Małgorzata Dudziak-Kowalska
Barbara Janczak

Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Biblioteka Główna

kowalska@bg.agh.edu.pl
janczak@bg.agh.edu.pl

Tematy techniczne w języku KABA
Wybrane aspekty praktyki katalogowania przedmiotowego piśmiennictwa technicznego
Technical subjects in the KABA language
Selected aspects of subject cataloguing of technical literature

Słowa kluczowe

Katalogowanie przedmiotowe, język KABA, obiekt techniczny, tematy techniczne, terminologia naukowa

Keywords

Subject cataloguing, KABA language, technical object, technical subjects, scientific terminology

Abstrakt

Referat poświęcono tematom technicznym języka KABA w aspekcie katalogowania przedmiotowego piśmiennictwa technicznego. Przedstawiono zarys rozwoju polskiej terminologii dotyczącej tej dziedziny wiedzy. Podjęto próbę zdefiniowania obiektu technicznego jako przedmiotu dokumentu oraz analizy jego istotnych cech i właściwości. Omówiono również wykorzystanie aparatu pojęciowego dyscyplin podstawowych i ogólnonaukowych do charakterystyki tematów technicznych i roli określników w języku KABA.

Abstract

The paper deals with technical subjects in the KABA language in the aspect of subject cataloguing of technical literature. Development of Polish terminology concerned with that branch of knowledge has been outlined. An attempt to define the term technical object as a subject of a document and to analyse its significant characteristics has been made. The uses of fundamental and general scientific terminology in description of technical subjects as well as the role of subdivisions in the KABA language have been discussed.

Wprowadzenie

Do naukowego opisu rzeczywistości służy odrębny styl języka odznaczający się przede wszystkim specyficzną składnią i wykorzystaniem terminów, tj. wyrazów i związków frazeologicznych, których znaczenie jest określone i akceptowane przez użytkowników. Zasoby leksykalne języka nauki stanowią dwie zasadnicze grupy słownictwa: leksykę nieterminologiczną i terminologiczną, w której wyodrębnić można terminy związane z wieloma dziedzinami wiedzy oraz terminologię sensu stricte, która decyduje o odrębności języka nauki. Składa się na nią nazewnictwo wchodzące w skład konkretnych systemów terminologicznych. W odróżnieniu od innych zasobów leksykalnych języka nauki terminy pełnią nie tylko funkcję oznaczającą, ale również definiują pojęcia, obiekty, zjawiska i ich wzajemne relacje przedstawiane za pomocą praw naukowych. Część z nich jest również używana w języku potocznym, jednakże ich główną funkcją jest umożliwienie kontaktów merytorycznych w środowisku naukowców[1].

Decydujący wpływ na powstanie narodowych terminologii naukowych miały zmiany dokonujące się wewnątrz nauki w drugiej połowie XVI i XVII wieku. Ludzkości od dawna znana była wiedza techniczna stanowiąca zbiór reguł i działań technicznych. Za prekursora nauk technicznych można uznać Leonarda da Vinci, jednakże dopiero przełom wieku XVIII i XIX to okres ukonstytuowania się tych nauk w odrębną grupę w wyniku szybkiego postępu technicznego związanego z rewolucją przemysłową. Nauki techniczne uformowane zostały przede wszystkim we Francji, tam też w 1794 r. powstała w Paryżu pierwsza na świecie wyższa szkoła techniczna – Szkoła Politechniczna[2].

Proces kształtowania polskiej terminologii nauk ścisłych trwał od XVI wieku (wtedy pojawiły się pierwsze terminy matematyczne i astronomiczne) aż do początku XX wieku. W Polsce pierwsze ośrodki badań eksperymentalnych powstały w XVIII wieku i to wtedy rozpoczął się ostatni etap tworzenia polskiej terminologii nauk ścisłych, w tym technicznych[3]. Na przełomie XVIII i XIX wieku odróżniano wyraźnie technikę od nauki, a zatem także wiedzę techniczną od wiedzy naukowej. Powstające szkoły techniczne opierały swoje zawodowe przygotowanie inżynierskie na solidnej bazie matematyki, fizyki i mechaniki teoretycznej. Rozwinęło się też piśmiennictwo techniczne. Rozwijające się badania eksperymentalne postawiły przed uczonymi zadanie wprowadzenia do języka nauki nowych terminów. Powstawanie języków informacyjno-wyszukiwawczych było możliwe m.in. dzięki funkcjonującej w obrębie nauki i techniki terminologii.

Nauki techniczne – analiza pojęcia

Ze względu na przedmiot rozważań należy poświęcić nieco uwagi pojęciu „nauki techniczne”. K. Kapitańczyk określa je jako wiedzę o twórczym kształtowaniu nowych bytów realnych (dóbr, rzeczy, metod), w przyrodzie nie występujących, w pełnej zgodności z prawami przyrody, z określonym tych dóbr przeznaczeniem i przydatnością dla człowieka, zdolnych do obiektywnego trwania niezależnie od ich twórców[4]. Według E. Olszewskiego nauki techniczne to nauki ustalające prawidłowości w świecie sztucznych tworów techniki, a więc tworów powstałych dzięki produkcyjnej działalności człowieka, a także prawidłowości zachodzące w toku procesów wywołanych sztucznie podczas tej działalności[5].

Z przytoczonych definicji wynika jednoznacznie, że współczesna wiedza techniczna nadąża bezpośrednio za wiedzą przyrodniczą, czerpiąc z niej niezbędne informacje na temat procesów przyrodniczych i materii przyrodniczej oraz występujących w świecie przyrody prawidłowości. Wiedza ta, tworząc nowe byty, nie pomija również stosunków społecznych. Tworzy w ten sposób olbrzymi obszar wiedzy teoretycznej o przekształcaniu materii w celu zaspokajania potrzeb i interesów społecznych.

Literatura techniczna, dokumentując wiedzę techniczną, służy nie tylko do komunikowania tejże wiedzy zainteresowanym, lecz stanowi także niezastąpiony środek dla kształtowania się myśli i wyobrażeń technicznych. Tematyka literatury technicznej obejmuje w ogólności:

• metodologię badań w obszarze nauk technicznych, w tym m.in. reguły twórczości technicznej oraz prawidłowości związane z tworzeniem obiektów technicznych;
• zagadnienia dotyczące praw funkcjonowania obiektów technicznych (rzeczy, procesów, systemów);
• zagadnienia dotyczące prawidłowości wzajemnego oddziaływania materii, praw przyrody oraz społeczeństwa;
• wiedzę o systemach sztucznych, które posiadają własny krąg prawidłowości, obejmujących ich strukturę, funkcjonowanie i rozwój.

Piśmiennictwo techniczne należy również do tej szczególnej kategorii literatury naukowej, w której oprócz tematyki ściśle technicznej koncentrują się wiadomości z przeróżnych dziedzin wiedzy (matematyki, fizyki, chemii, mechaniki, maszynoznawstwa, rysunku itp.).

Obiekt techniczny – próba definicji

Wyszczególnienie zawartych w piśmiennictwie technicznym przedmiotów byłoby niemożliwe i niecelowe. Jednakże doświadczenia zdobyte w trakcie katalogowania przedmiotowego w języku haseł przedmiotowych (jhp) KABA podsunęły nam pewną prostą koncepcję metodyczną. Chodzi o wykorzystanie pojęcia “obiekt techniczny” jako przedmiotu dokumentu.

W piśmiennictwie technicznym stosunkowo często opis poszczególnych zagadnień oraz towarzyszący im zapis symboliczny odnoszą się bezpośrednio do tzw. „obiektu technicznego” (np. budynek jako obiekt techniczny, proces tworzenia obiektów technicznych, eksploatacja obiektu technicznego, niezawodność obiektów technicznych). Nie znajdujemy tam jednak satysfakcjonującej definicji obiektu technicznego, którą można by uznać za powszechnie zaakceptowaną i którą można by wykorzystać w odniesieniu do opracowania rzeczowego.

Co zatem należy rozumieć pod pojęciem „obiekt techniczny”? J. Oleński definiując informację techniczną, podkreśla, iż odnosi się ona do obiektów technicznych i zalicza do nich: wyrób, surowiec, maszynę, budowlę, proces technologiczny[6]. W ujęciu normatywnym dotyczącym eksploatacji obiektów technicznych[7] znajdujemy podobne wyjaśnienie. Mianem obiektu technicznego określa się tu maszynę, urządzenie, wyposażenie, aparaturę, instalację, budowlę itp. Mówiąc o obiekcie technicznym, będziemy mieli na myśli także dowolną część składową czy element maszyn, urządzeń, przyrządów, konstrukcji, a także sprzętu, oprogramowania, jednostki funkcjonalnej, systemu technicznego czy podsystemu, środków transportowych, obiektów infrastrukturalnych, ruchomości i nieruchomości oraz ich infrastruktury itd.

Jak widać pojęcie „obiekt techniczny” to niełatwa do wychwycenia kategoria. Dlaczego wobec tego przywiązujemy tak duże znaczenie do tego pojęcia? Ponieważ skupia ono w sobie i stara się uchwycić możliwie dokładnie te przedmioty, którymi przede wszystkim zajmuje się piśmiennictwo techniczne. Chodzi więc o to, aby zdawać sobie sprawę, jaką funkcję informacyjną nadaje się sformułowaniu „obiekt techniczny”, oraz zwrócić uwagę na jego merytoryczną przydatność w dalszych rozważaniach dotyczących katalogowania przedmiotowego literatury technicznej.

Obiekt techniczny jako przedmiot dokumentu

Piśmiennictwo techniczne opisuje pojedyncze, czyli jednostkowe obiekty techniczne, określone typy obiektów technicznych oraz tzw. systemy techniczne.

Pojęcie jednostkowego obiektu odnosi się do konkretnego wyrobu, surowca, maszyny, budowli, procesu technologicznego itp. W jhp KABA wyrażone są właściwymi hasłami, np.: Kruszarki do betonu, Fiat Panda (samochód osobowy), Azotowanie.

Przedmiotem dokumentu może być także typ obiektu technicznego. Temat hasła przedmiotowego w jhp KABA będzie wówczas wyrażony nazwą typu obiektu, np.: Mosty, Samochody ciężarowe, Budynki przemysłowe.

Bardzo często obiekty techniczne opisywane są jako części systemów, czyli pewnej celowo wyodrębnionej zbiorowości elementów powiązanych zależnościami lub oddziaływaniami. W tym ujęciu wyróżnić możemy np.:

• systemy opisujące zależności typu „człowiek – obiekt techniczny”, zwane także systemami antropotechnicznymi (w jhp KABA np.: Systemy człowiek – maszyna; Interakcja człowiek – komputer);
• systemy opisujące oddziaływania typu: „ludzie – obiekty techniczne – przyroda” czyli systemy socjoekotechniczne (metodyka i słownictwo jhp KABA umożliwia w takich sytuacjach budowanie konstrukcji wyrażających relacje, zależności i wzajemne oddziaływania np.: Elektrownie jądrowe -- aspekt środowiskowy, Elektrownie jądrowe -- aspekt zdrowotny).

Specyficzną kategorią obiektów technicznych są obiekty architektoniczne i urbanistyczne. Szczegółowe zasady ich tematowania w jhp KABA zawarto w podręczniku katalogowania w jhp KABA autorstwa T. Głowackiej[8].

Obiekty techniczne i ich atrybuty

Obiekty techniczne opisywane są w literaturze przedmiotu przede wszystkim poprzez przysługujące im atrybuty, czyli pewne szczególne cechy. Określają one wszystkie zdefiniowane oraz hipotetyczne wymagania stawiane określonym obiektom technicznym. Rozpatrując tę kwestię w odniesieniu do opracowania przedmiotowego w jhp KABA, trzeba stwierdzić, że umiejętność rozróżniania istotnych właściwości obiektów jest niezbędna w procesie analizy treści. Pozwala to na formułowanie prawidłowej charakterystyki wyszukiwawczej, uwzględniającej dobór nie tylko właściwych tematów, ale również odpowiednich określników lub połączeń tematów z określnikami. Warto podkreślić, że opis przedmiotowy, będąc z założenia nośnikiem informacji, musi zawierać jasne, wykluczające wieloznaczność sformułowania.

Ze względu na wieloaspektowy charakter obiektów technicznych szczególnego znaczenia nabiera zatem precyzyjne opisywanie ich licznych właściwości, specyficznych cech, wykorzystanych do ich badania metod itp. W praktyce katalogowania przedmiotowego sprowadza się to najczęściej do umiejętnego wykorzystania określników, zwłaszcza określników rzeczowych. Określniki te pozwalają uwypuklić najważniejsze zagadnienia przedstawionego tematu, dlatego zastępowanie ich jednym ogólnym określnikiem – badania często jest daleko idącym uproszczeniem. Słownictwo jhp KABA nie dysponuje wprawdzie odrębną listą określników odnoszących się do tematów technicznych, jednakże spory zasób leksyki umożliwia uwzględnianie w charakterystyce wyszukiwawczej pewnych istotnych aspektów technicznych, praktycznych, funkcjonalnych czy użytkowych określonego obiektu technicznego, a w szczególności:

• ekonomicznych, np.: -- koszty eksploatacyjne;
• kierowania i zarządzania, np.: -- planowanie;
• społecznych, np.: -- aspekt społeczny;
• prawnych, np.: -- przepisy bezpieczeństwa;
• ochrony środowiska, np.: -- aspekt środowiskowy, -- pył -- zwalczanie;
• projektowania, np.: -- projektowanie i konstrukcja, -- projektowanie wspomagane komputerowo;
• zabezpieczenia, np.: -- konserwacja i naprawy, -- środki bezpieczeństwa;
• użytkowania, np.: -- zastosowania przemysłowe; -- zastosowanie w diagnostyce;
• jakości i kontroli jakości, np.: -- kontrola techniczna, -- kontrola jakości;
• wykorzystania technik informatycznych, np.: -- symulacja komputerowa, -- informatyka;
• stopnia gotowości, np. -- naprawialność, -- niezawodność;
• efektywności, np. -- produktywność;
• automatyzacji i sterowania, np.: -- automatyka, -- sterowanie elektroniczne;
• destrukcji, np.: -- korozja, -- zmęczenie;
• procesów obsługowych, np. -- remont;
• normalizacji technicznej, np.: -- wzorcowanie, -- specyfikacje.

Opisywanie obiektów technicznych jest nie do pomyślenia bez wykorzystania podstawowej wiedzy naukowej oraz umiejętności stosowania praw naukowych. Jak już wcześniej wspomniano, potrzeby rozwiązywania problemów techniki mają charakter interdyscyplinarny, dlatego w literaturze technicznej koncentrują się wiadomości z różnych dziedzin wiedzy. Do formalnego przedstawiania teorii lub opisu empirycznej obserwacji obiektu technicznego służą pojęcia ogólno-naukowe oraz pojęcia dyscyplin podstawowych. Pojawia się w związku z tym konieczność uwzględniania w charakterystyce przedmiotowej również i tego ważnego aspektu treściowego (w zależności od wymogów jhp KABA wyrażonego albo stosownym określnikiem, albo odrębnym hasłem przedmiotowym).

Pojęcia ogólno-naukowe obejmują przede wszystkim:

• pojęcia określające składniki materii oraz towarzyszące im zjawiska;
• pojęcia metodologiczne ogólne, np.: teorie, prawa, hipotezy, modele (fizyczne, schematyczne, symboliczne).

Pojęcia dyscyplin podstawowych to przede wszystkim:

1. Pojęcia matematyczne, w tym:
• metody analizy matematycznej,
• metody analizy numerycznej,
• metody probabilistyczne,
• metody statystyki matematycznej,
• badania operacyjne,
• logika matematyczna.
2. Pojęcia fizyczne obejmujące m.in.:
• pojęcia z mechaniki,
• pojęcia z termodynamiki,
• pojęcia z hydrodynamiki,
• pojęcia z elektryczności,
• pojęcia z optyki,
• pojęcia z akustyki,
• pojęcia z magnetyzmu i elektromagnetyzmu,
• pojęcia dotyczące fizycznej istoty materii.
3. Pojęcia chemiczne, w tym:
• pojęcia odnoszące się do składu chemicznego oraz metod analizy chemicznej,
• pojęcia dotyczące przemian i procesów chemicznych.

Należy zauważyć, że poza tym obszarem tematycznym istnieje wiele innych pojęć wiążących się bezpośrednio z ogólnie rozumianym obiektem technicznym. Należą do nich m.in.:

• pojęcia materiałoznawcze określające np. strukturę materiałów i ich przemianę, cechy jakościowe materiałów itp.;
• pojęcia technologiczne;
• pojęcia metodologiczne szczegółowe odnoszące się do konkretnych obiektów technicznych, w tym: nazwy wielkości mierzonych, jednostek pomiarowych, nazwy metod i przyrządów pomiarowych itp.

Opis przedmiotowy, jak łatwo można sobie wyobrazić, jest w przypadku piśmiennictwa technicznego niełatwym zadaniem. Obok problemów składniowych bardzo ważnych dla prawidłowej redakcji haseł przedmiotowych nie mniej istotne jest podejście pragmatyczne, które można sprowadzić do kilku zasadniczych kwestii:

• troski tematującego o odtworzenie w hasłach przedmiotowych zamysłu autora dzieła, jego twórczej myśli;
• ukazywanie tematów zgodnie z ich usytuowaniem problemowym oraz w relacjach do innych zagadnień, czyli tzw. tematowanie wieloaspektowe;
• zapewnienie potencjalnemu użytkownikowi systemu informacyjno-wyszukiwawczego informacji znaczeniowo jasnej i precyzyjnej.

Zakończenie

Przedstawione powyżej zagadnienia ze względu na ograniczoność opracowania nie wyczerpują całości problematyki. Zamierzeniem autorek było przede wszystkim zwrócenie uwagi na wymagania stawiane opisowi przedmiotowemu w odniesieniu do ogólnie rozumianych tematów technicznych.

W ciągu kilkunastu ostatnich lat można było zaobserwować znaczny postęp w obrębie nauk technicznych. W piśmiennictwie technicznym pojawiło się w związku z tym wiele nowych nierzadko złożonych i trudnych tematów. Język informacyjno-wyszukiwawczy, jakim jest jhp KABA, stara się uwzględniać zmiany zachodzące w technice i technologii, natrafiając niejednokrotnie na wiele problemów związanych z redakcją tematów nowych, często o niejasno sprecyzowanych zakresach. Takie podejście sprawia, że leksyka jhp KABA jest systematycznie uzupełniana lub modyfikowana. Pozwala to na formułowanie bardzo precyzyjnych w swej strukturze i dostosowanych do potrzeb użytkowników opisów przedmiotowych.

Przypisy:

[1] BĄK, M. Powstanie i rozwój polskiej terminologii nauk ścisłych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 11-12.

[2] OLSZEWSKI, E. Od wiedzy technicznej do nauk technicznych. In Historia nauki polskiej. T.3, 1795-1862. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977, s. 629-630.

[3] BĄK, M. Powstanie i rozwój polskiej terminologii... , s. 158.

[4] KAPITAŃCZYK, K. O istocie techniki. Poznań: Wydaw. Politechniki Poznańskiej, 1967, s. 83.

[5] OLSZEWSKI, E. Rozwój i pojęcie nauk technicznych. Zagadnienia Naukoznawstwa 1967, nr 2-4 (10-12), s. 79.

[6] OLEŃSKI, J. Ekonomika informacji. Warszawa: Polskie Wydaw. Ekonomiczne, 2001, s. 193.

[7] Wykorzystano normy: PN-82/N-04001 Eksploatacja obiektów technicznych. Terminologia ogólna, PN-93/N-50191 Słownik terminologiczny elektryki. Niezawodność; jakość usługi.

[8] GŁOWACKA, T. Analiza dokumentu i jego opis przedmiotowy. Warszawa: Wydaw. SBP, 2003, s. 62-64.