxxxxxxxx”

„Szanowny Panie Michale!
Na wstępie chciałbym przeprosić, że tak późno reaguje na Pana e-mail, […]Jednocześnie chciałbym wyrazić swoje głębokie uznanie w odniesieniu do projektu i podziękowanie za możliwość korzystania z zawartych publikacji.
Mam przy tym pytanie natury technicznej […]

Z góry dziękuję za odpowiedź,

Z wyrazami szacunku,

Tomasz xxxxxxxxxxx”

„Panie Michale,

Bardzo dziękuję za te informacje! No i że Pan o mnie pamięta - czuje się wyróżniony;)

Pozdrawiam serdecznie, MW”

zdarzają się również takie, jak przytoczony poniżej – głosy pełne niezadowolenia i krytycyzmu, np.:

„Szanowny Panie,

dziękuję za informacje. Mam parę uwag w odniesieniu do proponowanych przez
Pana książek i dostępu do nich.
Przykładowo: dlaczego nie mam prawa do przechowywania ściągniętych z sieci
artykułów na dwóch komputerach? Mimo tych zastrzeżeń postanowiłem sprawdzić
reklamowane przez Pana książki. Niestety, dostęp do nich jest niemożliwy bez
posiadania karty bibliotecznej. […] Nie mam czasu, by zajmować się wyrabianiem sobie
karty bibliotecznej, do czego bynajmniej nie zachęca obowiązkowa, coroczna
opłata za jej posiadanie.
Kolejną wątpliwość budzi ograniczony czas dostępu: tylko do 2007-01-07.
Nie wiem, czy książki dostępne są w pojedynczych plikach, umożliwiających
ich ściągniecie i zapisanie na dysku lokalnym -- podejrzewam, że nie.
Wówczas oferta ich przeglądania nie jest niczym innym jak ich reklamą.
Może więc od razu tak to nazywać?
Uwagi, które Panu przekazuję, są wspólne wielu pracownikom Instytutu
xxxxxxxxxx -- w podobnej postaci usłyszałem je na posiedzeniu jednej z Rad
Instytutu, na której byłem obecny.

Z poważaniem,

Tomasz xxxxxxxxxxx

Zarówno jednak ta pierwsza (na szczęście dużo liczniejsza), jak i ta druga (w stosunku do pierwszej – procentowo marginalna, ku ogromnemu zadowoleniu) grupa opinii mogą być powodem satysfakcji: działania biblioteki nie są ignorowane. W przypadku zdań przychylnych – cieszy skłonność (wśród przynajmniej części społeczności akademickiej) do nawiązywania personalnego kontaktu i budowania atmosfery wzajemnej życzliwości w niełatwych przecież dla obydwu stron warunkach organizacyjno-ekonomicznych. W przypadku zdań krytycznych, nawet jeśli częstokroć rozczarowuje merytoryczny poziom argumentów – uświadamiają one dobitnie potrzebę jeszcze intensywniejszych działań informacyjno-edukacyjnych i wyznaczają obszary, w które owe działania winny mierzyć.

Korespondencja prowadzona z czytelnikami przy okazji rozszerzania oferty e-źródeł o książki elektroniczne stanowi cenne źródło informacji na temat kryteriów, jakimi kierują się oni przy ocenie proponowanych im w ramach testów zasobów, jak również swoistej hierarchii ich preferencji.

Na pierwszy plan wysuwa się obserwacja, iż czytelnicy szczególnie krytycznie reagują na prezentacje serwisów/platform, które nie dają dostępu do pełnych tekstów książek. Jeden z czytelników przyrównał taką sytuację do oglądania w księgarni zafoliowanych woluminów i trudno odmówić celności takiej analogii. Z drugiej zaś strony, sytuacja pełnego dostępu do całych zawartości kolekcji posadowionych na testowanych platformach działa częstokroć bardzo mylnie i wywołuje dość powszechne nieporozumienie: odbiorcy w pierwszej chwili skłonni są oceniać serwis po ilości udostępnionej literatury, nie biorąc pod uwagę faktu, że ewentualny zakup dotyczy w większości przypadków pojedynczych tytułów, a nie dostępu do całej zawartości serwisu. W tym wypadku duży początkowy entuzjazm prowadzi do jeszcze większego rozczarowania i w efekcie pewnego zniechęcenia, jeśli chodzi o zainteresowanie nowościami na etapie testów.

Drugim – czasem równorzędnym, a czasem dopiero kolejnym – czynnikiem decydującym o atrakcyjności serwisu jest sposób prezentowania zawartości książek. Preferowany jest tu oczywiście model typu plik lub – jak to ma najczęściej miejsce – seria plików (rozdziały) w formacie .pdf (lub alternatywnym), który można wydrukować bądź zapisać na własnym dysku i korzystać z niego off-line. Zdecydowana większość użytkowników nie wyobraża sobie czytania prac monograficznych (i w ogóle jakichkolwiek dłuższych fragmentów tekstu) na ekranie komputera, stąd format html, który stosują niektórzy wydawcy, aby utrudnić kopiowanie bądź drukowanie dłuższych fragmentów tekstu, co raczej nie spotyka się z przychylnością i akceptacją w akademickim świecie.

I wreszcie ostatnim, ale jednak mieszczącym się w tej „pierwszej trójce” najistotniejszych czynników wpływających na poziom faktycznego wykorzystania udostępnianych w ramach testu książek, jest konieczność wykonania przed ich przejrzeniem wszelkich dodatkowych czynności, takich jak np. instalacja dedykowanego czytnika (np. Ebrary) albo założenie indywidualnego konta (np. EBL, Wiley). Zwłaszcza w przypadku osób starszych, pracowników naukowych z dłuższym stażem, daje się tu zauważyć pewną barierę – psychologiczny opór, który w takich sytuacjach prowadzi do dyskwalifikacji „zbyt skomplikowanego w obsłudze” w odczuciach danej osoby zasobu.

Co ciekawe, użytkownicy w zaskakująco niewielkim stopniu zwracają uwagę na jakość i stopień zaawansowania całej „infrastruktury”, którą obudowane są serwisy książek elektronicznych, czyli np. pełnotekstowej wyszukiwarki, narzędzi służących organizacji wyników wyszukiwania i pracy z tekstem. Z drugiej strony, przeglądając materiały reklamowe wydawców, nie sposób uniknąć wrażenia, że to właśnie stopień zaawansowania owego oprzyrządowania „okołoksiążkowego” jest głównym argumentem mającym przekonać klientów o wyższości danego produktu nad produktem konkurencji. Być może jednak dzieje się tak dlatego, że owe materiały reklamowe skierowane są w istocie nie tyle do tzw. end-users, co do bibliotekarzy – osób odpowiedzialnych za organizację dostępu do źródeł informacji.

Kilka spostrzeżeń na temat postawy dostawców (pośredników)

Komunikacja na linii klient (w naszym przypadku: biblioteka) – dostawca, to znaczy przejrzyste wyrażanie potrzeb i oczekiwań przez pierwszą ze stron oraz wyczerpujące i precyzyjne informowanie o możliwościach produktu i zasadach korzystania z niego przez drugą, jest bardzo utrudnione w sytuacji, kiedy każda z wyżej wymienionych stron dopiero „uczy się” nowego medium i nabywa doświadczeń związanych z jego obsługą i rozpowszechnianiem.

Sytuację dodatkowo utrudnia fakt znacznego (nieraz nawet zasadniczego) zróżnicowania pomiędzy wydawcami bądź agregatorami, jeżeli chodzi o zasady sprzedaży e-booków i późniejsze zasady korzystania z nich przez czytelników. Bibliotekarzom, którzy po kilku przeprowadzonych testach orientują się już dość dobrze, na co zwrócić uwagę przy zamawianiu nowych publikacji, łatwiej nieraz uzyskać miarodajne informacje z usytuowanego na innym kontynencie serwisu osługi klienta niż od lokalnego przedstawiciela.

Niespełna półtoraroczne doświadczenia BU UAM w Poznaniu w wyszukiwaniu interesujących – tak z punktu widzenia możliwości (finansowych i technicznych) naszej uczelni, jak i oczekiwań kadry naukowej – ofert książek elektronicznych pokazują absolutny brak reguł, jeśli chodzi o postawy samych oferentów. Zdarza się, że wielcy dostawcy zagraniczni nie widzą w pojedynczej polskiej uczelni „obiecującego” klienta i wszelkie zapytania traktują z rezerwą, by nie powiedzieć – opieszale, tzn. już w sposobie prowadzenia korespondencji można wyraźnie wyczuć, że nie są zainteresowani udzieleniem, np. dostępu testowego do swoich zasobów (czego oczywiście nigdy nie wyrażają wprost). Zdarzają się jednak i sytuacje skrajnie przeciwne: dystrybutor z drugiego krańca globu, np. z Australii już na wstępnym etapie kontaktów prezentuje postawę takiej dbałości o potencjalnego klienta, że nie można wyjść z podziwu nad profesjonalizmem i wysoką kulturą – bądź co bądź bezinteresownej na tym etapie – obsługi. Jeśli zaś chodzi o rodzimych dystrybutorów elektronicznych źródeł informacji, można spotkać się z sytuacją, w której ktoś, dla przyciągnięcia znacznej liczby potencjalnych nabywców oferuje w ramach testu „pełny dostęp do całej zawartości”, by potem, już po umieszczeniu linku na stronie biblioteki okazało się, że w rzeczywistości zasady „testowania” są znacznie mniej atrakcyjne.

Wnioski, jakie płyną z tego typu doświadczeń kierują nieuchronnie w stronę myślenia o konsolidacji środowiska bibliotekarzy zajmujących się źródłami elektronicznymi i podjęcia dyskusji na temat możliwości tworzenia struktur konsorcyjnych, analogicznych jak to ma miejsce w przypadku e-czasopism.

Podsumowanie

Celem niniejszego referatu było wzbogacenie środowiskowej dyskusji wokół „gorącego” tematu książek elektronicznych o głos relacjonujący najświeższe doświadczenia jednej z większych polskich bibliotek uczelnianych w tej materii.

Przedstawiono dane ilościowe obrazujące poziom zainteresowania czytelników nowym medium oraz spostrzeżenia na temat wpływu, jaki na owo zainteresowanie można wywrzeć przy pomocy czynników takich, jak sposób prezentacji zasobów na stronie WWW biblioteki, czy metody informowania o nich drogą poczty elektronicznej. Spostrzeżeń tych zdecydowanie nie można uznać za odkrywcze: zdrowy rozsądek podpowiada, iż bardziej wyraziste wyeksponowanie zasobów na stronie internetowej zwiększa prawdopodobieństwa trafienia na nie przez odwiedzających tę stronę, czy też to, że atrakcyjniej skonstruowana wiadomość o nowych zasobach bardziej zachęca do zainteresowania się nimi. Chodziło tu raczej o pokazanie, jak znaczny jest to wpływ (w obu przypadkach podnoszący poziom zainteresowania zasobami o znacznie powyżej 100%) i tym samym zachęcenie innych do podobnych działań.

Wreszcie zaprezentowano kilka ogólnych obserwacji na marginesie głównego tematu, w nadziei na ich skonfrontowanie z doświadczeniami pozostałych uczestników dyskusji.

            

Poprzedni - Spis treści - Następny

(C) 2007 EBIB

            Książki elektroniczne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu – stopień zainteresowania czytelników na tle wykorzystania pozostałych źródeł elektronicznych. / Michał Pijewski, // W: Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 4-6 lipca 2007 roku. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2007. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 17). - ISBN 83-921757-6-X. -Tryb dostępu : http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat17/pijewski.php